O ’simliklarda sitoemriologiya

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI 
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI BO’LIM 
 
 
Biologiya 
yo’nalishi 
 
 
3 - bosqich 20.51 - guruh talabasi 
 
Shoberdiyeva Muqaddasning 
 
O
’simliklarda sitoemriologiya 
 
fanidan 
 

---

2 
MAVZU: 
DURAGAY O’SIMLIKLAR 
 
Reja: 
KIRISH 
1. 
O’simliklarni duragaylash 
2. Chala dominantlik. 
3. 
Genlarning o’zaro ta’siri. 
4. 
Transgen o’simliklar 
Xulosa 
Foydalanilgan a
dabiyotlar ro’yxati 

---

3 
Kirish 
Duragaylash 
— irsiy belgi va xususiyatlari bilan farqlanuvchi oʻsimliklar 
va hayvonlarni oʻzaro chatishtirish. Natijada ota-ona organizmlarining belgi 
va xususiyatlariga ega boʻlgan duragay organizm paydo boʻladi. 
Duragaylashda chatishtirish uchun olingan ota va ona organizmlar R harfi 
bilan (R, 
— ona; R2 — ota), ona shakli 9 (koʻzgu) otalik — cf (qalqon va 
nayza), chatishtirish esa x belgilari b-
n; duragay avlodlari (boʻgʻinlari) lot. F 
harfi ostiga qoʻyilgan tartib raqamlari bilan ifodalanadi (mas; F, — birinchi, 
F2 
— ikkinchi va h.k. avlodlar). Duragaylash jinsiy hujayralar ishtirokida 
hamda vegetativ tana organlari ishtirokida oʻtkaziladi. Jinsiy hujayralar 
ishtirokidagi duragaylashda asosan irsiy belgilarni belgilovchi genlar, 
xromosomalar katnashadi. Bunda onalik va otalik shakllari gen va 
xromosomalarining oʻzaro favqulodda qoʻshilishi evaziga koʻplab 
rekombinantlar 
— yangi belgi va xususiyatlarga ega oʻsimliklar F
2
va kelgusi 
avlodda ajralib chiqadi hamda bu seleksiya ishini olib borish uchun katta 
manba hisoblanadi.
Jinsiy hujayralar ishtirokida duragaylash 
tabiiy va sunʼiy boʻlishi 
mumkin. Tabiiy duragaylash 
tabiatda juda keng tarqalgan hodisa boʻlib, faqat 
tur-
xillar, turlar oʻrtasidagina roʻy berib qolmay, har xil turlar, hatto turkumlar 
oʻrtasida ham yuz berishi mumkin. Paydo boʻlgan tabiiy duragaylar evolyusiya 
yoki s
eleksiya jarayonida tanlash uchun material boʻlib xizmat qiladi. Sunʼiy 
duragaylash tezpishar, serhosil, kasallik va hasharotlarga chidamli yangi 
navlarni, chorvachilikda esa sermahsul, tabiiy iqlim zonalariga moslashgan 
hayvon zotlarini yaratishda qoʻllaniladi. Duragay populyasiyalari ichidan 
tanlash kerakli belgilar mujassamlangan yangi navlar va zotlar yaratish 
imkoniyatini beradi. duragaylash genetika va seleksiya fanlari asosida kelib 
chiqqan boʻlib, genetikada irsiy belgi va xususiyatlarning avloddan-avlodga 

---

4 
oʻtish qonunlarini, belgilarning oʻzaro uzviy bogʻlanishi — korrelyasiya 
koʻrsatkichlarini oʻrganish va b. maqsadlarda; kasalliklarga va hasharotlarga 
chidamli, serhosil, hosilning sifati yuqori boʻlgan qishloq xoʻjaligi ekinlarining 
yangi navlarini, chorvachilikda sermahsul hayvon zotlarini yaratishda 
qoʻllaniladi.
Duragaylashning bir qancha uslublari va shakllari mavjuduragaylash 
duragaylash tur ichida duragaylash (bir turga mansub, lekin genetik jihatdan 
farqlanuvchi individlarni chatishtirish), turlararo duragaylash (har xil turga 
mansub individlarni chatishtirish) va turkumlararo duragaylash (turli turkumga 
mansub 
individlarni 
chatishtirish), 
navlararo 
duragaylash 
(genetik 
farqlanuvchi ikkita navga mansub individlarni chatishtirish) va b.ga boʻlinadi. 
Turlararo va turkumlararo duragaylash geografik uzok shakllarni duragaylash 
yoki genetik uzok, duragaylash, tur ichida va navlararo, nav ichida chatishtirish 
tur ichida duragaylash deyiladi. Geografik uzok, duragaylashning genetik 
hamda seleksiyada amaliy va nazariy ahamiyati katta, chunki unda tur ichida 
duragaylashda hosil qilib boʻlmaydigan" belgi va xususiyatlarga ega shakllar 
paydo boʻladi. Genetik uzok, duragaylash imkoniyatlari bir qator omillar: 
turlarning xromosomalari soni yoki ularning genetik konstitutsiyasi bilan 
farqlanishi; turlarning geografik ajralib qolishi; koʻpayish sikllarining mos 
kelmasligi; jinsiy koʻpayish organlari tuzilishidagi farqlar; chang naychalari va 
urugʻchi toʻqimalarining nomutanosibligi singari chetdan changlanishga 
toʻsqinlik qiluvchi omillar; qoʻshiluvchi gametalarning genetik 
nomutanosibligi, yadro va sitoplazmaning fiziologik nomutanosibligi; 
zigotaning yashash sharoitiga moslasha olmaganligi tufayli rivojlanishning 
boshlan-
gʻich davrida nobud boʻlishi va b. bilan cheklangan. Mas. goʻzada 
xromosomalari har xil turlarning uzoq duragaylashda chatishmasligini bartaraf 
etish uchun payvand qilish yoʻli bilan oldindan vegetativ yaqinlashtirish usuli, 
ota-
ona oʻsimlik turlarining changi aralashmasi bilan changlash, F, dan 

