Nizomiy nomidagi toshkent davlat

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT

PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………… I BOB. UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTABLARI TASVIRIY SAN’AT DARSLARIDA MANZARA JANRIDA KOMPOZITSIYA ISHLASHNING TUTGAN O`RNI. 1.1. Maktab tasviriy san’at darslarida shahar manzaralari kompozitsion asar yaratish haqida tushuncha…………. 1.2.Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kuz manzarasi kompozitsiyalarni ishlashda kompozitsiyaning o`ziga xos xususiyatlari………… 1.3Umumiy o’rta ta’lim maktablarida mavzuli ma’lum bir syujet asosiga qurilgan ko’p figurali shahar manzarasi kompozitsion asar kompozitsiyalarni ishlashda kompozitsiyaning o’ziga xosligi …………..... II BOB. UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTABLARIDA “KUZ MANZARASI” MAVZUSIDA KOMPOZITSIYA ISHLASHNING PEDAGOGIK METODIKASI………….. 2.1 “Shaharda kuz” mavzusida kompozitsiya ishlashning tasviriy san’at darslarida turli pedagogik texnologiyalar asosida o`rgatilishi…………… 2.2. “Shaharda kuz” mavzusida kompozitsiya ishlashda ishlatiladigan rang usullari haqida………………. III BOB. TAJRIBA–SINOV ISHLARINI O’TKAZISH VA NATIJALAR TAHLILI 3.1. Tajriba-sinov ishlarining mazmuni va olingan natijalar tahlili tadqiqoti …………………………………………………..………………… 3.2. Olingan natijalar tahlili ………..………………………………………. XULOSA……………………………………………………………………. BITIRUV MALAKAVIY ISHDAGI SOHAGA OID TAYANCH SO’ZLARINING O’ZBEKCHA-INGLIZCHA LUG’AT……………….. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI……………………... ILOVALAR…………………………………………………………………

KIRISH.

Dunyo shiddat bilan o’zgarib, barqarorlik va xalqlarning mustahkam rivojlanishiga raxna soladigan turli yangi tahdid va xavflar paydo bo’layotgan bugungi kunda ma’naviyat va ma’rifatga, axloqiy tarbiya, yoshlarning bilim olish, kamolga etishga intilishiga e’tibor qaratish har qachongidan ham muhimdir. Aynan ta’lim va ma’rifat bashariyat farovonligining asosiy omillaridan hisoblanadi, insonlarni ezgulikka da’vat etadi, saxovatli, sabr-qanoatli bo’lishga undaydi. Muqaddas islom dinimiz bizga aynan shunga o’rgatadi¹.

O’zbek umuminsoniy qadriyatlari, ilm-fan madanyat va san’at durdonalarini har tomonlama o’rganish va tahlil etish g’oyat unumlidir. Bugun bizning oldimizda shunday tarixiy imkonyat paydo bo’ldiki, - ,,O’zbek millati o’z farzandlarining qobilyati, zehn zakovat, tirishqoqlik borasida boshqa hech bir millat yoki xalqdan qoladigan joyi yo’q faqat mavjud enteliktual imkoniyatlarimizni to’liq ishga solishimiz ulardan mukammal tarzda foydalana bilishimiz zarur’’, degan edi Prezidentimiz I.A. Karimov biz bosib o’tgan yo’limizni tanqidiy baholab milliy davlatchiligimizni negizlarini anglab buyuk madanyatimiz tomirlarida qaytib o’tishdan boy ananalarni yangi jamiyat qurishga tadbiq etmog’imiz kerak.

O’zbekiston Respublikasi birinchi PrezidentiI.A. Karimovning ,,Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori’’ nomli maruzasida o’z ifodasini topgan ,,Ta’lim to’g’risidagi Qonun Kadrlar tayyorlash milliy dasturida mamlakatimizdagi ta’lim tizimining jahon standartlariga, milliy va umumbashariy qadriyatlariga asoslanganligini ko’rsatib o’tgan.

Mamlakatimiz birinchi prezidentiI.A. Karimov birinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining o’n to’rtinchi sessiyasidagi maruzasida O’zbekistonning kelgusi asrga nimalarni olib o’tishi va nimalardan voz kechishi lozimligi haqida gapira turib, hayotimizni yaxshilash yo’llari, yangi ming yillikda qanday muammolarning yechimiga diqqat qilishimiz lozim? degan masalalarga yechim topishga intiladi va buning uchun Respublika hayotiga o’tmishga qarab nazar tashlab tahlil qiladi.

Mamlakatimizda ta’lim tizimida islohatlarni bosqichma-bosqich badiiy ta’limga uning moddiy va ma’naviy bazasini mustahkamlashga ham katta ahamiyat beriladi. Mamlakatimizda ta’lim muassasasida tasviriy san’at orqali bolalarning ijodiy tasavvurini rivojlantirish, milliy madaniy merosini o’rganishlari hamda umuminsoniy qadriyatlar bilan yaqindan tanishishlari uchun ko’maklashadi.

Yurtboshimiz XXI asrning dastlabki yillarida mamlakatimizning rivojlanish strategiyasi, islohatlarni chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizning mazmun mohiyatini ustuvor yo’nalishlardan biri kadrlar masalasidir. Har bir vazifani oxiri baribir kadrlar va yangi kadrlarga borib taqalaveradi, mubolag’asiz aytish mumkinki bizning kelajagimiz ya’ni o’rnimizga kim kelishiga yoki qanday kadrlar tayyorlashimizga bog’liq.

Shunday ekan hozirda tayyorlayotgan kadrlarimiz kuchli va yana kuchli va undanda kuchli bo’lishlari shartdir.

Globallashuv sharoitida yoshlarimizning oliy fazilatlar asosida voyaga yetkazish,ularni turli manaviy tajovuzlardan himoya qilish zaruriyati oshib bormoqda. ,,Binobarin, ma’naviyatga qaratilgan har qanday taxdid, degan edi Islom Karimov o’z-o’zidan mamlakat xavfsizligi, uning milliy manfatlarini sog’lom avlod kelajagini taminlash yo’lidagi jiddiy harakatlardan biriga aylanishi va ohir oqibatda jamiyatni inqirozga olib kelishi mumkin. SHu bois ham istiqlolning dastlabki kunlaridayoq Prezidentimiz tomonidan islohatlarga manaviy tayanchlarinianiq ravshan tushuntirib berish asosida jamiyat a’zolarini bunyodkorlik sari safarbar etishga alohida etibor berib kelinmoqda va o’z natijasini bermoqda.

Mustaqillik yillarida mamlakatimiz tomonidan tasviriy san’at va xalq amaliy san’atiga bo’lgan e’tibor yanada kuchaytirildi. Hamda hozirgi kungacha 20 yil davomida rang tasvirchi rassomlar, haykaltaroshlar, grafik rassomlar, xalq amaliy san’ati ustalari tomonidan birmuncha san’at asarlari respublikamizning turli joylarida qad ko’tarib chiroy bag’ishlab turibdi desak mubolag’a bo’lmaydi.

Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni inteliktual va manaviy ahloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog’liq bo’lgan uzluksiz ta’lim tizimini orqali har tomonlama barkamol shaxs-fuqoroni shakllantirish nazarda tutadi, ijodiy qobilyatni namayon, intelektual jihatdan rivojlantirish kasbi bo’yicha mehnat qilish huquqi ro’yobga chiqariladi.

Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar mamlakatimizning ma’naviy taraqqiyoti va istiqbol yo’nalishlarini belgilab beradi, shunga ko’ra milliy istiqbol mafkurasi inson qalbi va ongiga ijobiy ta’sir etadigan, tushuncha va tuyg’ular, go’zal va hayotiy g’oyalar tizimini o’zida mujassam qilish, milliy umuminsoniy qadriyatlar asosida ,,kattaga hurmat, kichikka izzat’’ pirinsipi bo’yicha kasb-hunar kollejlarida tasviriy san’at fanini o’qitishning yangi mazmuni va metodikasini ishlab chiqarishni taqazo etadi. SHuning uchun ham hozirgi ijtimoiy- iqtisodiy sharoitda axborot texnologiyasi islohati davrida ma’navyatli, bilimli bo’lishni tashxis qilish, istiqbolini belgilash, uning samarali shakllari metod va vositalarini shaxs kamolotiga qaratilgan milliy-manaviy va ilmiy baholash, ularni o’quv-tarbiya jarayoniga kiritish shu kunning dolzarb pedagogic muommolaridan biridir.

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida tasviriy san’at faniga qo’yilgan hozirgi davlat talabi uning pedagogik psixologik jihatlarini tubdan yangilash o’quvchilarga beriladigan ta’lim-tarbiya ish yangi sifat pog’onasiga ko’tarish shuningdek jahon andozalariga mos kadrlarni tayyorlashni vazifa qilib qo’ymoqda.

Keyingi yillarda ta’lim sohasidagi o’tkazilgan islohatlar natijasida ta’lim tizimining barcha bo’g’inlari uchun Davlat ta’lim standartlarini joriy qildi. Bu standartlarning amalga oshirish jarayonida ,,Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifalar bosqichma-bosqich amalga tadbiq etilmoqda: maktabgacha ta’limdan boshlab boshlang’ich umumiy o’rta ta’lim, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, bakalavriyat magistratura ta’limi davomida yosh avlodga milliy-ma’naviy boyliklarni singdirish zamonaviy talablar va texnologiyalar asosida ta’lim tarbiya berish amalga oshirmoqda. Bu esa o’z navbatida kasb-hunar kollejlari uchun tasviriy san’at fanini o’qitish masalasini ham dolzarb pedagogik muammo sifatida kun tartibiga qo’yadi. Bular o’z navbatida oily o’quv yurtlarining ,,Tasviriy san’at va uni o’qitish metodikasi’’ kafedralarida o’qiydigan talabalarning bilim saviyasini, metodik maxorati, ilmiy va nazariy tayyorgarligi davr talabi darajasida bo’lishi lozimligini ko’zda tutadi. ,,Kadrlar tayyorlash milliy dasturida esa fikirlovchi barkamol insonni voyaga yetkazishda barcha ta’lim tarbiyaviy ishlar avvalo, oilada va kasb-hunar kollejlarida to’laqonli amalga oshirishi lozimligi qayd etilib, bu sohada bajarilishi lozim bo’lgan chora tadbirlar belgilangan.

Bitiruv malakaviy ishning maqsadi

Bitiruvmalakaviyishningmaqsadi quyidagi o’quv tarbiyaviymasalalarniqo’yadi,ya’ni

-umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilarigaqalamtasvirva rangtasvirdannazariyvaamaliyta’limberish.

-umumiy o’rta ta’lim maktablario’quvchilarigatasviriysan’attarixivarivojlanishibosqichlari,qonun-qoidalarihaqidamalumotberish.

-umumiy o’rta ta’lim maktablario’quvchilaridaqalamtasvir,rangtasvirvakompozitsiyaorqaliijodiyqobilyatlarnirivojlantirish.

-umumiy o’rta ta’lim maktablario’quvchilarigaqalamtasvir,rangtasvirvakompozitsiyadanmetodiktavsiyanomalaryaratibberish.

Bitiruvmalakaviyishningvazifalari

Umumiy o’rta ta’lim maktablaridatasviriy san’at fanini o’qitishning mazmuni, metodikasi, pedagogik shart-sharoitlarini ishlab chiqish tarbiyaviy jarayonini tashkillashtirish va ilmiy asoslashdan iborat.

Bu maqsadga erishish uchun bir nechta vazifalarni hal etish talab qilinadi.

-umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quv jarayonini va tasviriysan’at dasturini o’rganish.

-umumiy o’rta ta’lim maktablarining tasviriy san’at darsliklarida mavzuli ma’lum bir syujet asosiga qurilgan ko’p figuralishahar manzarasi kompozitsion asar kompozitsiyasini nazariy asoslarini o’rganish.

-umumiy o’rta ta’lim maktablarining tasviriy san’at darslarida mavzuli ma’lum bir syujet asosiga qurilgan ko’p figuralishahar manzarasi kompozitsion asar kompozitsiyasida tasvirlash metodikasini ishlab chiqish.

Bitiruv malakaviyishning predmeti

Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilariga “Yangi Toshkent qurilmoqda” kompozitsiyasini tasvirlashni o’rgatishdagi o’quv jarayoni.

Bitiruvmalakaviyishning obekti

Umumiy o’rta ta’lim maktablario’quvchilarga o’quv dasturi bo’yicha mavzuli ma’lum bir syujet asosiga qurilgan ko’p figuralishahar manzarasi kompozitsion asar kompozitsiyasida kompozitsiyasini tasvirlashni o’rgatish.

Bitiruvmalakaviyishning farazi

Umumiy o’rta ta’lim maktablaridatasviriy san’atni o’qitishning mazmuni va metodikasini takomillashtirish mumkin agar:

-ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan pedagoglarning jamiyatda kechayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar, shuningdek zamonaviy ta’lim mazmuniga qo’yilayotgan ijtimoiy talablarning bo’lishlariga erishilsa.

-umumiy o’rta ta’lim maktablarida pedagogik faoliyatga tayyorlashning ilmiy metodikasi amaliy ahamiyatga ega bo’lib uni o’ziga xos hususiyatlari metodlari, vositalari zamonaviylashtirilsa.

Bitiruvmalakaviyishning metodi

-pedagogikaga asoslangan va umumiy o’rta ta’lim maktablarida tasviriy san’at fanini o’rgatish masalasiga qaratilgan ta’lim dasturi mazmunini nazariy tahlili.

-umumiy o’rta ta’lim maktablarida tasviriy san’at dasturini tahlili.

-umumiy o’rta ta’lim maktablarida badiiy tayyorgarligini samarali yo’lini aniqlash maqsadida tajribalar yuritish.

Bitiruv malakaviyishning ilmiyyangiligi

-umumiy o’rta ta’lim maktablarida tasviriy san’at fanini o’qitishning mazmuni va metodikasi muhim muammo sifatida tadbiq etiladi.

