Meliorativ gidrologiya

2-GURUH TALABASI SHEROZOVA KOMILA “MELIORATIV GIDROLOGIYA” FANIDAN O`TILGAN MAVZULAR YUZASIDAN YOZMA TOPSHIRIQ

SAVOLLAR

1. Gidrologiya fani o’rganadigan suv ob’ektlariga bog’liq holda necha qismga bo’linadi? Gidrologiya fani o’rganiladigan suv ob’ektlarining turiga ko’ra ikki qismga-okeanologiya (okeanlar, dengizlar gidrologiyasi) va quruqlik gidrologiyasiga bo’linadi.

2. Quruqlik gidrologiyasi qanday suv ob’ektlarini o’rganadi? Quruqlik gidrologiyasi esa o’z navbatida daryolar gid­rologiyasi (potamologiya) ko’llar va suv omborlari gid­rologiyasi (ko’lshunoslik-limnologiya), muzliklar gidro-logiyasi (glyatsiologiya) va botqoqliklar gidrologiyasi (tal­matologiya)ga bo’linadi. Ko’p hollarda gidrologiya deganda quruqlik gidrologiyasi nazarda tutiladi.

3. Gidroekologiya fanining shakllanish jarayoni qanday muammolar bilan bog’liq?



4. Gidrologiyada qanday tadqiqot usullaridan foydalaniladi? Suv havzalarida kechadigan hodisalar qonuniyatlarini to’la o’rganish, tegishli xulosalar chiqarish va ulardan amalda samarali foydalanish maqsadida gidrologiyada turli tadqiqot usullaridan foydalaniladi. Ular ichida eng aso-siylari statsionar, ekspeditsiya va tajriba­laboratoriya usullaridir.

5.Gidrol, digidrol va trigidrollarning farqi nimada? Bug’simon ko’rinishdagi suv asosan N₂O ifodasiga ega bo’lgan oddiy molekulalardan iborat bo’ladi. Oddiy, boshqa molekulalar bilan birlashmagan N₂O molekula gidrol deb ataladi. Ikki oddiy molekulalar birlashgan birikma (N₂O)₂­digidrol deb, uch molekulalisi (N₂O)₃ esa trigidrol deyiladi.

6. Toza suv elektr tokini o’tkazadimi? Тoza, eritmasiz suv elektr tokini deyarli o’tkazmaydi.

7. Tabiiy suvlarda vodorod ko’rsatkichi qanday qiymatlarda o’zgaradi? Тabiiy suvlarda vodorod ionlari konsentratsiyasi asosan ko’mir kislotasi dissotsiatsiyasiga bog’liq bo’ladi (N₂SO₃qNSO₃'QN'). Vodorod ioni (N') eritmada kislota xu­susiyatlarini ifodalovchi bo’lsa, gidroksid ioni (ON') esa ishqoriy xususiyatlarni namoyon etadi. Kimyoviy toza suvda ikkala ion bir xil miqdorda bo’ladi, shu sababli u neyt­raldir. Bu neytral reaksiyada vodorod ionlari kon­sentratsiyasi 10­7 gҒl ga teng bo’ladi.

8. Tabiiy suvlar tarkibidagi asosiy ionlarni yozing. Тabiiy suvlardagi asosiy ionlarga quyidagilar ki­rib, ularning 4 tasi musbat zaryadlangan (kationlar), 4 tasi manfiy zaryadlangan (anionlar) dir:

anionlar: kationlar:А Р

xlor ioni Cl' natriy ioni Na'

sulfat ioni SO₄'' kalsiy ioni Ca''

gidrokarbonat ioni HCO₃' magniy ioni Mg''

karbonat ioni CO₃'' kaliy ioni K'

9. Quruqlikdagi suvlar Dunyo okeani suvidan qaysi anionlarning ko’pligi bilan farq qiladi? Quruqlikdagi suvlarning ximiyaviy tarkibi Dunyo okeani suvidan keskin farq qiladi. Bu farq quruqlik suvlarida karbonatlarning, okeanlar va dengizlar suvla­rida esa xloridlarninЬ g ko’pligida o’z aksini topgan.

10. Yer sayyorasida kechadigan tabiiy-geografik jarayonlarda suvning ishtiroki qanday ahamiyat kasb etadi? Suvning Yerdagi hayot uchun ahamiyati beqiyosdir. O’zining uzluksiz harakati tufayli suv Yer kurrasida kuzatiladigan barcha tabiiy jarayonlarda ishtirok etadi. Akademik V.I.Vernadskiyning ta’biri bilan aytganda suvning geo­grafik qobiqdagi ishini miqdor jihatdan Quyosh radiatsiyasi bilan taqqoslasa bo’ladi, sifat jihatdan esa uning o’rnini hech narsa bosa olmaydi.

