Òz betinshe Tema: Qaraqalpaq tilin oqitiwda zamanagoy texnalogiyalardin àhmiyeti Tayarlaģan

Ajiniyaz atindaģi nokis mamleketlik pedagokikaliq instituti Sirtqi talim bólimi Qaraqalpaq tili ham adebiyati qaniygeligi 2 b gruppa Studenti

Òz betinshe
Tema:Qaraqalpaq tilin oqitiwda zamanagoy texnalogiyalardin àhmiyeti

Tayarlaģan: Joldasbaeva Malika
Qabillaģan: Miyrixan Qaypnazarova
Tema:Qaraqalpaq tilin oqitiwda zamanagoy texnalogiyalardin àhmiyeti

Joba:

• 
  Kirisiw
  

1. 
   Qaraqalpaq tili
   
2. 
   Qaraqalpaq tili boyinsha materiallardin jiynaliwi.
   
3. 
   Qaraqalpaq tilin jáne de rawajlandırıw hám til siyasatın jetilistiriw boyınsha áhmiyetli qarar
   

Kirisiw
Qaraqalpaq tili oz aldina bolek til sipatinda daslep Altin Orda, soninan XV–XVI asirlerde Ulken Nogay ordasi quramina kirgen qipshaq qawimlerinin arasinda qaliplesti. Sonin menen birge, onin oz aldina til bolip qaliplesiwine oguz qawimleri (turkmenler) ham Xorezm ozbeklerinin tili de tasirin tiygizdi. Sol dawirlerden beri qaray qaraqalpaq tili ozinshe rawajlana basladi.
Qaraqalpaq tili tek XX asirdin 20-jillarinan keyin milliy adebiy til sipatinda har tarepleme ilimiy izertlew obyektine aylandi. Bul dawirge deyin qaraqalpaq tili derlik izertlenilmedi. XX asirge deyingi izertlewshilerdin miynetlerinde qaraqalpaq tili turkiy tillerdin biri sipatinda qaralsa da, olarda qaraqalpaq tili boyinsha materiallardin bolmawi sebepli, qaraqalpaq tilinin fonetikasi, grammatikaliq qurilisi ham leksikasi qurami’ndag’i’ o’zgeshelikleri tyurkologiyali’q izertlewlerde ko’rsetilmedi.
Qaraqalpaq tilin birinshilerden boli’p tu’rkiy tillerge jatqi’zg’an shved ofiсeri (kapitan) Filipp Iogann Tabbert-Stralenberg (1676–1747) boldi’. Ol 12 ji’l Sibirdin’ sol waqi’ttag’i’ administrativlik ham ekonomikaliq orayi bolgan Tobolsk qalasinda jasap, Sibirdi geografiyaliq, etnografiyaliq, tariyxiy ham lingvistikaliq jaqtan izertlew tariyxinda belgili iz qaldirdi. F.I.Stralenberg ozinin nemec tilinde jazilgan «Das Nord und Östliche Theil von Europa und Asia» (Stockolm, 1730; «Evropa ham Aziyanin arqa ham shigis bolimleri») atli miynetinde qaraqalpaqlardi turkiy xaliq sipatinda qaragan ham ozi duzgen kartada qaraqalpaqlar Kaspiy ham Aral tenizlerinin arqa-shigis tarepinde, Emba ham Sirdarya araliginda jasaydi dep korsetken.
Nemec ilimpazi Iogann Xristof Adelung (17321806) belgili bolgan barliq tillerdin kollekciyasin jiynap shiqqan. Ol tirisinde ozinin «Mitridat» atli belgili miynetinin tek birinshi tomin gana baspadan shigarip ulgergen. I.X.Adelung ozinin bul miynetinde qaraqalpaq tilin turkiy-tatar (yagniy turkiy) tillerinin quramina kirgizgen ham onin turkiy tillerdin Orenburg toparina kirgen tiller menen jaqinligin korsetken.
I.X. Adelungtin agayini, belgili rus filologi, tariyxshi ham bibliograf Fedor Pavlovich (Fridrix) Adelung (17681843 ) nemec tilinde jazilgan «Uebersicht aller bekanuten Sprachen und ihrer Dialekte» (St. Petersburg, 1920; «Barliq belgili tiller ham olardin dialektlerine sholiw») atli miynetinde qaraqalpaq tilin turkiy tillerdin qubla ham arqa quramina kirgizgen.
Nemec ilimpazi Genrix Yulius Klaprot (17831835) Arqa Kavkaz ham Gruziya xaliqlarinin etnografiyasi ham tillerin izertlegen. Ol, sonday-aq, bashqurt, qazaq, qirgiz, yakut ham tunguslardin etnografiyasi ham tilleri boyinsha adewir material jiynagan ham bastirip shigargan. G.Yu. Klaprot qaraqalpaq tilin turkiy tillerdin biri sipatinda qarap, qaraqalpaqlar burin Volga boylarinda Kazan ham Astraxan araliginda, al soninan olar qubla-shigis tarepke Aral tenizi jagalawlarina Sirdarya ham Quwandaryanin tomengi boylarina koship bargan dep korsetken.
Avstriyali ilimpaz Iosif Xammer (17741856) ozinin turkiy tillerdin klassifikaciyasinda qaraqalpaq tilin dagistan, kaytak ham qumiq tilleri menen bir qatarda turkiy tillerdin dagistan toparina kirgizgen.
Franciyali tyurkolog Adrian Balbi (18261908) qaraqalpaqlar Sirdaryanin jagalarinda turkmenler menen qonsi jasaydi dep korsetken ham qaraqalpaq tilin tatar, bashqurt ham mesheryak tilleri menen birge turkiy tillerdin qipshaq toparina jatqargan.
V.F. Palmblad ozinin etnolingvistikaliq klassifikaciyasinda turkiy xaliqlardi «haqiyqiy turkiy xaliqlar», «haqiyqiy emes turkiy xaliqlar» ham «turkiy tilinde soylewshi turkiy emes xaliqlar» dep bolgen, qaraqalpaqlardi Sibir tatarlari, turkler, turkmenler, ozbekler menen birge «haqiyqiy turkiy xaliqlar» toparina kirgizgen.
Shigis tariyxi, filologiyasi, til bilimi ham arxeologiyasi boyinsha bir qatar miynetlerdin avtori, Kazan ham Peterburg universitetlerinin professori Ilya Nikolaevich Berezin (1818–1896) qaraqalpaq tilin qi’rg’i’z, bashqurt, nog’ay, qumi’q, qarachay, mesheryak, Sibir dialektleri menen birge tu’rkiy tillerdin’ tatar yamasa arqa tarmag’i’na dialektlerdin’ biri si’pati’nda kirgizgen. I.N. Berezinnin’ « Турецкая хрестоматия» (Kazan, 1857, 1016-betler) degen basqa bir miynetinde qaraqalpaq tili Turkstan turkmenleri tilinin dialektleri quraminda tilge alingan.