-muammo mohiyatini olib boruvchi tayanch tushunchalar sharxlanib, so’z yuritilayotgan jarayonning pedagogik shart-sharoitlari, metodikasi, metodik ko’rsatgichlari, mezonlari ishlab chiqiladi.

Bitiruvmalakaviyishning tajriba-sinov bazasi

Tajriba-sinovishlariToshkent qurilishvaRespublikadizaynkollejlaridaamalgaoshirildi.

Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qituvchilargametodiktavsiyanomalarishlab chiqishvaulardansamaralifoydalaninshmetodlariko’rsatibberishdaniborat.Umumiy o’rta ta’lim maktablario’quvchilarni“Yangi Toshkent qurilmoqda” manzarasi tasviriniishlashningnazariyvaamaliybilimlarinishakllantirishhamdao’zkasbiningmalakalimutaxassisibo’libyetishishlarigaerishish.

I BOB. UMUMIY O”RTA TA’LIM MAKTABLARI TASVIRIY SAN’AT DARSLARIDA MANZARA JANRIDA KOMPOZITSIYA ISHLASHNING TUTGAN O`RNI.

1.1. Maktab tasviriy san’at darslarida shahar manzaralari kompozitsion asar yaratish haqida tushuncha.

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “tasviriysan’at’’ o’quvpredmetitalabao’quvchilarininghartomonlamauyg’unrivojlanishigahizmatqiliubolalardaijodiyqobilyatlarinivabadiiydidinio’stirishdavaularningahloqiyjihatdantarbiyalashdaalohidaahamiyatkasbetadi.

Tasviriy san’at darslarida o’quvchilarning o’quv faniga qiziqishlarini oshirish dars samaradorligini oshirishning muhim shartidir.

Tasviriy san’at o’quvchilarining ijodiy hissiyot manbai bo’lmog’I lozim va ularni qiziqishlarini oshirish kerak bo’ladi.

Hozirgi vaqtda biz o’z o’quvchilarimizda ulardagi bilim va malakasiga asoslanib ularni har qanday ishga ijobiy munosabatda bo’lishida to’g’ri yo’l-yo’riq berishimiz kerak.

Talaba o’quvchilarimizning bu darajada rivojlanishida ahloqiy tarbiyaning vositalaridan biri-tasviriysan’at o’quv darsligining roli juda kattadir.

Tasviriy san’at darslari o’quvchi talabalarimizning ahloqiy his-tuyg’ularini, badiiy faoliyat va san’atga bo’lgan qiziqishlarini oshirishda juda katta yordam beradi.

Tasviriy san’at o’quvchilarimizning jamoat ishlarida alohida ahamiyatga ega. Kasb-hunar kolleji talabalari dars va darsdan tashqari vaqtlarida olgan bilim va malakalarini har qanday qo’llaydilar. O’quvchi talabalar tasviriy san’at darslarida badiiy ijodga bo’lgan qobilyatlarini o’stirib, qobilyatli bolalar aniqlanadi va ular bo’sh vaqtlarida to’garaklarda, badiiy ko’rgazmalarida shuningdek fakultativ mashg’ulotlarda badiiy ijod bilan shug’ullanishlarida katta imkoniyat yaratadi.

Tasviriy san’at haqida suhbat darslarida o’quvchilar milliy va jahon madanyati boyliklarini puxta egallab. Tasviriy san’atmashg’ulotlarining samaradorligini oshirishda, avvalo o’quvchilarning fanga qiziqishlari, san’atga bo’lgan ishtiyoqlarining roli kattadir.

Shuningdek, bu darsda bolalarda san’at haqida, rassomlar mehnatining o’ziga xos hususiyatlari haqida tushuncha va bilimlarga ega bo’lishadi.

Jamiyatimizning o’sib, rivojlanib borishida har bir kishining mehnat qilish darajasiga bog’liqdir. Bu sifat mehnat jarayonini davrida vujudga keladi.

Tasviriy san’at darslari o’quvchilar mehnat tarbiyasini amalga oshirishda katta imkoniyatlar yaratib beradi.

Shunday ekan,umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilari ,,Mehnat insonbaxt saodatining ma’naviy va ahloqiy manbai, har qanday inson mehnat qilmog’I va mehnatni sevmog’i lozim’’,- degan xulosaga keladilar. Shuningdek, bolalarda har bir kishi faqat o’zi uchun emas, balki jamiyat uchun mehnat qilishlari kerak, mehnat kishilari va ular yaratgan buyumlarga nisbatanmehruyg’otadi.

1.2. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida,mavzuli ma’lum bir syujet asosiga qurilgan ko’p figurali kompozitsion asar kompozitsiyalarniishlashda kompozitsiyaning o’ziga xosligi.

,,Kadrlar tayyorlash milliy dasturi’’ning‘’Uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish prinsiplari’’ qismida ta’limning ijtimoillashuvi ta’lim oluvchilarida estetik boy dunyo qarashni xosil qilish, ularda yuksak ma’naviyat, madanyat va ijodiy fikirlashni shakllantirishi alohida qayd qilinadi.

Mustaqillik yillarida umumiy o’rta ta’lim maktablarda barcha fanlar qatori tasviriy san’at fanining o’qitilishida ham bir qator yutuqlarqo’lga kiritildi. Bu davrda mamlakatimizning deyarli barcha oily o’quv yurtlarida rassom o’qituvchilar tayyorlanmoqda. Mustaqillik yillarida umumiy o’rta ta’lim maktablari tasviriy san’at ta’limi konsepsiyasi, davlat ta’lim standartlari, dastur va darsliklar, metodik qo’llanmalar va ilmiy metodik tasvirlar yaratildi. So’zsiz ular umumiy o’rta ta’lim maktablarida tasviriy san’atni o’qitilishini yaxshilashda ijobiy ro’lo’ynamoqda.

Tasviriy san’atdan davlat ta’lim standarti va o’quvdasturida ko’rsatilishicha o’quvchilarni borliqdagi, idrok etish va qadrlashga o’rgatish bosh vazifa qilib belgilangan.

Ikkinchidan, tasviriy san’at mashg’ulotlarining turlari hisoblangan qalamtasvir, rangtasvir va kompozitsiya bo’limlarining birontasi ham tabiatni o’rganish muammosini chetlab o’tmaydi, ularda tabiatni idrok etish asosiy o’rinni egallaydi.

Xususan, boshlang’ich kurslardagi dastur mazmuniga bo’lgan majburiy minimum talablar qismida shunday deyiladi:

,,Tabiatning turli fasllaridagi ko’rinishlar, o’zgarishlar, undagi xodisaxaqida tasavvurga ega bo’lish hamda ularni tasvirlay olish tabiatdagi jonzotva narsalarning tuzilishi, shakli, rangi, o’lchamlari, o’lcham nisbatlarini ma’lum miqdorda tahlil qilish vaumumlashtirish ko’nikmasiga ega bo’lish’’.

