Иш щаки ва мещнат муносабатлари


Download 85 Kb.
bet1/2
Sana04.04.2023
Hajmi85 Kb.
#1328781
  1   2
Bog'liq
1406010664 57383


Иш хаки ва мехнат муносабатлари


Режа:

  1. Иш хаки даражаси ва унга таъсир этувчи омиллар

  2. Иш хаки ва уни ташкил этиш шакллари

  3. Ишга ёлланиш ва мехнат шартномалари

  4. Инсоний капиталга инвестиция

Жамиятда, унинг ривожланишида мехнат доимо асосий роль уйнайди. Социал-иктисодий тизим кандай шаклда булишидан катьий назар, мехнатсиз хеч нарса килиб булмайди. Буюк иктисодчи У.Петги айтганидек, бойликнинг онаси ер булса, отаси - мехнат. Мавжуд мехнат муносабатларигина узгариши мумкин.


Мехнат муносабатлари иш кучи - мехнат омилидан фойдаланиш жараёнида юзага чикадиган муносабатлардир. У уз ичига мехнатдан фойдаланиш, унга хак тулаш, мехнатни ташкил этиш, бошкариш муносабатларини олади. Бунда энг асосий диккат-эътиборни талаб этадиган масала мехнатга хак тулашдир.
Яратилган махсулот турт омил - ер, капитал, мехнат, тадбиркорлик омилларининг натижаси экан, ана шу натижадан хар бир омилнинг хиссасини аниклаш мухим ахамиятга эга. Айникса, мехнат омилининг хиссасини адолатли аниклаш алохида урин тутади. Сабаби, мехнат натижаси инсоннинг фаоллигига боглик. У уз навбатида мехнат мотивацияси, мехнатга иитилишдан келиб чикади. Мехнатга иштиёк (мехнат мотивацияси) инсоннинг уз манфаати йулида мехнат килишга булган ички интилишдир.
Мехнат инсоннинг (жисмоний ва аклий энергияси) кучи, энергиясини сарфлаб, жамият томонидан тан олинган натижага эришишга каратилган максадли фаолиятдир.
Бажарилган мехнатни натижасини ким истеъмол килишига кура уни иккига булиш мумкин:
1) узи учун мехнат. Бунда яратилган махсулотни узи истеъмол килади. Масалан, уй хужалигида бажарилган мехнат;
2) бошкалар учун мехнат. Бунда мехнат махсули бозорга чикарилади.
Бошкалар учун бажарилган мехнат жамият томонидан такдирланиши керак. Факат кандай мехнат тан олиниб, такдирланиш мезонини белгилаш мураккаб. Чунки, айнан бир натижа жамият томонидан зарур деб топилиши ёки аксинча булиши мумкин. Буни хал этишда бозор мухим роль уйнайди. Бозор иктисодиётининг энг буюк кучи шундаки, у инсоннинг мехнат фаолиятини жамият талабига караб мослаштиришга, доимо активлаштиришга ундайди.
Мехнат омили ишлаб чикаришнинг бошка омиллари каби даромад келтиради. Бу даромад иш хаки деб аталади ва мехнат омилининг ялпи ички махсулотдаги хиссасини ифодалайди.
Бозор иктисодиёти шароитида иш хаки оддий тушунарли нарсага ухшайди. Шартнома буйича ишга ёлланувчи ишлайди. Ишга ёлловчи унинг мехнатига келишилган микдорда хак тулайди. Асосий муаммо ана шу туланадиган хак микдори канча булиши кераклигида. Мехнат хаки микдори нимага боглик деган саволга жавоб бериш кийин. Классик сиёсий иктисод йуналиши намояндаларидан Ж.Б.Сэй бу саволга жавоб бериш учун малакасиз (XX аср бошларида асосан шундай ишчилар устун даражада булган) ишчиларнинг мехнат хакини объектив мезонларини белгилашга харакат килган. Энг оддий жисмоний мехнатга туланадиган иш хакининг улчови булиб, бу улчов ишчига яшаш учун нима зарур булса, шу харажатлар, яна оиласини бокиши, болаларини билим олиши учун харажатларни хам коплаши керак.