11..Suvning inson hayotidagi ahamiyatini qanday misollar bilan isbotlaysiz? Suv tabiatda keng tarqalgan bebaho boylik bo`lib, u tiriklikning asosidir. Binobarin, dastlabki tirik hujayra koatservat tomchilari sifatida suv muhitida paydo bo`lgan va evolyutsion taraqqiyot jarayonida ulardan suvda yashovchi bir va ko`p hujayrali organizmlar kelib chiqqan. Yer yuzidagi biror tirik organizm suvsiz yashayolmaydi, chunki undagi to`qimalarning asosiy qismini suv tashkil qiladi. Masalan, 18 yoshdan 50 yoshgacha bo`lgan kishilarning organizmida gavda og`irligining 61% ni suv tashkil qiladi. Ayollarda, semiz kishilarda va keksalarda bu ko`rsatkich biroz pastroq bo`ladi. Odam tanasidagi suvning 70% hujayra protoplazmasini, 23% to`qimalararo suyuqlikni, qolgan 7% esa qon plazmasini hosil qiladi. Organizmda suvning bir yo`la 10% ga kamayishi odamni og`ir ahvolga solib qo`yadi, uning 20-25% ga kamayishi esa kishini halok qiladi. Suv ayniqsa suvda yashovchi hayvonlar tanasida ko`pdir. U, masalan, medo`zada gavda og`irligining 99,7% ni tashkil qiladi.

12. Qishloq xo’jaligi va sanoat mahsulotlarini yetkazishda suvning ahamiyatini yoriting Qishloq xo’jaligi va sanoatda suvning o’rnini hech narsa bosa olmaydi. Masalan, bug’doydan olinadigan hosil­ning har bir tonnasi uchun 1500 tonna, 1 t sholi uchun 4000 t, 1 t paxta tolasini yetishtirish uchun 10000 tonnagacha suv talab etiladi. Sanoatda 1 t g’isht tayyorlash uchun 1­2 t, 1 t ko’mir qazib chiqarish uchun 3 t, 1 t po’lat yoki qog’oz ishlab chiqarish uchun esa 250-300 t suv zarur bo’ladi. 1 t sintetik tola ishlab chiqarish vaqtida esa 4000 t gacha suv talab eti­ladi. 1 t ip gazlama tayyorlash uchun 10 t suv sarflansa, ba’zi bir sintetik tolalardan 1 t gazlama tayyorlash uchun 3000 t suv talab etiladi.

13 Yer kurrasida quruqlik va suvyuzalari qanday taqsimlangan? Yer kurrasida quruqlik va suv yuzalari notekis taq­simlangan: quruqlikning katta qismi shimoliy yarim sharda bo’lib, uning yuzasi 39 foizni tashkil etadi: janubiy yarim sharda esa quruqlik bor yo’g’i 19 foizni egallagan. Bunday taqsimlanish atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasiga va suvning tabiatda aylanishiga katta ta’sir ko’rsatadi

14. Yer kurrasida suvning katta va kichik aylanishlarida qanday tizimlar ishtirok etadi? Atmosferadagi namlikning asosiy manbai­okeanlar va dengizlar yuzasidan bo’ladigan bug’lanishdir. U Yer kurrasi yuzasidan bo’ladigan umumiy bug’lanishning 86,5 foizini tashkil etadi. Shu miqdorning ko’p qismi bevosita yana okeanlar va dengizlar yuzasiga atmosfera yog’ini ko’rini­shida qaytib tushadi. Bu kichik suv aylanishi deb ataladi.

15. Materiklar ichida namlikning aylanishi qay tarzda kechadi? Suvning materik doirasidagi aylanishi unga chetdan namlik kelishi, yog’in­sochinlar, atmosfera oqimi, ya’ni namlikning chekka hududlardan materik ichkarisiga olib borilishi, bug’lanish va daryo oqimidan tashkil topadi.

16. Okeanga tutash yoki chekka oqimli hudud deganda nimani tushunasiz? Okean yuzasidan bo’lgan bug’lanish, kondensatsiya va okeanga tushadigan yog’indan iborat kichik aylanishdan tash­qari suvning yana ikki xil aylanishi­alohida olingan ma­terik doirasidagi va katta, ya’ni butun Yer kurrasi miqyosidagi aylanma harakati farq qiladi. Dunyo okeaniga tomon qiya bo’lib, u yerda hosil bo’lgan daryo oqimi okeanlarga kelib tushadi. Quruqlikning bu qismi okeanga tutash yoki chekka oqimli hududlar deb ataladi. Daryolari suvi bevosita okeanga kelib tushmaydigan hududlar ichki oqimli hududlar yoki berk (okeanga nisbatan) hududlar deb nomlanadi.

17. Ichki oqimli hudud yoki berk havzalarga misol keltiring. Yer kurrasida chekka oqimli hududlar 117 mln.km² ni, ichki oqimli (berk) hududlar esa 32 mln.km² ni tashkil eta­di. Eng katta ichki (berk) oqimli hududlarga Orol­Kaspiy havzasi, Afrikadagi Chad ko’li havzasi, Sahroi Kabir, Ara­biston va Markaziy Avstraliya cho’llari misol bo’ladi.

18. Yer kurrasi suv muvozanatining kirim va chiqim qismlari elementlarini yozib bering. Dunyo okeani uchun ular quyidagicha ifodalanadi:

Z_o q X_o Q U_ch .

Chekka oqimli hudud uchun:

Z_ch q X_ch­U_ch ,

ichki oqimli hudud uchun esa

Z_i q X_i

ko’rinishida yoziladi.

Yuqorida keltirilgan tenglamalarning yig’indisi bu­tun Yer kurrasi uchun suv muvozanatini ifodalaydi:

Z_o Q Z_ch Q Z_i q X_o Q X_ch Q X_i yoki

Z_er q X_er .