Ozbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali tt va kt fakulteti
Download 119 Kb.
|
Falsafiy dunyoqarash
- Bu sahifa navigatsiya:
- Falsafa fanidan MUSTAQIL ISHI Bajardi: ИСМ ФАМЛИЯСИ ЕЗАСИЗ QARSHI – 2023
- 2. Falsafa bashoratlash va loyihalashi. 3. Falsafiy bilim tarkibi
OZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI TT va KT FAKULTETI 1-BOSQICH TT-12-22S GURUH TALABASINING “Falsafa fanidan MUSTAQIL ISHI Bajardi: ИСМ ФАМЛИЯСИ ЕЗАСИЗ QARSHI – 2023 FALSAFIY DUNYOQARASH VA UNING O`Z-O`ZINI ANGLASHDAGI ROLI Reja:
1. Falsafa tarixiy davrning o‘z-o‘zini idrok qilishi? 2. Falsafa bashoratlash va loyihalashi. 3. Falsafiy bilim tarkibi Falsafa tarixiy davrning oz-ozini idrok qilish sifatida U yoki bu falsafiy tizimlarni ular shakllangan ijtimoiy-tarixiy sharoitga murojaat qilmay, ularning tarixiy asosini korib chiqmay turib, ularning ozidan, ya'ni falsafiy matndangina kelib chiqqan holda, tola tokis tushunish mumkin emas. Har qanday falsafa, ya'ni u xoh antik davr falsafasi, xoh orta asr falsafasi yoki Uygonish davri falsafasi bolsin - oz davrining mahsulidir. Masalan, Uygonish davri yevropa falsafasining vujudga kelishi va rivojlanishi feodal jamiyatga qarshi turuvchi ilk burjuaziya jamiyati madaniyati asosida yuz bergan. Aynan shunday tarixiy asosda Uygonish davri falsafasining insonparvarlik, klerikalistik (cherkoviy) va qotib qolgan aqidalarga bolgan qarshiligi, qadimgi davr orzulariga bolgan yonalishi kabi xususiyatlari oz ifodasini topadi. Falsafiy yonalishlar (maktablar) va falsafiy muammolar togrisida ham xuddi shunday deyish mumkin. Masalan, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr birinchi yarmida Garbiy yevropa falsafasidagi irratsionalizmning avjga chiqishi Yangi davr sivilizatsiyasidagi bohron, kapitalizm bohroni yevropa boylab tarqalgan ijtimoiy inqiloblarda, birinchi jahon urushi va dunyoni ikki qutbga bolinib ketishi oz ifodasini topdi. Bundan tashqari, u mexanistik tabiatshunoslik bohroni, Yangi davrning qadriyatlari yonalishi va dunyoqarashi asoslarining natijasi bolib: ssientizm, akademizm, gnoseologizm va «mutlaq tizimlar» tuzilishidagi bohronlar natijasi hamdir. Falsafaning muayyan-tarixiy tabiati nafaqat davr olchovida balki makon-sivilizatsiya olchovida ham namoyon boladi. Falsafa oz davrininggina emas, balki muayyan sivilizatsiya, muayyan jamiyat, muayyan madaniyatning ham mahsulidir. Masalan, biz Garb va Sharqning falsafiy an'analari, islom, xristian va buddaviylik falsafasi, totalitar va demokratik jamiyatlar falsafalari togrisida gapirishimiz mumkin. Falsafiy bilimlarning muayyan-tarixiy tabiatini va uning madaniy-ma'rifiy jihatdan bogliqligini G.V.F.Xegel, K.Marks, O.Shpengler, B.Rassel, K.Yung kabi yevropalik mutafakkirlar, islomiy mutafakkirlar (M.Iqbol, M.Sharif, S.Nasr), hindistonlik faylasuflar (S.Vivekananda, R.Tagor, R.Raju, S.Radxakrishnan), yaponiyalik faylasuf (D.Sudzuki), Lotin Amerikasidan (L.Sea), afrikalik faylasuflar (A.Kagame, L.Sengor) va boshqalar korsatib otgan edilar. Falsafa shunchaki tarixiy davr mahsuli emas. U mazkur davr mohiyati va asosiy yonalish (tendensiya)larini nazariy, umumlashgan shaklda ifodalaydi. Xegel falsafani goyalarda tushunilgan