Lekciya №1 Tema: Peloponnes urisi. Joba

Lekciya №1
Tema: Peloponnes urisi.


Joba:
1. Urıstıń kelip shıǵıwı.
2. Peloponnes urısının birinshi dáwiri.
3. Nikiy pitimi, Siсiliya ekspedisiyasınıń jeniliske erisiwi.
4. Dekeleya urısı, Spartalıqlar jeńisi .


Tayanısh sózler: Greciya, Peloponnes urısı, Fukidid, tariyx, Ksenofont, Greciya tariyxı, Diodor, tariyxıy kitapxana shıgarmaları, Plutarx, Aristofan, 1-Afina teńiz awqamı, Peloponnes awqamı, Megara, Korinf, Agros, Tirinif, Sparta, Epidami koloniyası, Kerkira, Siciliya, Lesbos atawı, Mitilena, Beotiya, Attika, Nikiy pitimi, Aikviad, Nikiy, Lamax, Kritiy, Feramen, Frasibul.

Greciya qala-mámleketleriniń arasında b.e.sh. 431-404-jıllarda bolıp ótken urıslardı Peloponnes urısları dep,¹ atalıwın Fukididtiń „Tariyxı“, Ksenofonttıń „Greciya tariyxı“, Diodordıń „Tariyxıy kitapxana“ shıǵarmalarınan, Plutarx hám Aristofan maǵlıwmataları arqalı bilip alıw múmkin.

