Nutqida kamchiligi bor bolalar bilan ishlash

Jizzax Davlat Pedagogika Instituti

Defektalogiya yo’nalishi

2m1900-guruh talabasi

Aliqulova Gulxanning

Rivojlanishida nuqsoni boʻlgan bolalar bilan korreksion Logopedik ish fanidan fanidan

TAQDIMOTI

Mavzu: Dislaliya tarixini oʻrganish

Reja:
1. Dislaliya, uning shakllari
2. Dislaliya turlari
3. Dislaliyani bartaraf etishda logopedik ta’sir metodikasi
Dislaliya, uning shakllari
Dislaliya termini grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, dis – buzilish, lalia – nutq degan ma’noni anglatadi.
Dislaliya nutq buzilishlari orasida eng ko‘p tarqalgan kamchilikdir. YE.F. au ma’lumotiga ko‘ra, tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar maktabgacha yoshdagi bolalarda 15 – 20% ni, kichik maktab yoshdagi bolalarda 5 – 7% ni tashkil etar ekan.
M.N. Aleksandrova ma’lumotiga ko‘ra Rossiyada 5 – 6 yoshli bolalarda sirg‘aluvchi tovushlar (s, z, ts) 23%, shovqinli tovushlar (sh, j) 24%, afrikat tovush (ch) 13%, «r» tovushi 26%, «l» tovushi 10%, jaranglilar 4,5%, «y» tovushi 1,5%, til orqa tovushlar 1% ko‘rsatkichlarda noto‘g‘ri talaffuz etilishi ko‘rsatiladi.
M.M. Aleksayyeva ma’lumoti bo‘yicha 5 yoshli bolalarda sirg‘aluvchi tovushlar (s, z, ts) 17,3%, shovqinli tovushlar (sh, j) 60,4%, «r» tovushi 46,7%, «l» tovushi esa 7,2% tashkil etar ekan.
R. Bekker ma’lumotiga ko‘ra, Germaniyada dislaliya hodisasi 5 – 6 yoshli bolalarning 34% uchrar ekan. K. Onezora dislaliya umumta’lim maktabi o‘quvchilarining 18,5% ida kuzatilar ekan. Miloslav Zimeyenning Pragadagi bolalar bog‘chasida olib borgan tekshirishlariga ko‘ra, dislaliya quyidagi raqamlarni tashkil etgan: 3 – 4 yoshli bolalarda 69%, 4 – 5 yoshlilarda 58%, 5 – 6 yoshli bolalarda 46%, 6 – 7 yoshlilarda esa 37%.
O‘zbekistonda M. Ayupova ma’lumotiga ko‘ra 5 yoshli bolalarda tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar 41,5%, 6 yoshli bolalarda esa 22,9% ni tashkil etadi.
M. Ayupova ma’lumoti bo‘yicha 5 yoshli bolalarda sirg‘aluvchi (s, z) 32,1%, shovqinlilar (sh, j) 38,4%, «r» tovushi talaffuzida 60,7%, til orqa tovushlari 25%, chuqur til orqa tovushlari (q, g‘) 7,1, «l» tovushi 5,4% tashkil etgan.
Hozirgi vaqtda dislaliya nutq apparat inervatsiyasi saqlangan va eshitish normada bo‘lganda tovushlar talaffuzidagi kamchilik deb talqin etiladi.
Etiologik1 belgilarga ko‘ra dislaliya ikki shaklga bo‘linadi: mexanik (organik) va funksional dislaliya.
Dislaliya turlari
Tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz etish ona tilida hamma tovushlarda uchratish mumkin. Tovushlar talaffuzining buzilishi asosan artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bo‘lgan: sonor (r, l), sirg‘aluvchi (s, z,) va shovqinli (sh, j, ch), til orqa (k, g) tovushlarida uchraydi.
Bolalarga tovushlar talaffuzining buzilishi tovushlarni nutqda yo‘qligi, ularni buzib talaffuz etish va bir-biri bilan almashtirish hollari bilan namoyon bo‘ladi.
Bu holatlarning har birini batafsil ko‘rib chiqamiz. Nutqda tovushlarning yo‘qligi ularning so‘zning boshida (masalan, randa so‘zi o‘rniga bola «anda»), so‘zning o‘rtasida (tarvuz – «tavuz»), so‘zining oxirida (qor – «qo») tushib qolishida ifodalanishi mumkin.
Tovushlarni buzib (noto‘g‘ri) talaffuz etish Shunda ifodalanadiki, bunda tovushlarning to‘g‘ri talaffuzi o‘rniga, shu tovushga yaqin lekin ona tili fonetika tizimida ifoda etilmaydigan tovush talaffuz etiladi. Masalan, tish aro sigmatizm, yon sigmatizm, valyar r (bunda til uchi tebranishi o‘rniga yumshoq tanglay tebranadi), uvilyar r (bunda til uchi o‘rniga kichik tilcha tebranadi).