Tasviriy san’atdan boshlang’ich kurslar uchun tayyorlangan dasturda tevarak-atrofni hayotdagi voqea va hodisalarni bevosita kuzatish asosida olingan taassurotlar, tushunchalar hamda atrof-muhitga nisbatan estetik munosabatda bo’lish bilan bog’liqdir. Tasviriy san’atdan dars va darsdan tashqari ishlar bo’yicha ta’lim mazmuniga murojat etadigan bo’lsak unda tabiatni o’rganish masalasi quydagi tahlillar asosida ko’zga tashlanadi:

1.Shahar qurilishi syujetni o’rganishga bag’ishlangan mavzular.

2. Maishiy xayot o’rtacha hajmda o’rganishga qaratilgan mavzular.

3. Insonlar xayotini qisman o’rganishga bag’ishlangan mavzular.

Shuningdek, tasviriy san’at mashg’ulotlarida tabiatmavzuni o’rganishni ikki xil shakli haqida to’xtalish joizdir: 1. Bevosita tabiatni kuzatib o’rganish.2. Syujetni tasviriy san’at asarlari orqali o’rganish.3. Syujetni rassomlartomonidan bajariladigan tasviriy ishlar jarayonida o’rganish.

Tasviriy san’at asarlarida tabiat ikki xil mazmunda o’z ifodasini topadi: 1. Tabiat san’at asarlaridaasosiy qism sifatida.2.Tabiat san’at asarlarida qo’shimcha, ya’ni asar mazmunini to’ldiruvchi sifatida.

Tasviriy san’at asarlarida asosiy ob’ekt sifatida aks ettirilishi,asosan tasviriy san’atningmavzuli kompozitsiya, natyurmort, animal, marina janrlarida o’z ifodasini topadi. Ikkinchi holda esa bu masala turmush, tarixiy, batal, portret ko’zga tashlanadi.

Tasviriy san’atda mavzuli kompozitsiya ishlashjarayoni, mavzu asosida amaliy mashg’ulotlarni bajarish quydagi vazifalardaniborat:

-Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilariga mavzuli kompozitsiya ishlashdashakli, rangi va boshqa sifatlarini hisobgaolgan holda va undagi xodisalar haqidagi go’zallikni tushuntirish.

-Ularda mavzuli kompozitsiya chizish jarayoniga bog’liq bo’igan kuzatishning dastlabki malakalarini rivojlantirish. Mavzuli kompozitsiya chizish uchun nihoyatda qiziqarli syujet joyini tanlab bilishga o’rgatish. Undagi asosiy narsani farqlagan holda qog’ozga joylashtirish, perspektivadagi ufq chizig’I, ko’rish nuqtasi va boshqa tushunchalarga ega bo’lish, mavzuli kompozitsiyadagi ranglar bilan ishlash jarayonida to’g’ri ifodalay olish, matoga o’sha joyini qanday holatini, daraxt va o’simliklarga yorug’lik tushishi, yoki erta tongda ranglarning tiniqligini ifodalay olish, oqshom paytidagi tabiat mavzuli kompozitsiyasini ko’rinishini ko’rsata bilish.

Mavzuli kompozitsiya ustida ishlashda, perspektiva va rang jihatidan to’g’ri tanlanganligi ijodiy tafakkur, tasavvurga va rassomning fantaziyasi bilan boyitilgan bo’lishi kerak. Olib borilgan kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, bizni o’rab olgan go’zal tabiat , borliqni tashkil etadi. Agar rassom hayotidagi narsa va hodisalarni kuzatishga yetarli etibor berar ekan, uning yaratgan asari mazmunan boy va badiiy jihatdan yuksak bo’ladi. Kuzatishni ob’ektdagi narsalarning xomaki rasmini ishlash bilan ham qo’shib olib borish maqsadga muvofiqdir. Kompozitsiya qonuniyatlarini bilish, simmetriya va muvozanat masalalari ham surat ta’sirchanligini oshirishda katta rol o’ynaydi. Tasvirdagi kompozisiyasining ta’sirchanligini oshirishda uning o’lchamini to’g’ri aniqlash kerak. Asarning shakli va o’lchami rassomning g’oyasi, asar mavzusi va mazmuniga ham bog’liq.

Mavzuli kompozitsiya chizish jarayonida kompozisiya va perispektivani roli muhimligi kabi, rang ham muhimdir. Rangtasvir mazmuni va g’oyasining to’la ochilishiga, uning emotsional ta’sirini kuchaytirishga, shuningdek, kompozitsiyadagi muvozanatni saqlashga xizmat qiladi. Rangning asosiy xususiyatlari uning yorqinligini (och-to’qligi), tusi va to’yinganligi bilan belgilanadi.

Mavzuli kompozitsiya chizish jarayonida bo’yoqlar bilan ishlash murakkab jarayon. Bunda bo’yoqlar bilan ishlash to’g’ri tashkil etish, metodik tavsiyalar, rangshunoslik bo’yicha zarur bilam va ko’nikmalarga ega bo’lish kerak.

Mavzuli kompozitsiya chizish jarayonida bosqichma-bosqich ranglarni terib boriladi. Ranglarnning och-to’qligi, yorug’-soya va rang tuslaritushayotgan yorug’lik ta’sirida bo’lida. Bu yorug’likni ta’siri uzoqlashgan sari ranglar ocharib boradi. Yaqinlashgan sari esa rang to’qlashib, yorqinlashib boradi. Ranglar fasllarga qarab och va to’q tusda bo’ladi. Ranglar tabiatda issiq va sovuq tus ko’rinishiga faqat yashilbo’yoq bilan bo’yash noto’g’ridir. Daraxt rangi yorug’likning tasirida, yon atrofdagi narsalarning ta’sirida o’zgaradi. Shuning uchun ham uni o’ziga o’xshatish uchun turli ranglardan foydalanish kerak bo’ladi.

Quydagi tavsiyalar asosida mavzuli kompozitsiya kompozitsiyasi ishlansa, tabiatning ko’z ilg’amas go’zalliklarini ham tasvirlash imkonibo’ladi.

Xaqiqiy san’at asarlarini kuzatar ekanmiz, ularda tasvirlangan tabiat go’zalliklarini ko’rib zavqlanamiz.

II.Bob.UMUMIY O”RTA TA”LIM MAKTABLARIDA MAVZULI MA’LUM BIR SYUJET ASOSIGA QURILGAN KO’P FIGURALI KOMPOZITSION ASAR KOMPOZITSIYALARNIISHLASH METODIKASI.

2.1.Umumiy o’rta ta’lim maktablario’quvchilarigamavzuli ma’lum bir syujet ososiga qurilgan ko’p figurali kompozitsion asar kompozitsiyalarniishlashga o’rgatishmetodikasi.
Tasvirtekisligidagikenglikhududijismlarnihajminitasvirlashdagikabiqalamtasvirperispektivasinito’g’riqo’llabqurishbilanko’rsatiladi. Agar tog’mnzarzsidahamjismlar va joylar fazoviy muhitda perispektiva qonun-qoidalariga amal qilmaytasvirlangan bo’lsa, havo perspektivasidagirangli va tusli tasvir elementlari fazoni mukammal ko’rsatib bera olmaydi. Yaqinda va uzoqda joylashgan jismlar, joylarni(natyurmortda ham mavzuli kompozitsiyada ham)qurilishini kuzatuv perspektivasiga qat’iy amal qilgan holda, tasvirlash lozim.