davr deb bejiz ta'riflamagan. Falsafa ozining muammolari va tushunchalar apparatida insoniyat toplagan amaliy hamda bilish tajribasini yigadi, tabiiy va bashariy borliqning turli tomonlarini anglash boyicha qidiruvlarni uygunlashtirib birlashtiradi va tizimlashtiradi, zamonning «keskin tomir urishi»ni qayd etadi. Boshqacha aytganda, falsafa ozining muammoviy va kategoriyaviy tuzilishida u yoki bu davr borligi va ongining ichki, mohiyatiy jarayonlarini umumiy, nazariy shaklda ifodalaydi. Falsafa aksiologiya sifatida Falsafa «dunyo-inson» tizimini tushunishga intilib, unda yuz berayotgan jarayon va munosabatlarni faqat gnoseologik jihatdan, «haqiqat» nuqtai nazaridan qaramaydi. Uning uchun bu jarayonlar va munosabatlarni qadriyatlar orqali, «Ezgulik», «Muruvvat», «Yovuzlik», «Foyda», «Gozallik» va hokazolar nuqtai nazaridan baholash ham muhimdir. Bu jihatdan falsafa aksiologiyadir (qadriyatlar togrisidagi ta'limot, grekcha axios - qadrli va logos - ta'limot sozlaridan). Falsafaning qadriyat yonalishi uning dunyoqarashiga taalluqli tabiatidan kelib chiqadi. Biz har qanday dunyoqarashni insonning dunyoga bolgan munosabati deb qayd etgan edik. Va bu munosabatlarni oddiy dalillar, jarayonlar, hodisalar, hattoki ularni tushuntirish va tushunishni qayd qilish deb bolmaydi. Faylasuf uchun dunyo - bu beparvo kuzatuvchi tomonidan mikroskop orqali koriladigan tor, ajratilgan bir parcha borliq emas. Bu dunyo hamisha inson, uning ehtiyojlari, ishonchlari va ideallarining ozaro munosabati orqali «insoniylashtirilgan» va «ruhlantirilgan». Dunyoda roy beradigan barcha narsalar inson uchun oz me'yoricha ahamiyatga ega. Falsafaning dunyoni faqat bilishi emas, balki uni baholashni ham shundan kelib chiqadi. Bundan tashqari har qanday falsafiy tizimning ozi qadriyatlarning muayyan tizimi sifatida namoyon boladi. Masalan, biz garbiy va sharqiy tafakkur turining xristian va islom falsafasi qadriyatlari togrisida gapirishimiz mumkin va hakozo. Falsafa ozining aksiologik (qadriy) vazifasini bajara borib, quyidagi savollarni beradi: «Mavjud dunyo mukammalmi?», «Bu dunyo qanday bolishi kerak?», falsafa mavjudlik bilan vujudga keladigan narsa ortasidagi ziddiyatni ochib beradi. Falsafa vujudga kelishi kerak bolgan narsa togrisida savol berib, bu bilan inson ongida roy berishi kutilayotgan goyalar, borliq uygunligini qidirishni qozgatadi. Falsafa tanqid sifatida Falsafa dunyoni ideallar (bolishi kerak) nuqtai nazaridan baholab, buni tanqid orqali amalga oshiradi. Falsafa ozining birinchi qadamini shubhadan boshlagan. Falsafaning falsafagacha bolgan davrdagi dunyoqarashdan (afsonaviy, diniy) asosiy farqlaridan biri mana shudir. Ilk davrning Misr, Bobil va Hindistondagi falsafagacha bolgan davr matnlaridayoq diniy e'tiqodning haqiqiyligiga, ijtimoiy hayot negizlarining adolatliligiga shubhalarni uchratish mumkin. Faylasuflardan birinchi bolib Suqrot (er.av.470-399 yillar) barqaror tasavvurlarga: «Men hyech narsani bilmasligimni bilaman» deya shubha bilan qaradi. Suqrot savol-javob orqali odamlar bilan bahslashib, suhbatdoshi tasavvurlarining yuzakiligini fosh qiladi va ularning mutlaq haqiqat deb qabul qilganlari aslida bor-yogi har kungi mulohaza