Хозирги замон иктисодиёт назарияси иш хакига мехнат бахоси сифатида карайди. Ана шу мехнат бахосини шаклланишига турли омиллар таъсир килади. Бу омилларни иш хакининг шаклланишига кай йусинда таъсир килишига кура икки гурухга булиш мумкин:
1. Иш кучини такрор ишлаб чикаришнинг социал омиллари.
2. Бозор омиллари.
Биринчи гурух омилларига, энг аввало ишчи кучини такрор ишлаб чикариш учун зарур булган неъматларнинг нархи таъсир килади.
Маълумки, ишчининг ишлашдан максади - хаёт кечириш учун зарур булган неъматларни сотиб олиш.
Ишчи уз кучини такрор ишлаб чикариши учун ана шу неъматларни истеъмол килиши керак. Ундан ташкари, инсоннинг хаёти чекланган, яшашнинг олий максадларидан бири уз урнини босувчи зурриёт колдириш. Демак, у факат узининг яшаши эмас, фарзандларининг камол топишини хам таъминлаши керак.
Куриниб турибдики, иш хакининг энг кам даражаси ишчи кучини такрор ишлаб чикариш учун зарур булган неъматларнинг энг кам микдорига тенг булиши керак.
Капитализмнинг дастлабки боскичида ишчи кучи олди-сотдиси микромикёс даражасида ишчи ва ишга ёлловчилар уртасида амалга оширилиб, давлат аралашувисиз юз берган.
Ишчиларнинг иш хакини белгилаш, иш хакини ошириш, мехнат шароитларини яхшилаш учун курашлари, охир-окибат ишчи ва ишга ёлловчилар уртасида мехнат шартномаларида давлат аралашувига олиб келди. Бу жараённинг бошланиши XIX аср охирларида тарихда «темир канцлер» деб ном колдирган Германия канцлери Отто Бисмарк номи билан боглик.
XX асрнинг 30-50 йилларидан бошлаб /арбий Европадаги ва бошка тараккий этган мамлакатларда давлат конуний равишда энг кам иш хакини белгилайдиган булди.
АКШда 1938 йилда биринчи марта конуний равишда иш хакининг энг кам чегараси соатига 25 цент килиб белгиланди. 1993 йили иш хакииннг энг кам даражаси 7,5 доллар микдорида 40 соатли иш хафтаси белгиланди. Бу ойига 1200 долларни ташкил этади. Жамият тараккиётининг дастлабки боскичларида оддий малакасиз мехнат асосий урин эгаллаган булса, жамият тараккиёти билан мехнат мураккаблашиб боради. Борган сари малакали мехнат, иш кучига эхтиёж ортади, айникса ФТР бу жараённи тезлаштиради. Ишчи кучига катга талаблар куяди.
Иш хаки даражасига таъсир курсатувчи иккинчи гурух омиллар бозор омиллари булиб, унга биринчи навбатда мехнат бозоридаги талаб, таклиф ва улар уртасидага нисбат киради.
Мехнат бозоридаги талабнинг субъектлари корхона, фирма, ташкилот, муассасалар булса, таклифнинг субъектлари уй хужалигидир.
Мехнатга талаб иш хаки микдорига тескари пропорционал богланишда булади. Иш хаки ортганда бошка омиллар тенг булган шароитда, тадбиркор мувозанатни саклаш максадида мехнатга талабни кискартириши керак, иш хаки паст булса, аксинча мехнатга талаб усади. Иш хаки билан мехнатга талаб уртасидаги функционал богланиш мехнатга талаб эгри чизигида ифодаланади.
Ана шу эгри чизикнинг хар бир нуктаси маълум иш хаки микдорда мехнатга талаб канча булишини курсатиб турибди. Паст иш хакида талаб куп ва аксинча. Хозир юкори малакали ишчи кучига талаб катта, малака талаб килмайдиган мехнатга эса аксинча талаб кам.
Мехнатта таклиф функцияси бошкачарок. Мехнатга таклиф хам иш хакига боглик, лекин энди иш хаки ортган сари мехнат таклифи хам купаяди.