The most famous conflict was the Peloponnesian War (431–404 BCE) between Athens and Sparta.
Urıslar áyyemgi Greciya qulshılıq jámiyetinde ishki qarsılıqlar hám onıń keskinlesiwi nátiyjesinde kelip shıqqan bolıp, bul qarsılıqlarǵa wálayatlardıń hár túrli dárejede rawajlanıwı tiykar bolǵan.
Greciyada 1-Afina teńiz awqamı menen bir qatarda Peloponnes awqamı da bar edi. Ol b.e.sh. VI ásirdiń ekinshi yarımında dúzilgen bolıp, oǵan Megara, Korinf, Agros, Tirinf sıyaqlı qala-mámleketler aǵza edi. Bul awqamǵa Sparta basshılıq etken. Ótmishte 1-Afina awqamı menen Peloponnes awqamınıń ortasında pitim shártnaması da dúzilgen. Pitim shártnamalarında awqamlaslardıń bir-birine urıs ashpastan, tınısh-tatıw jasawları belgilep qoyılǵan edi.
Biraq keyingi waqıyalar 1-Afina awqamı menen Peloponnes awqamınıń ortasında bir qatar qarsılıqlar hám kelispewshiliklerdi keltirip shıǵarǵan. Bul qarsılıqlardıń túp-tiykarında anaw yaki mınaw awqamnıń pútkil Greciyada húkimdarlıqtı qolǵa kiritiw máselesi jatatuǵın edi. Bul másele uristı keltirip shıǵaratuǵın bas faktor edi. Urıstıń baslanıwın tezlestirgen birinshi konflikt, báne áyyemgi grek dúnyasınıń batıs shetindegi Epidami koloniyası hám Kerkira atawında júz bergen edi. Bul orınlar Greciyadan Batıs Italiya hám Siciliya atawına baratuǵın teńiz jollarındaǵı eki áhmiyetli bándirgi edi. Usı eki orındaǵı konflkt sebepli Peloponnes awqamına aǵza bolǵan Korinif penen Afina ortasında kelispewshilik kelip shıqqan. Urısti tezlestiriwge sebep bolǵan ekinshi bir báne Xalxidika yarım atawındaǵı Korinf koloniyası Potideyada da júz bergen. Bul jerde de 1-Afina awqamı menen Korinf ortasında jánjel shıqqan. Megara qala-mámleketi Korinfti jaqlaǵan. Megara hám Korinf Peloponnes awqamınıń baslıǵı Spartanı Afinaǵa qarsı urısqa iytermelegen. Bunnan keyin úshinshi jánjel de júz bergen. Afina xalıq jıyını –Afina awqamı aǵzalarınıń Afinaǵa qaraslı barlıq buxtalarda Megaranıń sawda-satıq kemelerin toqtatıwı qadaǵan etilgen. Solay etip Afina menen Megara ortasında keskinlik kúsheygen. Endi uris’tıń baslanıwı sózsiz edi.
B.e.sh. 431-jılı Korinf hám Megaranıń iytermelewi menen Sparta Afinaǵa qarsı urıs háreketlerin baslap jibergen. Urısqa Sparta patshası Arxidam II basshılıq etken. Sonıń ushın da bul urıs Arxidam urısı dep te ataladı. Bul Pelopennes urısınıń birinshi basqıshı bolıp, urıs b.e.sh. 431-jıldan 421-jılǵa shekem sozılǵan.
431-jılı Sparta áskerleri Attikaǵa bastırıp kelgen hám diyqan xojalıqların qıyratqan, diyqanlardı talaǵan. Nátiyjede olardıń ózleri azıq-awqat máselesinde awır ahwalǵa túsip qalǵan. Afinalılardı qattı sawashqa tarta almaǵan spartalılar Peloponneske qaytıwǵa májbúr bolǵan. B.e.sh. 430-jılı spartalılar Attikaǵa jáne hújim jasaǵan. Sol jılı Afinada oba tarqalıp kóp adam qırılıp’ ketken. Urısta hár eki tárep te sezilerli jeńiske erise almaǵan. Xalıq hám kópshilik diyqanlar Afinanın basına túsken apatlardıń ayıpkeri Perikl dep esaplaǵan. Xalıq jıyını b.e.sh. 430-jılı onı hákimiyattan shetlestirgen. Biraq bir jıldan keyin onı aldap, qaytadan birinshi strateg etip saylaǵan. Qartayıp qalǵan Perikl kóp ótpey juqpalı kesellikten qaytıs bolǵan. Onıń óliminen keyin hákimiyattıń basına Kleon saylanǵan. Sol dáwirde 1-Afina awqamınıń aǵzalarınıń ortasında Afinaǵa qarsı toparlardıń háreketi kúsheygen. Bul toparlar Sparta járdem berip turǵan.
B.e.sh. 429-jıldı esapqa almaǵanda spartalılar hár jılı Attikaǵa hújim etip turǵan. Olar baǵ-baqshalardı, júzimzarlardı hám basqa egin maydanların kesip, qırqıp, qıyratqan.
B.e.sh. 428-jılı Lesbos atawındaǵı Mitilena qalası Afinaǵa qarsı qozǵalań kótergen. Afinalılar Mitilenadaǵı qozǵalańdı ayawsız túrde bastırgan. Sonıń menen bir waqıtta 100 triyerden ibarat Afinanıń kemeleri Peloponnes jaǵalarına jiberilgen. Olar Spartadan Lesbosqa járdem beriw uhsın jiberiliwi múmkin bolǵan áskeriy kemelerdiń jolların bekitip turıwılari kerek edi. Spartalılardıń Beotiya, Attika hám basqa jerlerde alıp barǵan sawashları jaqsı nátiyje bermegen.
B.e.sh. 421-jılı Afina menen Sparta ortasında 50 jılǵa mólsherlengen pitim dúzilgen. Pitimniń shártlerine muwapıq táreplerdiń áskerleri basıp alǵan jerlerin bir waqıtta bosatıp shıǵıp ketiwleri tiyis edi. Eger Spartalılarǵa ilotlar qozǵalań kóterse, afinalılar spartalılarǵa járdem beriwi kerek edi. Biraq pitimniń shártleri tolıq orınlanbaǵan. Afinalılar Meseniya polisinde, al spartalılar bolsa Frakiyadaǵı Amfipolda qalǵan. Spartanıń awqamlasları Korinf, Megara hám Fiva Nikiy pitimin tán almaǵan. Niliy pitimi menen Peloponnes urısınıń birinshi basqıshı tamamlanǵan.