ekanligini e'tirof etishga olib kelgan. Yangi davrda qator yevropalik faylasuflar (F.Bekon, R.Dekart, I.Kant) shubha va tanqidni maxsus korib chiqish mavzusiga aylantirganlar. Falsafa nimadandir shunchaki shubhalanmaydi va nimanidir shunchaki tanqid qilmaydi. U dunyoqarash bolgani holda dunyoqarashning barcha tarkibiy qismlari (bilim, burch, ishonch va boshqalar)ni umumiy shubha va tanqid ostiga oladi. Shu bois falsafa hamisha «Haqiqatdan ham men bilamanmi?», «Haqiqatdan ham men majburmanmi?», «Haqiqatdan ham men ishonamanmi?» deb savol beradi. Falsafa dunyoqarash asoslariga shubha bilan, ularni tanqid qilishga otadi. Ozining tanqidiy vazifasini bajara turib, falsafa mavjud voqyelikni tanqid ostiga oladi va yangilikning tugilishiga sharoit yaratadi. Falsafa borliq va tafakkurning mavjud borligini tanqidiy tahlil qilib, shubha urugini qadab, fuqaroning ijodkoriy ongining shakllanishiga sharoit yaratadi. Oldindan belgilangan ozgarmas qonun-qoidalarga asoslangan an'anaviy jamiyatlarda, hamda boshqaruvning demokratik bolmagan usullari (totalitar, avtoritar tartib)ga asoslangan jamiyatlarda tafakkurning tanqidiy yonalishi bunday tafakkur egasi uchun xavflidir. Bunday jamiyatlarda itoat qilish va bajarish kabi sifatlar qadrlanadi. Tanqidiy tafakkurni nigilizm va tanqidbozlikdan farq qila bilish kerak. Tanqidbozlik tafakkur madaniyatining pastligidan, uning «tanqid uchun tanqid»da namoyon boladigan destruktiv xususiyatlardan dalolat beradi. Madaniy falsafiy tafakkur tanqidni predmetlarni nigilistik uloqtirishga olib kelmasdan, balki uning ichki ozaro aloqasini tadqiq etadi. Shu bois falsafiy tanqid hamisha tahlil hamda predmetning mantigi va rivojlanish dinamikasini chuqur mulohaza qiluvchi jarayondir. Falsafa bashoratlash va loyihalash sifatida Falsafa davr rivojlanish dinamikasini aks ettirib va nazariy tafakkur usulini qollab, mavjud jarayonlarni shunchaki qayd qilib qoya qolmaydi; u kelajakni «oldindan belgilash»ga intiladi va shu bilan bashoratlash, loyihalash va evristik vazifani amalga oshiradi. Falsafaning bashoratlash vazifasi oldindan kora bilishni amalga oshirish bilan bogliq bolib, loyihalash funksiyasi kelajakda bolishi mumkin bolgan voqyealar ketma-ketligini tuzish, «bolishi mumkin bolgan dunyolar»ni loyihalash; evristik vazifasi uning ilmiy kashfiyotlarda ishtirok etishi, oldindan kora bilish yoli bilan ilmiy bilimlarni orttirish bilan bogliqdir. Falsafiy evristikaning imkoniyatlari fanning empirik bazisi va oldingi nazariyalarning tushuntirish imkoniyatining cheklanganligi, ilmiy ijod va ilmiy kashfiyot jarayonlarida noilmiy tarkibiy qismlarning muhim ahamiyati, yangi yondoshuv va nuqtai nazarlarni qidirishda ilmiy bilim oz chegarasidan chiqishi bilan bogliq ob'ektiv asoslarga ega. Falsafiy goya va baxslarning fan rivoji uchun evristik qimmati misoli sifatida atomistik ta'limot, rivojlanish prinsiplari, dunyoning cheksizligi va birligi, rivojlanish jarayonida zarurat va tasodifning roli togrisidagi goyalar va hokazolarni keltirish mumkin. Falsafa «bolishi mumkin bolgan dunyolar»ni yaratib, inson hayotidagi erkinlik, jamiyatni demokratlashtirish va tolerantlik (chidam)ning muhim shartlaridan hisoblangan «muqobilchamalash», «polivariant» tafakkurning rivojlanishiga sabab boladi. Falsafa mafkura sifatida Falsafa ozining dunyoqarash vazifasini bajara borib, ya'ni insonning dunyoga nisbatan muayyan munosabati va qadriyatlarning muayyan tizimini shakllantirib hamda jamiyatshunoslikka bevosita daxldorligi bilan ham mafkura sifatida maydonga chiqadi. Odamlar mavhum - egasiz shaklda, muayyan-tarixiy sharoitdan tashqarida mavjud bola olmaydi; ular ma'lum jamiyat, davlat, sinf, elat, jinsning vakili hisoblanadi, ma'lum tarixiy davr va vujudga kelgan tarixiy vaziyat mahsuloti hisoblanadi. Shunday qilib, dunyoga nisbatan falsafiy munosabat, albatta, mafkuraviy munosabatlar bilan bevosita ifodalanadi. Bularda esa ma'lum ijtimoiy guruh va institutlar vakili sifatida insonlarning manfaatlari qayd etiladi. Mafkura - goyalar , qarashlar, nazariyalar va ideallar tizimi va majmuidir. Bular tizimlashtirilgan shaklda ma'lum ijtimoiy manfaatlar nuqtai nazari orqali insonning atrof borliqqa (eng avvalo ijtimoiy hayot jarayonlariga) munosabatini aks ettiradi va yonaltirilgan holda shakllantiradi. Har qanday mafkura me'yoriy qadriyatlarni e'lon qiladi va asoslaydi. Umuman muayyan ijtimoiy guruh, jamiyatning bir qismi yoki uni tolaligicha intilish va maqsadlarini ifodalaydi. Mafkura falsafiy, siyosiy, diniy, huquqiy, axloqiy (etik) va estetik qarashlar shaklida mavjud boladi. Har qanday mafkura ma'lum ijtimoiy guruh, institutlar va umumiy birlashmalar, tuzilmalar (davlat, partiya, jamoat harakatlari, diniy, jinsiy, yoshga oid, etnik, irqiy va boshqalar) manfaatiga asoslanadi. Mafkura ma'lum ijtimoiy guruhlar manfaati bilan bogliqligi tufayli muayyan ijtimoiy munosabatlarning mustahkamlanishi yoki ularni ozgarishiga xizmat qilishi mumkin, bu esa falsafada ham oz ifodasini topadi. Masalan, Yangi davr yevropa falsafasida yangi sinf - burjuaziyaning va yangi ijtimoiy tuzum kapitalizmning mafkuraviy maqsadlari ifodalangan edi. Kapitalizmning rivojlanishi ishlab chiqarish kuchlari, sanoatning rivojlanishini taqozo qilar edi, bu esa oz navbatida tabiiy fanlar, texnika va texnologiyaning rivojlanishini nazarda tutar edi. Yangi davr falsafasidagi mantiq va bilish nazariyasi masalalari, haqiqiy bilimga erishish yollari va usullarining orta asrdagi olamning diniy qurilishi togrisidagi sxolastik bahslarni orqaga surib qoyib, markaziy orinni egallaganligi tasodif emas. Falsafaning mafkura sifatida ma'lum ijtimoiy guruh yonalishi va intilishlarini ifodalashi u yoki bu mafkura qat'iy bir xil falsafiy goya va tushunchalardagina mavjud bolishga majbur degan ma'noni bildirmaydi. Masalan, yangi sinf - burjuaziya va yangi tarixiy davr mafkurasi bolgan Yangi davr falsafasi, sira ham yagona emas edi. Bundan tashqari biz unda togridan-togri qarama-qarshi yonalishlar: monizm va plyuralizm, materializm va idealizm, dialektika va metafizika, empirizm va ratsionalizm va boshqalarning toqnashuvini uchratamiz. Turli ijtimoiy qatlamlarning manfaatlari bir-biriga mos kelmasligi, ba'zan esa murosaga keltirib bolmaydigan darajada qarama-qarshi bolishi ham mumkin. Shu bilan birga bu manfaatlar tarixiy rivojlanish mantiqiga mos kelishi, ayrim hollarda esa taraqqiyotga qarshilik korsatishi ham