Innovatsiyalar vazirligi termiz davlat universiteti

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA 
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
 
 
 
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
 
 
 
 
“QISHLOQ ХO‘JALIGI IQTISODIYOTI” FANIDAN
“QISHLOQ XO‘JALIGIDA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA 
MAHSULOT TANNARXI” MAVZUSI BO‘YICHA MA’RUZA MATNI 
 
 
Bilim sohasi:
200000
- 
Ijtimoiy fanlar, iqtisod va huquq
Ta’lim sohasi: 
230000
- Iqtisod va biznes 
Ta’lim yo‘nalishi:
5230100
- Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) 
 
Termiz – 2023 

---

7-MAVZU: QISHLOQ XO‘JALIGIDA ISHLAB CHIQARISH 
XARAJATLARI VA MAHSULOT TANNARXI. 
Reja: 
1. Qishloq xo‘jaligida qilinadigan xarajatlarning mohiyati va ahamiyati. 
2. Qishloq xo‘jaligida xarajatlarning turkumlanishi. 
3. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tannarxi haqida tushuncha, uning turlari va 
aniqlanish tartibi. 
4. Qishloq xo‘jaligida xarajatlarni tejash va mahsulotlar tannarxini pasaytirish 
yo‘llari. 
Tayanch iboralar: xarajat, doimiy xarajatlar, o‘zgaruvchan xarajatlar, mahsulot 
ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi xarajatlar, davr xarajatlari, moliyaviy faoliyat 
xarajatlari, favqulodda xarajatlar, o‘rtacha xarajat, tannarx, reja tannarx, ishlab 
chiqarish tannarxi, to‘liq tannarx. 
1. Qishloq xo‘jaligida qilinadigan xarajatlarning mohiyati va ahamiyati. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday korxonaning asosiy maqsadi foyda 
olishdir. Ammo ushbu maqsadni amalga oshirish, unga erishish korxonadagi ishlab 
chiqarish xarajatlarining miqdori va korxona ishlab chiqaradigan mahsulotga 
bo‘lgan talab bilan chegaralangandir. 
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy sharti 
bo‘lib, shu bilan birga taklif hajmiga ta’sir etuvchi asosiy omildir. Shuning uchun 
ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish, uning tarkibini tahlil etish korxona 
samaradorligini oshirish, uni oqilona boshqarishining muhim shartlaridan biridir. 
Qiymat nazariyasi tarafdorlari fikriga asosan, ishlab chiqarish xarajatlarini tovar 
ishlab chiqarishga sarflar (ish haqi, xomashyo, yoqilg‘i, mehnat qurollarining 
amortizatsiyasi) sifatida talqin etgan. Undan tashqari ishlab chiqarish xarajatlariga 
u savdodagi xarajatlarni ham qo‘shgan. Birinchi xil xarajatlarni ular ishlab 
chiqarish, ikkinchi xilini esa muomala xarajatlari deb atagan. Bunda ular bozordagi 
ahvol va boshqa holatlarni e’tiborga olgan. Qiymat nazariyasi tarafdorlari 
tovarning qiymatini ishlab chiqarish xarajatlari tashkil etadi degan fikrni ilgari 
surgan. 
Hozirgi davrda iqtisodiyot nazariyasi xarajatlar tasnifiga boshqacha 
yondoshadi. Unda resurslarning chegaralanganligi, noyobligi va ulardan alternativ 
foydalanish nazarda tutiladi. Resurslardan alternativ foydalanish deganda 
daraxtdan mebel, qurilish materiali, qog‘oz va boshqa mahsulotlarni ishlab 
chiqarish 
imkoniyatlari 
tushuniladi. 
Bunga 
ko‘ra, 
ishlab 
chiqarishda 
qo‘llanilayotgan biron-bir resursning iqtisodiy xarajatlari tovar ishlab chiqarish 
uchun eng oqilona ishlatish usuli qiymatiga teng. Resurslarning chegaralanganligi 
sababli har doim ishlab chiqarishni tashkil etish, tanlash muammosi oldida turadi. 
Tanlash bir vaqtining o‘zida biror-bir narsadan voz kechishni anglatadi.

---

Qishloq xo‘jaligi korxonalari turli mahsulotlar ishlab chiqarish, xizmatlarni 
bajarish uchun moddiy, pul va mehnat xarajatlarini amalga oshiradilar. Masalan, 
urug‘lik, mineral va mahalliy o‘g‘itlar, kimyoviy vositalar, yoqilg‘i, ehtiyot 
qismlar, yem-xashaklar, asosiy vositalarning eskirish qiymati, xodimlarning 
mehnatlariga to‘langan haqlar, soliqlar, mahsulotlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan 
xarajatlar va boshqalar.