Даромад эффекти эса уринбосиш эффектига карама-карши, у ишловчининг моддий жихатдан етарли даражада таъминланиши билан боглик.
Агар моддий жихатдан таъминланганлик даражаси ишловчини кониктирса, унинг буш вактга муносабати узгаради. Унинг учун буш вакт хисобига ишлаб олинадиган даромадни йукотиш вакти эмас, аксинча дам олиш, хаёт кувончларидан лаззатланиш, рохатланиш вакти кизикарли.
Хар бир даромад шакли факатгина ишлаб чикариш ёки хизмат курсатиш билангина эмас, балки ишлаб чикариш омилларининг олди-сотдисини амалга оширадиган уз бозори мавжудлигига хам боглик. Ишлаб чикариш омили булган мехнат эса мехнат бозорида олди-сотди килинади. Мехнат омили эгаси булган ишчи кучининг даромади иш хаки тарзида юзага чикади. Иш хаки эса мехнат бозоридаги талаб ва таклиф асосида шаклланади. Бозор бир томонда уз товари - ишчи кучи билан сотувчи, иккинчи томонда уни олувчи, ишга ёлловчи. Улар уртасидаги келишилган нарх бу иш хакидир. Иш хаки иктисодий назарияда тор ва кенг маънода талкин килинади.
У мехнат тушунчасига ёндашиш билан боглик. Кенг маънода иш хаки бу - атама: а) турли касб эгалари; б) билим олиш учун катта харажатлар талаб киладиган малакали мутахассислар; в) ахолига турли маиший хизмат курсатадиган (сартарош, узок муддат фойдаланиладиган маиший асбоблар, техника таъмири ва бошкалар) кичик корхона эгалари кабиларни мехнатига туланадиган хак тушунилади. Бунда иш хакига гонорар, мукофот ва мехнатнинг бошка турдаги такдирлашлари хам киради.
Тор маънода эса, иш хаки ставкаси (даражаси), яъни мехнатга маълум вакт, соат, кун, хафта ва хоказо мобайнида туланган хак тушунилади. Иш хакига бундай ёндашиш умумий ишлаб топилган даромад билан иш хакини фарклаш имконини беради. Иш хакининг умумий хажми иш хаки ставкаси ва ишланган вакт микдорига боглик.
Энг аввало, иш хакининг икки шакли: вактбай ва ишбай шакли кулланилади.
Вактбай иш хакида мехнатга хак ишлаган вактига караб туланади. Бир соат иш вакти белгиланган хак буйича, кунлик, хафталик, ойлик иш хаки хисоблаб чикилади. Вактбай иш хаки одатда технологик тартибнинг вакт соати катьий белгиланган корхоналарда кулланилади. Айникса, ялпи автоматлашган ишлаб чикаришда ишчиларнинг мехнати узлуксизлиги конвейернинг харакат тезлигига боглик сохаларда кулланилади. Бизнесменларни вактбай иш хакини куллашларидан манфаатдорлиги иш хакини кутармай мехнат интенсивлигини устириш имконига эга эканлигидир.
Кейинги 20-30 йил мобайнида вактбай иш хаки мехнатга хак тулашнинг устун шаклига айланди. Хозирги пайтда АКШ ва Францияда кайта ишловчи саноатда банд булганларнинг 70%, Буюк Британия ва Германия саноат ишчиларияинг 60%ига вактбай иш хаки туланади.
Инженер-техник илмий иш билан шугулланувчилар, хизматчилар ва бошка бир канча категориядаги ишловчиларга лавозими буйича ойлик маош белгиланади. Агарда хужалик конъюнктураси ёмонлашса тадбиркор иш вактини камайтириши мумкин.
Ишбай иш хаки купрок кул мехнати устун булган ишлаб чикаришда махсулот микдорини купайтириш зарур булган корхоналарда кулланилади.
Хозирги пайтда вактбай иш хакини хам, ишбай иш хакини хам мехнат унумини, сифатини оширишга, хом ашёларни тежашга ва бошка натижаларни яхшилашга каратилган турли-туман иш хаки тулаш тизими кулланилади.