mumkin. Bunday hollarda falsafiy konsepsiyalar ham muayyan-tarixiy davrga boglangan nisbiy qadriyatga ega bolishi mumkin. Falsafaning predmeti Korib turibmizki, falsafa turli jihatlarga va kop vazifalarni bajarishga qodir. Ma'naviy faoliyatning oziga xos turi sifatida unga dunyoqarash, bilim, nazariyasiga doir, uslubiy, integrativ-sintetik, aksiologik, tanqidiy, bashoratlash, loyihalash, evristik va mafkuraviy vazifalar xosdir. Falsafaning turli tomon va vazifalarini aniqlash negizida uning predmeti sohasini ham belgilash mumkin. Falsafaning mavzu sohasi «dunyo-inson» tizimi hisoblanadi: a) «dunyo» tizimi, b) «inson» tizimi va a) ular ortasidagi ozaro munosabat tizimi. Bu tizimlarning ozi turli darajada tasavvur etilgan. «Dunyo» tushunchasida bir butun dunyo, uning tarkibiy qismlari (megadunyo, makrodunyo, mikrodunyo; anorganik dunyo, organik dunyo, ijtimoiy dunyo va hokazolar), ular ortasidagi ozaro bogliqlik va ozaro munosabat tushuniladi. «Inson» tushunchasida alohida olingan shaxs, turli darajadagi ijtimoiy jamoalar, bir butun jamiyat tushuniladi. Falsafani «dunyo» va «inson» tizimidagi hamma narsa va «inson»ni «dunyo»ga bolgan har qanday munosabati qiziqtiravermaydi. Falsafa eng avvalo umumiylikka, «dunyo-inson» tizimidagi universal munosabatlarga yonalgan. Bularga ontologik (borliq haqida), gnoseologik (bilish haqida), aksiologik (qadriyatlar haqida) va praksiologik munosabatlar kiradi. Bu munosabatlarning umumiyligi ularning zarur tarzdaligini bildiradi. Insonlar qaerda va qanday davrda yashamasinlar albatta mana shu munosabatlar orqali atrof muhit bilan bogliqdirlar: ular - shu dunyoning mahsuli, ular shu dunyoni organadilar, uni baholaydilar va ozgartiradilar. Shunday qilib, falsafa - bu ijtimoiy ongning oziga xos shakli, nazariy dunyoqarash turidir. Bunda insonning dunyoga bolgan universal munosabatlari (ontologik, gnoseologik, aksiologik va praksiologik) kategoriyalarning muayyan tizimi orqali umumiylashgan shaklda aks etadi va inson madaniyati yutuqlari sintezlanadi. Shu bilan bir qatorda, falsafa umumnazariy, dunyoni yaxlitligi va biirbutunligicha organadigan fandir. Falsafiy bilim tarkibi Naturfalsafadan falsafiy bilimlarni bolinishiga otish Falsafa ozining dastlabki choqqilariga juda qadimgi zamonlardanoq, ya'ni, matematikani istisno qilganda, boshqa fanlar endigina vujudga kelayotgan davrdayoq erishgan edi. Mushohada (fikrlash, tasavvur qilish)dan foydalanib, falsafa hali fanlar javob bera olmagan savollarga javob berishga urinib, naturfalsafa, ya'ni tabiat falsafasi sifatida yuzaga chiqqan. Tabiatni organuvchi faylasuflar oz falsafiy muammolari bilan bir qatorda hozirda alohida fan bolib shakllangan: fizika, astronomiya, biologiya va boshqa fanlarning muammolari bilan ham shugullangan edilar. Shu bois tabiat falsafasi falsafiy goyalar, ilmiy empirik dalillar, shuningdek xurofot, afsun, alkimyo, astrologiya va boshqalar qorishmasidan iborat bolib qolgan edi. Tabiat falsafasi inson bilishining rivojlanishida muhim bosqich hisoblanadi. Dunyoning moddiy birligi, moddalarning atom tuzilishi, Quyosh tizimi, sayyoralarining kelib chiqishi, olam tuzilishi va boshqa goyalar tabiat falsafasida tugildi va rivoj topdi. Biroq