---

5 
vositachi sifatida foydalanish, changlashni onalik gullari ustuncha va 
tumshuqchalarining turli xil rivojlanish bosqichlarida oʻtkazish, onalik 
shakllari gulining tumshuqchasini oʻsishni tezlashtiruvchi moddalar bilan 
ishlash, kolxitsin taʼsir ettirib diploid otaona turlarining xromosomalari sonini 
ikki baravar oshirish kabi usullardan foydalaniladi.
Duragaylashning bir qancha usullari bor. Oddiy duragaylashda 
— ota va 
ona sifatida olingan (ikki xil irsiy xususiyatga ega boʻlgan) bir turga mansub 
ikki 
oʻsimlik birbiri bilan chatishtiriladi (Ax B). Oddiy chatishtirish ikki nav, 
ikki tur, ikki avlod oʻrtasida olib borilishi mumkin. Murakkab duragaylashda 
har xil shakllarni 
— bir turga mansub bir necha navni oʻzaro chatishtirishdan 
olingan duragaylar yana bir-biri bilan chatishtiriladi [(AxB) x (BxG)]. 
Takroriy chatishtirish da oddiy chatishtirishdan olingan duragay yana oʻsha 
ona (A) yoki ota (B) forma bilan chatishtiriladi [(Ax B) x A yoki (Ax B) xB]. 
Pogonali chatishtirishda oddiy duragay (AxB) har yili boshqa-boshqa formalar 
bilan chatishtiriladi [(AxB) x V]. Re si p rok chatishtirishda birinchi galda ona 
sifatida olingan oʻsimlik ikkinchi galda ota, ota esa ona sifatida olinadi (AxB 
va BxA). Bek kross duragaylash 
— birinchi yoki uchinchi boʻgʻin 
duragay
larini otaona shakllarining biri bilan bir yoki koʻp marta kayta 
chatishtirishdir. Bulardan tashqari, yaqin qarindoshlik chatishtirish (insuxt 
— 
oʻsimliklarda, inbriding — hayvonlarda) usuli ham mavjuduragaylash Bunda 
chetdan changlanuvchi oʻsimlik 5—6 yil oʻzidan chatishtirilsa, insuxt liniya 
hosil boʻladi. Bunday ikki xil liniyalar oʻzaro chatishtirilsa, liniyalararo 
duragay, ikki xil liniyalararo duragay oʻzaro chatishtirilsa, qoʻsh liniyalararo 
duragay hosil boʻladi. Oddiy va murakkab duragaylash chorvachilikda yangi 
zot yetishtirish va ayrim irsiy belgilarni yaxshilash maqsadida, oʻsimlikshu-
noslikda esa yangi nav yetishtirish bilan birga oʻsimlikning geterozis 
formalarini yaratish, ekinlar xreildorli-
gini oshirishda qoʻllanadi.

---

6 
Vegetativ duragaylashning (tana qismlari) kurtak payvand (kurtaklar 
koʻchatlar poʻstlogʻiga oʻtqaziladi) va iskana payvand koʻrinishlari bor. 
Vegetativ duragaylash asosan meva-
bogʻdorchilikda qoʻllaniladi.
Duragaylash 
mikroorganizmlarda ham oʻtkaziladi. Bunga genetik 
injeneriya va biotexnologiya uslublarida bir hujayrali organizmdan DNK 
tarkibi ajratib olinadi va uning oʻrniga inson yoki boshqa DNK moddasi 
kiritiladi va shu DNK topshirigiga binoan yangi duragay organizm ishlay 
boshlaydi. Shu usulda oʻstirish gormoni, insulin kabi oʻta kerakli moddalar 
ishlab chiqariladi.

---

7