Kompozitsiya har qanday tasviriy san’at janri va yo’nalishining asosini tashkil etib, tomoshabinga chuqur ta’sir etuvchi, o’zida rasm chizishning barcha qonun-qoidalarini mujassamlashtirgan asarlarni yaratish demakdir.

Kompozitsiyaning asosiy qonuniyatlarini chuqur o’zlashtirgan rassomgina tasviriy san’atda yirik muvaffaqqiyatlarga erishishi mumkin. Kompozitsiyaga oid barcha qonuniyatlar rassomdan nafaqat bilim va mahoratni, balki, ijodiy fikrlashni, topqirlik va o’ziga xos fantaziyani shakllangan bo’lishini talab qiladi.

Boshlang’ich rasm chizish ma’lumotini egallamoqchi bo’lgan o’quvchiga simmetriya, diqqat markazi, ufq chizig’i, o’q chizig’i, chiziqli havo va rang perspektivasi to’g’risida tasavvurlarga ega bo’lishi kerak.

Realistik rasm chizish qonunlari yetuk tasviriy san’at asarlari yaratishda voqeylikni tasvirlashda aynan nima muhimligini hisobga oladilar. Masalan: A.A. Rilovning “Moviy kenglikda”, A.Deynekaning “Petrograd mudofaasi” yoki o’zbek rassomlari Z.Inog’omovning “Choyga”, Z.Kovalevskayaning “Urgutda” deb nomlangan asarlaridagi ufq chizig’ining qanday qismidan o’tganligi, muvozanat, planlilik, havo (rang) perspektivasi qoidalariga qay tarzda rioya qilinganligiga e’tiborni qaratish lozim.

Kartinadagi uzoq kengliklar gorizontal holatda tasvirlansa, kenglik yanada bepoyonroq bo’lib ko’rinadi.

Xuddi shuningdek, kartina maqsadini ifodalab, ta’sir doirasi kengaytirilishi uchun paralel, vertikal yo’nalishida bo’lishi ham san’at asarini tantanavor, ulug’vor, ko’tarinki holatda bo’lishini ta’minlaydi. A.Abdullaevning “Qo’riq yer ochuvchilar” , V.Surikov esa o’zining “Boyar xonim Morozova” asari kompozitsion tuzilishini diagonal yo’nalishida ya’ni, xaloyiq (ko’p figurali personajlar) xolatini pastki o’ng burchakdan yuqori chap burchakka saf tortgan holatda tasvirlagan. Asardagi noan’anaviy usul voqeylikni yanada ifodali va ta’sirchan chiqishiga xizmat qilgan.

Kompozitsiya – tasviriy san’at o’quv yurtlarida maxsus fanlardan olinayotgan bilim va malakalar, mahorat va tajribalarning natijalarini mujassam etadi. Ijodiy natijalar badiiy asarlar yaratishda o’z aksini topadi.

Ko’pincha, talabalar “Menda talant yo’q, mendan rassom chiqmaydi” deb tushkunlikka tushadilar va shu bilan o’z irodasizliklarini namoyon qiladilar. Bizningcha har qanday talant harakat, intilish, qiziqish va umumiy qilib aytganda, badiiy mehnat jarayonida namoyon bo’ladi. Mehnat, jumladan, ijodiy mehnat, hayot voqealariga nisbatan befarq bo’lmaslik, zavqlanish, ko’rgan-kechirganlaridan ilhomlangan holda materiallar yig’ish, xomaki rasmlar, etyudlar chizish, tinmasdan badiiy malaka va mahoratini oshirib borishdan iborat.

Ko’p yillik mehnatlar o’z samarasini bera boshlaganidek, rassomning ham ijodiy mehnati mahsuli bo’lmish tasviriy san’at asarlari ham dunyoga kela boshlaydi.

Rassom asari uning soni va hajmi bilan o’lchanmasdan, bir necha asari bilan dunyoga tanilgan ijodkorlar ham anchagina.
Lekin, shunday ijodkorlar ham borki, inson aqli bovar qilmas darajada ko’plab va xilma-xil janrlarda ijod mahsuldorligiga erishganlar.

O’quvchilarga badiiy bilimlar berishga chog’langan har qanday tasviriy (amaliy) san’at o’qituvchisi o’z shogirdlarini avvalo ushbu sohaga bo’lgan qiziqishlarini shakllantira olishi zarur. Buning uchun ustozning o’zi badiiy-estetik mahoratga ega bo’lishi, tasviriy san’atning barcha xususiyatlarini chuqur o’zlashtirishi, o’z shogirdlarini hayratlantira oladigan darajada rasmlar chiza olishi zarur.

Tajribalardan ko’rinib turibdiki, badiiy asarlardan hayratlanish o’z qobiliyatlarini namoyon qilishning dastlabki kurtaklaridir. Shuning uchun ham, ayrim talabalarni ilk darslardanoq badiiy buyumlarga, tasviriy asarlarga loqaydligi yoki aksincha, ularda bu sohaga nisbatan katta qiziqish mavjudligi darrov ko’zga tashlanib qoladi.

Shunisi quvonarliki, ko’plab talabalar abiturient vaqtidayoq birmuncha grafik savodli, badiiy ma’lumotli bo’lib, o’qish davomida ustozlar rahnamoligida mahorat borasida katta yutuqlarga erishadilar. Shu o’rinda Samarqandlik mashhur mavzuli kompozitsiya ustasi, rassom R.Timurov aytib bergan ushbu voqeani esladim.

Rassom dastlab O’zDU (hozirgi SamDU)ning filologiya fakultetida o’qib yurgan kezlarida rasm chizishga qiziqib, bu qiziqishlar uni shu shahardagi rassom P.P.Ben’kov maktabiga yetaklab kelganligini bir necha bor eshitganman. Ben’kov yosh Rashidning chizgan rasmlarini ko’zdan kechiradi va undagi qiziqishlarni qadrlagan holda uni o’z maktabiga qabul qiladi.

Respublika miqyosidagi rahbarlar aralashuvi bilan bo’lajak rassom Universitetdan rassomchilik maktabi o’quvchisiga aylanadi. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan san’at arbobi, mashhur mavzuli kompozitsiya janri ustasi R.Timurov “Men balki yaxshi shoir, yozuvchi bo’lolmas edim, lekin yaxshi rassom bo’lib yetishdim” deb, ustozi P.Ben’kovdan minnatdorligini bir necha bor aytib o’tgan edi.

Mavzuli kompozitsiyasida,borliq-fazoni ko’rsatishda narsalarni uzoqlashgan holatdagi rang va tus o’zgarish qonuniyatlariga ma’lum darajada amal qilib tasvirlash kerak(havo perspektivasi).Masofaga qarab buyumlarning perspektiv kattaligi o’zgarganligikabi,uzoqlashgan sayin uning rangi o’zgarib ko’rinadi.

Mavzuli kompozitsiyasidamasofa uzoqlashgan sari birinchi navbatda rangning yorqinligi pasayadi. Uzoqdagi daraxtlarning ranglari yaqindagiga nisbatan xolis-notiniq bo’lib qoladi. Masofaga bog’liq holda tus yorug’lik ham o’zgaradi. Och jismlar uzoqlashganda, to’qlashadi, to’qlari esa ocharadi, xira tortadi.

Bunday o’zgarishlarga havoning qandaydir zichligi sababjismlardagi rangli nurlarining o’tishi qiyinlashadi.Bundan tashqari bizning qarashimiz va uzoqdagi jism orasidagi xirashaffof havo ko’pincha havoranglilik hususiyatida bo’ladi.U uzoqlashgan jismlardagi ranglar bilan qo’shilib, ularga ko’kimtir tus beradi va soyalarini ochartiradi.

Shunday qilibtog’mavzuli kompozitsiyasidauzoqlashganda barcha ranglar yorqinligini yo’qotib, havorang yoki ko’kimtir tusga kiradi, soyalari ocharib, och joylari to’qlashar ekan, bunda rang va tusning farqlari kamayadi, qarama-qarshi ranglar kuchsizlanadi, jism chiziqlari, ularning hajmi o’z aniqligini yo’qotadi.

Uzoqlashish va yorug’likka bog’liq holda, daraxtlarning yam-yashil rangdagi o’ta nozik o’zgarishlarini rus rassomi I.I. Shishkinning ,,O’rmon ufuqlari” asarida ko’rishimiz mumkun. Yaqindan ko’rinayotgan daraxt va o’t-o’lanlarning yorqin issiq yashil rangdan, uzoqlashgan sari sovuq kulrang-hovarang rangga o’tishini sezish mumkin. Rassom asarida fazo o’ta ravon chuqur ichkariga kirib ketgandek tasavvur hosil qiladi.Bundan shunday hulosa qilish mumkinki, rassom fazoviy perspektivani o’z asarida nihoyatda mohirlik bilan tasvirlay olgan.

Mavzuli kompozitsiyani tasvirlashda yosh rasssom yuqorida bildirilgan fikirlarni o’z amaliy faoliyatida samarali foydalansa maqsadga muvofiq bo’ladi.

Mavzuli kompozitsiyasinitasvirda fazo sifatlarini namoyon etish yo’lidan yana biri to’g’ri “shtrixlash” va bo’yoq surtmasidir. Old qatorida joylashgan jisimlar chiziqli ishlovi aniqroq va zichroq bo’yoqlar esa quyuq va yorqinroq bo’ladi. Uzoqdagi tasvir yumshoq va ochroq shtrixlanadi, bo’yoqlar esa suyuqroq va xiraroq beriladi.

O’quvchilar dastlabki ta’lim bosqichida, odatda, chizayotgan narsani yuzaki huddi o’ziday ko’chirishga harakat qiladi. Ular diqqat bilan oldinma ketin narsalarga tikilib qarashadi, so’ngra har bir mayda bo’laklarni va ularning rangini alohida-alohida bo’yashadi. Natijada tasvir maydalangan va bir butun ko’rinishda bo’lmaydi. Bunday kamchiliklar qo’yilmaning predmetlar orasidagi katta rang munosabatlarini etyudda ko’rsata olmaslikdan kelib chiqadi. Inson kallasini tasvirlashda ham, masalan, yuzning mayda bo’lakkaridan boshlab bo’lmaydi, faqat harakatdagi, nisbatlarda umumiylik va yaxlitlikdan boshlashi, rangtasvirdaesahamturlinatura ob’ektlari (mavzuli kompozitsiya) yoki narsalarning asosiy umumlashtirilgan dog’lar orasidagi ranglar munosabatini aniqlashni o’rganib olishi kerak. Natura ob’ektini yaxlit ko’rish va katta asosiy ranglar dog’ini aniqlay bilish – muhum kasbiy mahorat, u esa dastlabki rangtasvir ta’limida shakillangan bo’lishi kerak. Faqat shundan so’ng uzoq nuddatli (vaqt bo’yicha) ishlarga mavzuli kompozitsiya ob’ektlari yoki natyurmortdagi buyumlarning hajmli shakllarini puxta ishlov berishga o’tish mumkin.

Yosh rassomning uzluksiz mashqlari natijasida ranglardagi nozik o’zgarishlarni farqlashga, kuzatuvchanlikni rivojlanishiga rang-baranglikni sezishga hamda tasviriy vositalarni mohirona egallashiga zamin yaratadi. Tajribali rassomlarning etyudlarini kuzatganda ularning nihoyatda nafis va jozibali tasvirlanganiga havas bilan qaraymiz. Naturaning rangdor koloritli holatini mohirona tasvirlash mahorati uzluksiz amaliyishlash natijasida erishiladi.

Shunday qilib, mavzuli kompozitsiyasikompozitsiyasini asosiy ob’ektlari orasidagi umumiy va katta ranglar munosabatini ma’lum tus va ranglar ko’lamida saqlanganligi rangtasvirning asosidir. Shular asosida ob’ektlarning keyingi ranglarda ishlashning o’ta nozik jaroyoni amalga oshiriladiki, bu tabiatni, odamlarni diqqat bilan kuzatish, uni jonli his etish natijasidir. Buning ustiga mavzuli kompozitsiya ob’ektlarini nushasini yuzaki ko’chirish orqali yaratilmaydi, u buyumlarning rang munosabatlari va ularning fazoviy kenglik bilan birga o’zaro bog’liq holda, yaxlit obraz asosida rassomning idrok etishi natijasida quriladi. Har qanday natura qo’yulmasini yaxlit obraz sifatida qabul qilish lozim. Natyurmortning turli narsalaridan qurilganligini, masalan,qumg’on,olma,piyola; mavzuli kompozitsiyada esa – alohida osmon, o’rmon va yiroqdagi ko’kimtir tog’larni ma’lum vaqtga yoddan chiqarish kerak. Naturaga bunday qarash orqali buyumlarning shaxsiy rangini ko’rish mumkin xolos, lekin tasvirlash lozim bo’lgan ranglarni emas, naturaning barcha narsalari yokiob’ektlari-bu rangli kartinaning bir qismi xolos, ranglarnig jarongdorligi, uning yaxlitligi tasvirlash mobaynida namoyon bo’ladi, bu esa xuddi turli musiqa asboblarida ijro etiliyotgan yaxlit simfonik asar singari jaranglaydi.

Tabiat qo’ynidanmavzuli kompozitsiyali joy tanlanadi,yoki shahardan hiyobonli joy tanlash ham mumkin.Joy tanlab olingandan keyin kompozitsiya mazmuniga ega bo’lgan kuzatish nuqtasini topish lozim. Kunning qaysi payti yoki qanday ob-havo sharoitida bu ko’rinishni chizish yaxshi ekanini oldindan aniqlab olish kerak. Buning uchun tasvirlashga tanlangan mavzuli kompozitsiyani bir necha marta turli sharoitlarda kuzatish kerak bo’ladi. Shunda eng qiziqarli mavzuli kompozitsiyani tanlab olish imkoniyati yuzaga keladi. Ana shunday yondashish bilan haqiqiy ijodiy ishlashni o’rganish mumkin.