Маълумки, хаётда иш хаки даражаси турли-туман булиб, бундай табакалашувнинг катор сабаблари бор:
1. Ишчилар бир хил эмас, улар кобилияти, махорати, маълумоти, тажрибаси билан фаркланади. Бу уз навбатида мехнат унумдорлигида уз ифодасини топади.
2. Иш турлари узига жалб килиши билан фарк килади.
3. Мехнат бозори одатда номукаммал ракобат билан характерланади.
4. Мехнат шароити турлича булиб, айрим ишлар соглик учун зарарли, кушимча хак тулашни талаб этади.
Иш хаки даражаси тариф системаси оркали тартибга солинади. Тариф системаси тариф ставкаси (ишловчиларни соат ёки кун давомида мехнат хаки микдорини), тариф сеткасини (малакасига караб, биринчи разрядга нисбатан тариф коэффициент шкаласини) хамда тариф малака маълумотнома - ишларни тарификация килиш ва малака разрядларини бериш буйича нормали хужжатни уз ичига олади. Хозирги пайтда, иш хакини белгилашда асосий эътибор пировард натижага каратилган булиб, у микдор жихатидан чегараланмаган. Мамлакатимизда ишчи ва хизматчиларнинг иш хаки тариф сеткаси дастлаб Республика Вазирлар Махкамаси томонидан кабул килинган карор асосида 1993 йил 1 январдан бошлаб кулланила бошлади. У бюджет томонидан молиялаштириладиган хамма ташкилот, муассаса корхоналари учун бажарилиши шарт.
Мулк шаклидан катъи назар бошка корхона, ташкилот, бирлашмалар учун тавсия характерига эга. Яъни бу турдаги корхоналар ягона тариф сеткасига тайёргарлиги ва зарур молиявий маблагларини жамгаришига караб утиши мумкин.
Ягона тариф сеткасини куллашнинг зарурати мехнатга хак тулаш тизимидаги катор камчиликлардан келиб чикади. Уларга куйидагиларни киритиш мумкин:
1. Иш хаки тариф кисмининг пастлиги, турли-туман кушимчаларнинг эса борган сари купайиб бориши.
2. Иш хакида мехнатга жалб эташ ва мехнатга рагбатлантириш принципларининг йуклиги.
3. Мехнатни нормалаштириш принципидан узоклашиб кетиши.
4. Ишчи, мутахассис ва рахбарлар мехнат хаки уртасидаги фаркни катталашиб кетиши.
5. Айрим сохаларда иш хакини асоссиз равишда ошиб бориши ва уни харажатларни купайишига олиб келиши ва бошкалар.
Мехнат хаки буйича ягона тариф сеткаси (ЯТС) энг аввало, белгиланган тариф коэффициентларини уз ичига олади.
Мехнат хаки буйича халк хужалиги тармокларида банд булганларни ягона тариф сеткаси (ЯТС) белгиланган тариф коэффициентларини уз ичига олади. У 28 разряддан иборат булиб, хеч кандай махсус тайёргарлик талаб килмайдиган оддий ишдан тортиб, мутахассис ва рахбарларнинг хар кандай даражасига кадар камраб олинган, хамда 0 разрядга иш хакининг энг кам даражаси белгиланган. 0 разрядга махсус тайёргарлик талаб этилмайдиган ишларни бажарадиганлар - коровул, фаррош ва бошкалар киради. 1 разряддан 8 разрядгача халк хужалигининг хамма тармокларидаги ишчилар, айрим урта махсус таълим ва техник иш бажарувчилар киритилган.
Олий маълумотга эга булган турли мутахассислар 5-13 разрядгача, 10-18 разрядгача урта бошкариш бугини рахбарлари, булим, цех бошликлари, бош ва етакчи мутахассислар, корхона хизмат булими рахбарлари, маслахатчилар киритилган.