XVII asrdan boshlab tabiat falsafasi tabiatshunoslik rivojini toxtatib kola boshladi. Mexanikaning paydo bolishi bilan birga fan ozining butunlay boshqacha mushohadaga asoslangan birinchi mexanik dunyo manzarasi (tabiat tizimi)ni yaratdi. Shu munosabat bilan, nazariy tabiatshunoslikning otasi bolmish Nyuton olimlarni naturfalsafiy mushohidaga haddan tashqari berilib ketishdan ogohlantirib, ozining mashhur «Fizika, metafizikadan qorq!» iborasini aytgan edi. Tabiiy fanlarning mustaqil rivojlana borishi bilan tabiat falsafasi oz ornini nazariy jihatdan shakllangan tabiatshunoslikka boshatib bera boshladi. Ayni bir vaqtda falsafiy bilimlarning ozida bolinish yuz bera boshladi. Asosiy falsafiy fanlar Hozirgi zamon falsafasi doirasida kopincha quyidagi mustaqil sohalarni ajratishadi: falsafa tarixi, ontologiya - borliq togrisidagi ta'limot, gnoseologiya (epistemologiya) - bilish togrisidagi ta'limot, aksiologiya - qadriyatlar togrisidagi ta'limot, falsafiy antropologiya - inson togrisidagi ta'limot, ijtimoiy falsafa jamiyat togrisidagi ta'limot, mantiq tafakkur qonunlari va shakllari togrisidagi ta'limot, etika axloq togrisidagi ta'limot, estetika gozallik togrisidagi ta'limot. Shuningdek tabiatshunoslik falsafasi, din falsafasi, huquq falsafasi, fan falsafasi, texnika falsafasi, tarix falsafasi, madaniyat falsafasi, siyosat falsafasi, global muammolar falsafasi kabi bugungi kunda mustaqil fan maqomini olish bilan birbutun yonalishlarga ajralgan. Ulaning har birining oz tushunish apparati hamda muammoni hal qilishning oziga xos usullari bor. U yoki bu falsafiy fanning rivojlanish darajasi turlichadir. Ulardan ba'zilari (masalan, ontologiya) falsafa ibtidosida vujudga kelgan bolsa, boshqalari (global muammolar falsafasi yoki texnika falsafasi) XX asr mahsulidir. Falsafiy fanlarning mustaqilligi togrisida gapirganda, mustaqillikning ozini nisbiyligini nazarda tutish kerak. Falsafiy fanlar bir-biridan uzilib qolgan emas, ular ozaro yaqindan aloqada va ozaro bogliqdir. Ularning negiz mavzulari kopincha bir-biri bilan yondosh keladi: mantiq va bilish, bilish va din, din va axloq, axloq va san'at va hakozo. Falsafiy fanlar ayniqsa, muayyan tizimlar va oqimlar doirasida ozaro aloqador va ozaro bogliq boladi. Masalan, Xegel tizimida dialektika yoki ruh fenomenologiyasini tushunmay turib, na uning Mantigini va na uning Falsafa tarixini anglab boladi. Xuddi shuningdek, masalan, neokonfutsianchilik va dzen-buddaviylikda ontologiya, bilish nazariyasi va etika ozaro aloqadordirlar. Falsafiy bilimlar tarkibida fanlarning kop xilligi tabiiy tizimlilikka ega. Shuning uchun falsafa haqida tizim sifatida gapirish mumkin. Falsafaning bir butunligi va tizim xususiyatiga egaligi dunyoning bir butunligi va yaxlitligidan kelib chiqadi. Umuman inson bilimining tizim tarzidaligi, uning oz tashkiliy tuzilishiga yonalganligi va falsafa predmetining tizimga xosligi shundan kelib chiqadi. Agar biz yuqorida keltirilgan falsafiy fanlarning oziga xos xususiyatlarini tahlil qiladigan bolsak, unda ular orqali falsafa predmetining kop qirraligi va naqadar boy ekanligining ifodalanishini koramiz. Download 119 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling