Mavzu: tayanch harakat tizimining yosh hususiyatlari va gigiyenasi

---

1-MAVZU: TAYANCH – HARAKAT TIZIMINING YOSH 
HUSUSIYATLARI VA GIGIYENASI 
Reja: 
1. 
Tayanch – harakat tizimining ahamiyati. 
2. 
Skeletning rivojlanishi va uning yosh xususiyatlari. 
3. 
Muskullarning umumiy tuzulishi va uning yosh xususiyatlari. 
4. 
Tayanch – harakat apparatining gigiyenasi. 
5. 
Sinf jixozlariga quyidagilar gigienik talablar. 
Tayanch tushunchalar: Skelet, muskul, umurtqa pog‘onasi, skolioz, jismoniy 
charchash. 
 
Tayanch-harakat apparati tizimiga skelet va skelet muskullari kiradi. 
Skeletdagi suyaklar va boylam - bo‘g‘imlar passiv harakat organlari bo‘ladi, 
muskullar esa aktiv harakat organlari hisoblanadi. 
Skelet 206 dan ortiq alohida suyaklardan tashkil topgan bo‘lib, bularning 85 
tasi juft, 36 tasi toq suyaklardan iborat.
Skelet uchta asosiy funsiyasini: tayanch, harakat va himoya vazifalarini 
bajaradi. 
 
Suyakning kimyoviy tartibi, fizik xossalari va tuzilishi 
Suyak asosan suyak to‘qimasidan tuzilgan. Suyakning sirti suyak ust pardasi 
bilan qoplangan bo‘ladi, bu parda bolalarda juda pishiq, xatto suyak singanda ham 
yirtilmaydi. Suyak ustiga parda bilan suyakning faqatgina bo‘g‘in yuzalari 
qoplanmaydi xolos. Suyak parda ko‘p miqdordagi qon tomirlar, bilan nervlar bilan 
ta’minlangan, bular suyak ust pardadagi teshiklar orqali suyakning ichki qismiga 
o‘tadi. Suyak shikaslanganda va kasallanganda suyak ustiparda hujayralarining 
hisobiga suyak qayta tiklanadi. Suyak usti pardagi bog‘lamalar va muskullar 
birikadi. Suyak usti pardaning tagiga suyakning kompakt qavati yoki zich qabati 
bo‘ladi. Kompakt qavatining tagiga g‘ovak qabat bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan va 
ko‘krak yoshidagi bolalarning uzun naysimon suyagining bo‘shliq qismida qizil 
iliq bo‘lib, o‘sish protsessida qizil ilikning o‘rnini sariq ilik egallaydi. Naysimon 
suyaklarning ikki uchida, ba’zida yassi suyaklarda 15 yoshgacha qizil iliq 
saqlanadi. 
Suyaklar shakli va tuzulishiga qarab, naysimon, yassi, kalta va aralash 
suyaklarga bo‘linadi. Naysimon suyaklar qo‘l - oyoq skeletining tarkibiga kiradi. 
Naysimon suyuqlar orasida uzun (elka suyagi, bilak, tirsak suyaklari, son suyagi, 
boldir suyaklari) bor. Har bir naysimon suyakning tanasi (diafizi) va ikki uchi 
(epifizlari) tafovut qilinadi. Yassi suyaklarning shakli turli xil bo‘ladi. Ularga 
kallaning qoplovchi suyaklari, ko‘rak va chanoq suyaklari kiradi.
Aralash suyaklar turli shaklga ega bo‘ladi. Bularga muskullar, paylar, 
boylamlar birikadi yoki tomirlar, nervlar o‘tadi. Suyak qushuvchito‘qimaga kirib 
ikki xil kimyoviy modda: organik anorganik moddalardan iborat. Suyaklarning 
yuzasida g‘adir - budir dumboq, kirra, teshiklar, egatlar bo‘ladi. Bularga muskullar, 
paylar, boy lamlar birikadi yoki tomirlar, nervlar o‘tadi. Suyak qo‘shuvchi 

---

to‘qimaga kirib ikki xil kimyoviy modda: organik va anorganik moddalardan 
iborat. Suyakning organik moddasiga osseyn deyiladi, suyak tarkibining 1F3 
qismini organik, 2F3 qismini anorganik modda tashkil etadi. Agarda suyakning bir 
qismini xlorid yoki nitrat kislotaga solib qo‘yilsa, bir necha vaqtdan so‘ng 
yumshoq va elastik bo‘lib qolganini ko‘ramiz.
Suyak olovda kuydirilsa, organik moddalari kuyib ketishi tufayli mo‘rt 
bo‘lib qoladi. Suyakning elastikligi osseyn borligiga qattiqligi esa anorganik 
moddalarga bog‘liqdir. Suyakda organik va anorganik moddalar borligidan elastik 
va qattiqdir. Yosh ulg‘ayishi bilan suyakning osseyn va anorganik moddalar 
miqdori o‘zgarib boradi. Bolalarda organik moddalari ko‘proq. Shuning uchun 
ularning suyagi elastik bo‘ladi.
Yosh ulg‘aygan sari anorganik moddalar miqdori ortib boradi, shuning 
uchun ularning suyagi mo‘rt bo‘lib qoladi. Yosh ulg‘ashi bilan suyakda kalsiy, 
fosfor, magniy va boshqa elementlar nisbatan o‘zgaradi. Kichik bolalar suyagining 
tarkibida ko‘proq kalsiy, katta maktab yoshidagi bolalarning suyagini tarkibida 
fosfor tuzlari ko‘p bo‘ladi. Bolaning 7 yoshida naysimon suyaklarning tuzilishi 
katta odamlarnikiga o‘xshaydi. Lekin 10-12 yoshda suyakning g‘ovak moddasi 
intevsiv o‘zgaradi. Bolalarning yoshi qancha kichik bo‘lsa, suyak ustidagi 
po‘stlog‘i zich qavatga yopishgan bo‘ladi. Bolaning 7 yoshida suyak ustligi zich 
qavatdan ajralib turadi. 7-10 yoshgacha naysimon suyaklarning iliq qismini o‘sishi 
sekinlashadi. 11-12 yoshlardan 18 yoshgacha naysimon suyaklar to‘liq shakllanib 
bo‘ladi. Suyaklar oraliqli, tog‘ayli to‘qima, suyakli to‘qima, biriktiruvchi to‘qima 
yordamida birikadi. Biriktiruvchi to‘qima yordamida birikish – bog‘lamlar, 
pardalar, kala choqlari. Tog‘ayli to‘qima yordamida birikish – umirtqalari va 
dumg‘aza suyagini hosil qilishga kiradi.