Мехнат бозори классик капитализм шароитида шаклланган. У ёлланма ишчини вужудга келиши, унинг хаёт кечириши учун даромад топиш манбаи сифатида уз ишчи кучини сотиш билан боглик. Мехнат бозорида иш кучига талаб билан ишга ёлловчилар бир томонда турса, иккинчи томонда ишлаш-ишламаслик ихтиёри узида, хохлаган ерида ишлаши мумкин булган эркин шахс - ишга ёлланувчилар туради. Уларнинг хар иккиси хам уз манфаатларини кузлаб бозорга чикади. Сотиб олувчи бозордан олган ишчи кучи эвазига наф куришни кутади, ишчи кучи эса мехнати эвазига хак олишни кузлайди. Иш кучи олди-сотдисида мехнат биржалари воситачилик киладилар.
Бу олди-сотди одатда мехнат шартномалари оркали амалга оширилади. Бу битим хар икки томоннинг бир-бирларига куядиган талабларини узида мужассамлаштиради. Ана шу келишув, битим 3 турга булинади:
1. Мехнат контрактлари - ишга кирувчилар ва ишга олувчилар уртасида якка тартибда битим тузилиши мумкин. Бунда ишнинг мазмуни, иш шароити, иш хаки микдори, иш хаки тулаш тартиби, ишловчининг ва иш берувчининг мажбуриятлари аник курсатилади.
2. Жамоа битими. Бу битим ишчи-хизматчилар жамоаси билан фирмалар уртасида тузилган шартнома. Бу шартномада хар икки томоннинг мажбурияти курсатилади. Ишга ёлловчи томонидан иш вакти мехнат хавфсизлигини таъминлаши, иш хаки микдори, иш хакини индексациялаш, яъни нархни ортишини хисобга олган холда иш хакини ошириш кабилар.
Ёлланувчи томонидан сифатли ва унумли ишлаш, малакасини ошириш кабилар.
3. Бош битим. Бу битим иш берувчилар ва ишчи-хизматчиларнинг касаба уюшмаси ва, шунингдек хукумат уртасида тузилган битим. Унга мехнат муносабатларининг асосий томонлари умуммамлакат доирасида белгиланади. Мамлакатимизда мехнат муносабатлари Узбекистон Республикаси Мехнат Кодексига биноан тартибга солинади. Ана шу кодексга биноан иш берувчилар ва ишловчилар мехнат муносабатларининг субъектлари хисобланади.
Мехнат битимлари асосида мехнат муносабатларини тартибга солиш тизими бир неча ун йиллар мобайнида юзага келган. Саноат революцияси даврида иш хакини кутариш учун харакат бошланиб, бу харакат Х1Х аср давомида касаба уюшмаларини кучсизлиги туфайли унча сезиларли роль уйнамаган. Кейинги йилларда борган сари касаба уюшмаларининг роли орта борди. Улар жамоа битими тузишда мухим урин тута бошладилар. Жамоа шартномаси тузиш тизимига Халкаро Мехнат ташкилоти томонидан 1949 йилда «Конвенция - 98» хамда 1951 йидда «Тавсиянома - 91» деб номланган хужжатларни кабул килиниши ва уни жахон микёсида эътироф этилиши билан асос солинди.
Уларда мехнат муносабатларини тартибга солиш, жамоа музокараларини олиб бориш ва мехнатни ташкил этишни мухим принциплари (ишлаб чикилган) курсатилган. Чунончи:
-тарафлар томонидан олинган мажбуриятларни бажариш, келишув шартларига каттик риоя килиш;
-жамоа битимига зид булган мехнат шартномаларини бекор килиш;
-жамоа (коллектив) битимлари шартлари барча корхоналарнинг барча категорияларига тегишли. 1981 йил ХМТнинг бош конференцияси жамоа музокаралари буйича яна бир тавсиянома кабул килди. Жамоа битими хозирги пайтда жамоани гурухий манфаатларини химоя килувчи дастак сифатида амал килади.