Eng yaxshimavzuli ma’lum bir syujet ososiga qurilgan ko’p figurali kompozitsion asar kompozitsiyalarni ishlashdajoyni tanlab olish uchun turli nuqtalardan bir nechta xomaki eskizlar chiziladi. Shu bilan birga, suratni qanday bo’lishi, mavzuli kompozitsiya, yer va osmonning qanday joylashishini ham o’lab olish kerak. Bular mavzuli kompozitsiyaning kompozitsiya jihatidan mazmunli chiqishidan muhim ahamiyatga ega.

Surat chizish paytida xiyobonning, daraxtlaning bir tomoni yorug’, ikkinchi tomoni soyadagi biror mazmunga ega bo’ladi. Agarda mavzuli kompozitsiya ko’rinishi qiziqarlibo’lsa, rasmni har qanday yorug’likda chizish mumkin.

Hiyobon, daraxtlarni chizishda ularni asosiy chizig’i va baland uchlari chizig’ini belgilab olishlari kerak. Har bir daraxtni, butalar joylarini belgilab, ularning nisbati, hajmi, holatini hisobga olib, asosiy shaklini chizib olish kerak.Daraxtlarni tasvirlayotganda alohida barglarni, oldingiko’rinishdagi o’tlarni alohida-alohida chizib ko’rsatish shart emas.Umumiy rang, tusini ilg’ab olishga intilish, ularni boshqa ko’rinishlar bilan taqqoslab borish lozim.

Daraxtlarni chizishda ularning yoshi va turiga qarab o’ziga xos xususiyatlarini, farqini ko’rsatib berish lozim. Daraxtlar va yerning osmonga nisbatan rang-tusini aniqlab, ob-havo holati va yorug’lik tusini ko’rsatish kerak. SHundan keyin oldinda va uzoqda turgan daraxtlar rang- tusining farqi, uzoqlashib borgan daraxtlar va yo’llarning xiralashib borishi ko’rsatiladi. Erta tushuvchi soyalar, quyosh nurlarining tovlanishi ham chiziladi. Turli daraxtlarning ranglardagi farqi ko’rsatiladi. Mavzuli kompozitsiyada ham harqanday tasvirda bo’lgani kabi narsalarning asosiy va ikkinchi darajali bo’laklari bo’ladi.Ana shu asosiy- birinchi va ikkinchi darajali narsalarga ko’proq etibor berish kerak.

Ochiq havodagimavzuli ma’lum bir syujet ososiga qurilgan ko’p figurali kompozitsion asar kompozitsiyalarni ishlash uchun biror kenglikdagi turli ko’rinishlarga ega bo’lgan joyni tanlash lozim.Bu joy baland-pasliklarga ega va gorizantaldan balandlikda bo’lishi mumkin. Ishni boshlashda mavzuli kompozitsiyani alohida bo’laklarining kattaligi bir-biri bilan taqqoslanadi. Mavzuli kompozitsiyaning asosiy xosliklariga etibor beriladi, joyining tekisliklari va yer yuzining tuzilishlari diqqat bilan o’rganib olinadi.

Yerda katta-katta balandliklar, do’ngliklar va shu kabilar mavjud.Chiziqli perspektiva qoidalariga asosan, notekis joylardagi masofa qisqargan holda ko’rinadi. Ufq chizig’iga qanchalik yaqin bo’lsa, qisqarishlar shunchalik kuchli bo’ladi.

Och havodagitog’li mavzuli kompozitsiyani chizishdan avval,biror obekning oldingi ko’rinishidagi telegraf ustuni, unga nisbatan taqqoslab chizish davom ettiriladi.Tabiat ko’rinishidagiustunningbo’lakli nisbatlari rasmdagi ustunda belgilanib,mavzuli kompozitsiyaningchizilishikerakbo’lganqismlari shu asosdaaniqlabolinadi. Masalan,olisko’rinishdagi yaylovustundanorqatomondabo’lib,undasuratdaustunikkigabo’linib,gorizantalchiziq o’tkaziladi- bu yaylovning joylashishi bo’ladi.

Mavzuli ma’lum bir syujet ososiga qurilgan ko’p figurali kompozitsion asar kompozitsiyalarni ko’rinishiningchapvao’ngtomonidajoylashganobektlarmasofalarianiqlabolinadi.Masalan,ustun balandligi uzoqda ko’rinayotgan inshotmasofasidanikkiyarimbarobarkattabo’lsa,unda suratda uni ikki yarim marotaba uzoq masofada belgilash kerak.

Mavzuli ma’lum bir syujet ososiga qurilgan ko’p figurali kompozitsion asar kompozitsiyalarni asosiyqismlari:yer,osmonvajoylarichizilgandankeyin,ularningumumiytusichiziladi.Mavzuli kompozitsiyaningkattaqismidagiasosiyranglariberiladi,oldingiko’rinishdanboshlabmaydadetallaribelgilanadi.Yerninguzoqlashibboruvchixiralashishihamdako’rinishlarningsoya-yorug’farqlariko’rsatiladi.Osmondagibultlarnitekisoqyokiqorako’rinishdachizishmumkinemas.Pastdanqaragandabizbulutningmurakkabshakliniko’ramiz.Havoperspektivasi asosidatasvirlashvaqtidaichkarigauzoqlashibbrogansarinarsalarningko’rinishchiziqlariingichkabo’libboradi.Ularninghajmianiqligikamroqseziladi.Engyaqindagibilanuzoqdagiobektlarningtusinisolishtirib,oldingiko’rinishdagisoyalarinito’qqilibchizamiz.

Keraklikuzatishlarkiritilib,suratumumlashtiriladi.

Mavzuli ma’lum bir syujet ososiga qurilgan ko’p figurali kompozitsion asar kompozitsiyalarni tasvirlash.Rangtasvirhaqqoniyshaklningranglituzilishiqonuniyatlarigaasoslangan.Rang-tasvirnio’rganish-butekislikdagiranglishakliningnisbatlari,konustiriktivqurilish,hajmi,fazoviytuzilishusullariniizlashyo’lidir.SHulargabog’liqholdaharbirrassomqalamdabuyumvanarsalarniperspektivaqonunlarigaasoslanibkonustiriktivtuzilishi,fazoviyjoylashuvi,nisbat,hajmnimukammaltasvirlay olishizarur.Qalamtasvirdarangvatusningyaxlitbirbutunlikdagarmonikuyg’unlashuvibuhaqiqiyrangtasvirdir.

Tasvirdaqalamchizig’Imukammalbo’lishilozim,aksholdaturlibo’yoqlarhamoddiyginanarsavabuyumningqurilishi,hajminisavodliifodalabbermaydi.Havoperspektivasigabog’liqholdaranglarningnoziko’zgarishiniifodalovchi,matogaberilganrangbarangsurtmalarham,o’z-o’zidanfazoviykenglikniko’rsataolmaydi.Faqatperspektivaqoidalarigato’g’riamalqilibtasvirlanganqalamtasvirginaranglarniyanadahamjozibaliko’rsatadi.

Agarmavzuli ma’lum bir syujet ososiga qurilgan ko’p figurali kompozitsion asar kompozitsiyalarni perspektivaqonun-qoidalargaamalqilinmaytasvirlansa,kenglikniifodalovchirangningo’rniahamiyatsizdir.Rangtasvirnirassomlarshundaytariflaydi: ,,Bu100foizrangtasvirningbir-birigachambarchasbog’liqligidir’’.

Rangtasvirning jozibalichiqishidaqalamtasvirningo’rnibeqiyosdir.Ammo,mohirrassom,qalamdanfoydalanmasdanishnibo’yoqlarbilan tasvirlashihammumkin.Ijodkorizlanishjarayonidarangtasvirniqalamtasvirbilanbevositabog’liqliginihisetadi.Ya’ni,buyumlarningfazoviyjoylashuvi,nisbatlarninganiqligi,ranglarningtog’riqo’yilishi,ishnibirbutunlikdayakunlanishiko’pjihatdanijodkorgabog’liq.

Rassomqalamtasvirnipuxtao’zlashtirib olgandagina,rangtasvirdako’zlaganmaqsadgaerishishmumkin,aksholdanoaniqyechilganqalamtasvirishinitahliletsak,ranglarqanchalikjozibalibo’lmasin,baribirbuishnisifatlidebbo’lmaydi.Shuninguchunturlirassomlikmaktablariningtarixiytajribalarishundanguvohlikberadiki,ta’limningdastlabkibosqichlaridaqalamtasvirnimukammalo’zlashtirish,keyingjarayonlaruchunzaminyaratadi.YoshrassomOdoardoFiolettiVenitsiyagao’qishgakelganida,rangtasvirnimukammalegallashuchunnimaqilishkerakdegansavoligaTintorettoshundayjavobbergan:,,Rasmchizish!’’.Rassombo’lishuchunyanaqo’shimchanimalarnimaslahatberaredingizdeganFeolittiningqaytasavoligaTintoritto:,,Rasmchizishvayanarasmchizish!’’-rasmchizish,rangtasvirganafislik va mukammallikatoetishnihaqdebbilgan.

BuyukhaykaltaroshMikellanjeloqalamtasvirda(rangtasvir,haykaltarosh,memorchilikda),,harqandayilimningildizivanegiziniko’rgan’’.

,,Qalamtasvirdoimobizgayo’lko’rsatibturuvchiqutbvakomposbo’lib,turlibo’yoqlarokeanida chukayotganlarganajotberishomilidi,-deyatakidlaganSHarlLebren.Engro’zustaxonasiningeshiklarigaquydagiso’zlarniyozgan,, buyergakelganshogirdlargaqalamtasvirnio’rgataman,kelayotgandaesa,ularrangtasvirustasibo’libyetishadi’’.

,,Shundaynarsamavjudki,uhamsanatturlariningasosihisoblanadi,bu- qalamtasvir.Kimkiqalamtasvirsanatinimukammalegallasa,urangtasvirniham,xaykaltaroshliknihamo’zlashtiraoladi’’-deb aytganKarachchi.,,Harqanday shaklniajoyib,nafisqiluvchiranglaremas,balkianiqchizilganqalamtasvirdir’’-deganTisian.Uqarigachchog’laridaham,ko’miryokimelbilannimalarnidirtasvirlamagankunibo’lmagan.

Tasviriy san’atdamohironaijodqilishuchunyoshshogirdrassomquydagibilimvamalakalarnipuxtao’zlashtirmog’Ilozim:

1. 
   Kuzatuvperspektiva(ufqchizig’I,yassijismlarvaufqchizig’Iperspektivasi)elementlari.Tekisliklarbilanchegaralanganjismlarnikonustruktivvaperspektivqurilishi(kub,prizma,enterervaeksterer).
   
2. 
   Tsilindirshaklidagijismlarningperspektivqurilishi.
   
3. 
   Geometrikshakllardasoya- yorug’munosabatlari(kub,tsilindirvashardagisoya-yorug’ningtaqsimlanishi,havo-perspektivasiningelementlari).
   
4. 
   Qalamtasvirdahajmi,fazovamaterialliknisoya-yorug’hususiyati,tusmunosabatlari,hajmniko’rsatishdachiziqva,,shtrix’’nio’rni,fazovamoddiylik).
   

Nazariybilimlarbilanamaliyjihatdanhamkattatajribagaegabo’lmoqlozim:qo’yilmadaginisbatlarnianiqtoppish,nozikperspektivo’zgarishlarnisezabilish,tasvirniqog’ozyuzasidaasosli-konsturiktivqurishvajoylashtirish,shaklhajminitushayotgansoya-yorug’orqalimohironaifodaetishhamdaishnitusjihatdanyaxlitbirbutunlikdayakunlashzarur.Qo’yilmaniturliranglardabajarishhammas’ulyatlivazifadir,chunkirangtasvirdarangvatusmunosabatlariyaxlitbirbutunlikkaasoslanadi.Shaklhajminitasvirlashdatusnio’rninito’g’ritushunmaslikturlichalkashliklargaolibkeladi.

Tasviriysan’atmashg’ulotlaridasturidamavzuli kompozitsiyanitasvirlashkabimavzularaksetganbo’lib,uningmaqsadibolalarnio’rabolganborliqhaqida,ulardaginarsavahodisalarningtuzilishi,shakli,rangi,o’lchamlari,o’lchamnisbatlarihaqidatasavvurhosilqilishdir.Chunki,bolalartevarak-atrofni,ya’nitabiat,vaqushlarolami,hashoratlarvabaliqlar,odamlar,obi-havo,predmetvabuyumlar,qurilishvatransportvositalarihaqidayaxshitasavvurgaegabo’lganliklaritaqdirdaginaularningrasmlarinianiq-ravshantasvirlaydilar.Tasviriysan’atmashg’ulotlariningmazmunidankelibchiqqanholdaamalyotdaularnio’rganishikerakbo’lganquydagiyo’llarqo’llaniladi:

1.Insonni,tabiatnio’zigaqarabkuzatishorqalio’rganish.

2.Borliqhaqidao’qituvchiningsuxbatiorqalio’rganish.

3.Savol-javoborqalio’rganish.

4.Borliqnirasminichizishorqalio’rganish.

5.O’qituvchiningpedagogikrasmiorqalio’rganishvaboshqalar.

O’qituvchilaruchunnamoyishetiladigannarsalarvatasvirlaravvalomashg’ulotmavzusibilanbog’liqholdabo’lib,ularo’ztuzilishi,shakli,rangi,o’lchamlaribilansoda,tushunarli,bolalardahis-hayajonuyg’otadiganbo’lishligimaqsadgamuvofiqdir.Engmuhimi,bundaymateriallaro’quvchilarnio’ylashgamajburetadigan,bolalarniyangitushunchalarbilanboyitadiganbo’lishligimuhim.