Maʼlumotlar bazasi (MB)

27. Malumotlar baza loyihalash
Maʼlumotlar bazasi (MB) bu – maʼlumotlarni saqlash, oʻqish, qayta ishlash va qidirish uchun moʻljallangan markaziy maʼlumotlar ombori. Turli dasturlar yaratar ekanmiz, dastur ishlashiga oid boʻlgan maʼlumotlarni u yoki bu koʻrinishda saqlashimiz kerak. Misol uchun dastur foydalanuvchilari va ularning shaxsiy maʼlumotlari, rasmlari, postlar, mahsulotlar va hokazo.
Bu maʼlumotlarni qay koʻrinishda saqlash, turli maʼlumotlar oʻrtasidagi munosabatlar (foydalanuvchi-post, mijoz-mahsulot), bu maʼlumotlarga murojaat qilish va unumli foydalanish uchun MBni toʻgʻri loyihalash juda muhim ahamiyatga ega.
Yaxshi tuzilgan ma’lumotlar bazasi:

• 
  Ortiqcha (takrorlanuvchi) ma’lumotlarni bartaraf qilish orqali xotirani tejaydi.
  
• 
  Ma’lumotlarning aniqligi va yaxlitligini saqlaydi.
  
• 
  Ma’lumotlarga turli usullar bilan murojaat qilishni ta’minlaydi.
  

Samarali va foydali MBni loyihalashtirish quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi:

1. 
   Talablarni tahlil qilish yoki ma’lumotlar bazasining maqsadini aniqlash
   
2. 
   Ma’lumotlarni jadvallarga ajratish
   
3. 
   Asosiy kalitlarni (primary key) ko’rsatish va munosabatlarni tahlil qilish
   
4. 
   Jadvallarni standartlashtirish uchun normallashtirish
   

28-Savol Maʼlumotlar bazasini administratorlash va xavfsizligini taʼminlash.
MB administratori deyilganda birorta shaxs yoki bir necha shaxslardan iborat bo'lgan va MBni loyihalash, uzatish va samarador ishlashini ta'minlovchidir.Ma'lumotlar bazasi tushunchasi bilan ma'lumotlar banki tushunchasi ham mavjud. Ma'lumotlar banki (MBn) tushunchasi ikki xil talqin etiladi. Hozirgi kunda ma'lumotlar markazlashmagan holda (ishchi o'rinlarda) ShK yordamida qayta ishlanadi. Ilgari ular alohida xonalarda joylashgan hisoblash markazlarida markazlashgan holda qayta ishlangan. Hisoblash markazlariga axborotlar tashqi qurilmalar orqali kelib to'plangan. Ma'lumotlar bazasi markazlashgani hisobiga ularni ma'lumotlar banki deb atashgan. Bunda ma'lumotlarga murojat etish ishchi stansiyalardan markazlashgan holda tashkil etilgan va shuning uchun ma'lumotlar banki bilan ma'lumotlar bazasi tushunchalari o'rtasida farq qilingan.
29-savol javobi
Ma'lumotga samarali murojaat qilishda bazalar o'zaro aloqasi va fayl tuzilmalardan foydalanish muhimdir. Bunday tuzilmalar, ma'lumotlarni saqlash, boshqarish va ma'lumotlar bazasiga o'rnatilgan tahlil va so'rovlar orqali ma'lumotlarga murojaatni ta'minlash uchun ishlatiladi.
1. Bazalar o'zaro aloqasi (Database Connectivity): Bazalar o'zaro aloqasi (DBMS) yordamida, dasturlar va boshqa tizimlar ma'lumotlar bazasiga murojaat qila oladi. Bu aloqa protokollari, SQL (Structured Query Language) yoki boshqa ma'lumotlar bazasi so'rovlari yordamida ma'lumotlar bilan ishlash imkoniyatini beradi. DBMS orqali dasturlar ma'lumotlarni qo'shish, o'qish, yangilash va o'chirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
2. Fayl tuzilmalari (File Systems): Fayl tuzilmalari, ma'lumotlar bilan ishlash uchun ma'lumotlarni logikaviy guruhlar, fayllar va direktoriyalarda saqlashni ta'minlaydi. Fayl tuzilmalari bilan, ma'lumotlar turli formatlarda fayllarda saqlanadi va fayllar va direktoriyalar orqali murojaat qilinadi. Fayl tuzilmalari oddiy ma'lumotlarni qo'shish, o'qish, yangilash va o'chirishga imkon beradi.
Bazalar o'zaro aloqasi va fayl tuzilmalari o'rtasidagi asosiy farq foydalanishda joylashgan ma'lumotlarning tahlili va boshqarish tartibidir:
- Fayl tuzilmalarida ma'lumotlar o'z o'rnida fayllarda saqlanadi va ma'lumotlarga murojaat qilish uchun fayl nomi va qayerda joylashganligi bilan identifikatorlardan foydalaniladi. Bunda, ma'lumotlar bilan ishlash uchun doimiy fayl o'qish yoki yozish amalga oshirilishi kerak.
- Bazalar o'zaro aloqasi esa ma'lumotlarni bog'lashga yordam beradi, shuningdek, ma'lumotlar strukturasini, boshqarishni, so'rovlar va tahlil usullarini ta'minlaydi. Ma'lumotlar bir yoki bir nechta jadvallar (tables)da saqlanadi va tahlil orqali ishlash imkoniyatiga ega bo'ladi. Bazalar o'zaro aloqasi, turli ma'lumotlarni bog'lash, tahlil qilish va so'rovlar yaratish imkoniyat yaratadi
30-savolga javob
Ma'lumotlar bazasida aloqadorlik chegaralari va xavfsizlik chegaralari, ma'lumotlarni himoya qilish va to'g'ridan-to'g'ri foydalanuvchilarga murojaatni cheklash uchun muhimdir. Quyidagi asosiy aloqadorlik chegaralari va xavfsizlik chegaralari mavjud:
1. Kirish chegaralari (Access Controls): Ma'lumotlar bazasiga kirish chegaralari o'rnatilishi kerak, shuningdek, foydalanuvchilar va ularga berilgan huquqlarni boshqarish uchun foydalaniladi. Bu chegaralar, foydalanuvchilar uchun parol va foydalanuvchi nomi, rollar va to'g'ridan-to'g'ri huquqlar asosida belgilanadi. Bu, ma'lumotlarga faqat ruxsat berilgan foydalanuvchilar tomonidan kirishni ta'minlaydi.
2. Ma'lumotlar himoyasi (Data Encryption): Ma'lumotlar bazasida saqlangan ma'lumotlarni shifrlash, yani enkript qilish imkoniyati ta'minlanishi kerak. Bu, ma'lumotlarni uzuvchi bilan faqat shifrlangan shaklida o'qish-yozish imkoniyatini beradi. Bu usul ma'lumotlar himoyasini ta'minlashda muhim bo'lib, ma'lumotlarni bo'sh tahlil bilan o'qishga qarshi himoya qiladi.
3. Ma'lumotlar to'g'risida taqdimot chegaralari (Data Presentation Controls): Ma'lumotlar bazasidan ma'lumotlarni olishning cheklanishi, so'rovlar va murojaatlarning nazorat qilinishi uchun ma'lumotlar to'g'risida taqdimot chegaralari o'rnatish muhimdir. Bu chegaralar orqali ma'lumotlar to'g'risida faqat to'lov qilgan foydalanuvchilar tomonidan talab qilingan ma'lumotlar olinadi.
4. Ma'lumotlar va bazaning zahiralashishini cheklash (Data and Database Auditing): Ma'lumotlar bazasining faoliyatini tekshirish va ma'lumotlar bazasiga kirish-ketish, o'zgarishlar, o'chirishlar va boshqa amallarni kuzatish uchun cheklovlar o'rnatish muhimdir. Bu cheklovlar yordamida ma'lumotlar bazasidagi harakatlarni tarqatib borish, ma'lumotlar bazasida yuzaga kelgan xatoliklarni aniqlash va ma'lumotlar bazasining xavfsizligini ta'minlash mumkin.
5. Ma'lumotlar fazoviy hisoblashi, ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarning yo'qolishi yoki o'chirilishi holatida ma'lumotlarni tiklash va tiklashni ta'minlashni o'z ichiga oladi.