Шуни эътироф этиш керакки, ишга ёлловчилар билан ёлланувчиларнинг манфаатлари доимо мос тушавермайди. Натижада умуммиллий манфаатлар билан гурухий манфаатлар уртасида карама-каршиликлар булиб туради. Улар турли йуллар билан ечилади:
1) хар икки томонни музокара олиб бориб, иш хаки, иш вакти, мехнат шароити, отпускалари ва х.к.лар буйича келишиши, бир гурух иккинчисига ён бериши ёки хар иккиси хам уз талабларини айримларини чеклашга келишиб олишлари мумкин;
2) давлат уз социал-иктисодий сиёсатини жамоа шартномасида ифодаланишига эришиш. Бу йул хеч булмаганда давлат томонидан конуний равишда иш хакининг энг кам даражасини белгилаш, нарх ва даромадларнинг узгариши буйича .катъий сиёсат юритиш демакдир;
3) мехнат муносабатлари субъектлари - иш берувчилар, ёлланувчилар, давлат уртасида манфаатларни мослаштириш максадида уч томонлама шартномалар тузиш. Бундай шартномалар инфляцияни жиловлаш, бандликни таъминлаш, социал муносабатларни миллий даражада хал килиш имконини беради.
Инсон капитали деганда одатда инсондаги саломатлик билан малака, салохият, мехнатга иштиёк тушунилади. Булар уз навбатида мехнат унумдорлиги хамда даромадлар усишига таъсир этади.
Хар бир иисон фаровон яшаш максадида купрок даромад олиш учун харакат килади. Бу харакат катор харажатларни талаб килади. Келажакдаги даромадни купайтириш учун каратилган барча харажатлар инсон капиталига инвестиция хисобланади. Буларга согликни саклаш, билим олиш, иш урнини кидириш, профессионал тайёргарлик, фарзанд тугиш ва тарбиялаш каби харажатлар киради.
Хар бир киши уз билимини оширишга, соглиги учун, касб-хунар эгаллаши учун инвестиция сарфлашга карор килар экан, келажакда олиши мумкин булган даромади билан таккослайди. У купрок иш хаки ёки пул даромади шаклида обрули иш ёки бирон нуфузга эришиши шаклида булиши мумкин.
Инсоний капитал одамлар йиллар давомида туплаган билим, малака, тажриба тарзида булиб, уни эгасидан ажратиб булмайди. Макроиктисодий микёсда инсоний капитал иктисодий усишининг бош омили хисобланади. Инсоний капиталга инвестиция килиш узок муддатли интеграл характерга эга. Самараси эса хам иктисодий, хам ижтимоий ахамиятга эга. Билим олиш муддати 12-18 йилгача чузилиши мумкин. Инсоний капитални ишга солиниши, уни куллашда олинадиган самара хар бир кишининг узига, унинг кизикиши, нимани афзал куриши, жавобгарлиги, умумий маданияти, маънавиятига боглик булиб, у хохлаганини танлайди. Инсоний капитални шакллантиришнинг бир канча моделлари мавжуд. Шулардан бири Туроу модели. У Кобб-Дуглас функциясидан фойдаланиб, шу моделни ишлаб чиккан.
Инсоний капитал назарияси доирасида иш хаки таркибига кават-кават тарзда каралади. Хар бир катламга узига хос маълумот даражаси хамда пул даромади тугри келади. Масалан, олий маълумот самараси олий мактабни тугатганлар билан урта маълумотлилар уртасидаги умр буйи оладиган даромадларини фарки тарзида юзага чикади. Маълумот даражаси канча юкори булса, унинг самараси хам шунча юкори булади. Юкори маълумот олиш учун сарфланган маблаг юкори даражада иш хаки олишни таъминлаши реал хаётда амалиётда тасдикланиб турибди. Купгина мамлакатларда олий маълумотли дипломга эга булганлар урта маълумотлиларга караганда уртача 1,5-2 баравар, укиётган лекин хали урта махсус таълим олгани хакида диплом олмаганларникидан 3-4 марта юкори иш хаки оладилар,
Шундай конуният амал килади: маълумоти ва ишга караб иш хаки усиши одатда пенсияга (55-60 ёш) чикканига кадар, маълум чегарагача давом этади, сунгра эса пасайиш тенденцияси амал килади.
Инсоний капитални пулда ифодалаш унинг абсолют микдорини аниклаш имконини беради. Инсоний капиталнинг абсолют микдори (таълим олиш фонди) катор курсаткичларни хисоблаш имконини беради. Шундай курсаткичлардан бири ишлаб чикаришнинг интеллектуаллик сигимидир. Бу курсаткич фонд сигимига ухшаш курсаткич.



Download 85 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling