Прогнозлаштиришда эконометрик моделлардан фойдаланиш


Миллий иктисодиётнинг тармок тузилмасини прогнозлаш


Download 156 Kb.
bet5/6
Sana06.12.2020
Hajmi156 Kb.
#160973
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
Прогнозлаштиришда эконометрик моделлардан фойдаланиш


4. Миллий иктисодиётнинг тармок тузилмасини прогнозлаш

Ресурсларни таксимлашнинг структуравий хусусиятлари эхтиёжларнинг структуравий хусусиятлари каби куп тармокли тузилмалар оркали макроиктисодий курсаткичлар узгаришида ифодаланади.

Шундай килиб, миллий иктисодиёт структураси пронозининг роли алохида натижаларни олиш каби умумиктисодий ва тармок прогнозлари орасидаги, шунингдек, ресурслар ва эхтиёжлар прогнозининг тармокдаги булаги билан миллий иктисодиёт ривожланиши умумий прогнози уртасидаги узаро алокаларни очиб беришидан иборат.

Структуравий прогнозлашда турли усулларидан фойдаланилади: комбинациялашган прогнозлаш, эксперт бахолаш, эконометрик моделлар, сценарий усули, ИММ, шу жумладан, ТАБни ишлаб чикиш усули.

«Макроиктисодиёт» курсидан маълумки, ТАБ асосида В.В.Леонбтев ишлаб чиккан «Харажатлар-ишлаб чикариш» усули ётади.

«Харажатлар -ишлаб чикариш» усули истикболига прогнозни мамлакат СЭС умумий мувозанати тенгламалар системаси сонли ечимининг натижаси куринишида ифодаланишидан келиб чикади.

Бу тенламалар системаси хар бир тармокнинг ишлаб чикарилган оралик махсулоти ва белгиланган хажмдаги якуний махсулот ишлаб чикаришни таъминлаш учун кетган харажатларни аниклаш имконини беради.

Тенгламалар куйидаги куринишга эга:



Ёки умумий куринишда:



,

Бу ерда: xi-,берилган тармокнинг (i-) ялпи ишлаб чикариш хажми;

aij-тугри харажатлар коэффициентлари, яъни (j) тармок махсулотларини ишлаб чикариш учун (i) тармок оралик махсулотларининг харажат меъёлари;

Yi-берилган (i-) тармок махсулотининг якуний ноишлаб чикариш истеъмоли (талаб).

Агар барча тармокларнинг махсулотларига талаб аникланган (прогнозланган) булса, ретроспектив тахлил асосида олинган бевосита харажатлар коэффициентлари (технологик коэффициентлар)дан фойдаланиб, тармокларнинг оралик махсулоти ва мос равишда ялпи махсулоти хажмини хисоблаш мумкин. Лекин, технологияларнинг ривожланиши (ФТТ) ишлаб чикариладиган махсулот бирлигига ёкилги-энергетика ва материал ресурслар харажатини пасайтириши ва прогрессив хом ашё ва материалларга, жамловчиларга схема ва узелларга утишга имкон беришини кузда тутиб, прогноз хисоб - китобларда турли вариантлардаги ФТТ прогнози натижаларини хисобга олиш зарур.

Маълумки, ТАБ натурал ва киймат куринишида ишлаб чикилади. Киймат куринишидаги ТАБ ва киймат куринишидаги макроиктисодий курсаткичлар орасидаги богликликни белгилашда, яъни тармокларнинг ишлаб чикариш хажми маълумотлари билан куйидаги курсаткичлар уртасида объектив кийинчиликлар мавжуд:



  • тармоклар даромад ва харажатларининг прогноз баланси;

  • ахоли даромадлари ва харажатларининг прогноз баланси;

  • иктисодий тизимда нормал такрор ишлаб чикариш жараёнини таъминлаш учун зарур пул массаси хажми;

  • давлат бюджети.

Асосий кийинчиликлар шундаки, прогнозни шакллантиришнинг асоси булган молиявий хисобот маълумотлари хар хил турдаги махсулот ишлаб чикарувчи хужалик тармоклари буйича тузилади, ТАБ эса «соф» тармок принципига кура, яъни матрица устунининг хар бир каторида бир турдаги махсулот буйича тузилган. «Соф» тармок буйича богликликларни аниклаш жуда мухим, чунки у ишлаб чикарувчиларнинг молиявий таъминланганлигини ва аник турдаги ресурсларнинг такрор ишлаб чикаришлишини бахолаш, бюджет ва ахоли учун ресурсни ишлаб чикаришдан даромадни бахолаш имконини беради.
5. Инфляция жараёнининг суръатини прогнозлаш
Инфляция - бу, миллий валюта кадрсизланиши. Бунинг натижасида товар ва хизматлар нархининг ёппасига усиши руй беради (очик инфляция). Аммо давлат нархларини «музлатиб» куйса ва шу билан бирга инфляцион омиллар амал килса, инфляция потенциали усади (сикилган инфляция) ва агар нархлар «куйиб юборилса», нархларнинг кучкисимон усиши руй беради. Инфляцияга нархларнинг усиши олиб келади, лекин хар кандай нархнинг усиши инфляция билан богланмаган.

Нархлар усишининг инфляцион сабаларини куриб чикамиз.

Аввало-бу, давлат бюджет дефицитида аксини топувчи давлат харажатлари ва даромадларининг номутаносиблиги, баланслашмаганлигидир. Агар бу дефицит мамлакат марказий эмиссион банкида заёмлар хисобига, бошкача айтганда «босма ускунасидан» фаол фойдаланиш хисобига молиялаштирилса, муомаладаги пул массасининг ошишига олиб келади, уз навбатида нархлар даражасининг усиши руй беради.

Агар аналогик усуллар билан инвестицияларни молиялаштириш амалга оширилса, нархларнинг инфляцион усиши руй бериши мумкин. Айникса, иктисодиётни милитаризациялаш билан боглик инвестициялар инфляцион хавфли хисобланади. МДни харбий максадларга ноишлаб чикариш истеъмоли нафакат миллий бойликни йукотишини англатади, бир вактнинг узида харбий ассигнация кушимча туловга кобил талабни шакллантиради, бу эса пул массасининг товар таъминотисиз осилишига олиб келади. Харбий харажатларнинг усиши давлат бюджети сурункали дефицитининг ва давлатнинг бошка давлатлардаги карзлари купайишининг сабабларидан бири ва у давлатни пул массасини купайтиришга мажбур килади.

Нархлар даражасининг умумий кутарилиши замонавий иктисодиёт назариясининг турли мактаблари ва XX аср уртаси ва охирида бозор структурасининг узгариши билан боглик. Бозорда куплаб ишлаб чикарувчилар фаолият курсатса ва капитал куйилиши осон булганда бу структура ракобат шартлари хакида тобора камрок эслатади. Замонавий бозор – бу, маълум даражада олигополистик бозордир. Олигополия эса бахо (нарх) устидан маълум хокимиятга эга. Баркарор нархларни саклаб колишга интилиб, олигополиялар уларнинг махсулотига талабнинг пасайганида, одатда, нархларни пасайтирмайдилар, балки дефицитни вужудга келтириб, ишлаб чикаришни кискартирадилар. Бундан ташкари олигополия асосида кучли касаба уюшмаларнинг фаолияти туфайли «нархлар-иш хаки-нархлар» инфляцион спирали шаклланади.

У ёки бу давлат иктисодиёти «очиклиги»нинг усиши билан, унинг жахон хужалик алокаларига кириб бориши билан импорт инфляцияси хавфи ортиб боради. Шундай холда, 1973 йилда энерготашувчилар нархининг усиши («энергетик кризис») импорт килинувчи нефть нархининг усишига ва технологик занжир буйича бошка товарларнинг нархининг усишига олиб келди. Узгармас валюта курси шароитида мамлакат хар гал импорт товарлари нархлари кутарилишига «ташки» таъсирни бошдан кечиради.

Инфляцион кутишлар натижасида инфляция узини - узи кувватловчи характер касб этади. /арб мамлакатлари ва мамлакатимиздаги олимларнинг купчилиги бу омилга алохида карайдилар. Улар ишлаб чикарувчилар ва ахолининг инфляцион кутишларини енгиб утиш - антиинфляцион сиёсатнинг энг мухим (агарда бош булмаса) вазифаси дея ургу берадилар.

Инфляцион кутишларнинг иктисодиётга таъсир механизм кандай? Гап шундаки, ахоли узок вакт давомида нархларнинг усишини куриб ва уларнинг пасайишига умидни йукотиб, узининг жорий эхтиёжларидан ортик товарлар сотиб ола бошлйди. Бир вактнинг узида одамлар номинал иш хакини оширишни талаб киладилар ва шу билан жорий истеъмол талабининг купайишига туртки берадилар. Ишлаб чикарувчи якин орада хом ашё, материал ва жамловчи махсулотлар кимматлашишини кутиб, махсулотига юкорирок нарх куя бошлайди. Пулдан кочиш бошланади.



Инфляция ва унинг омиллари орасидаги вактли богланишни белгилаш мухим, бу инфляцион жараёнларни прогнозлаш ва бошкаришга имкон беради. Инфляциянинг янги куртаги чикиши – бу, омилларнинг вакт орасидаги динамикаси билан боглик. Пул массасининг усиши ва унинг товар билан таъминланиши уртасидаги нисбатни топиш учун ишлаб чикариш ва нархлар даражаси динамикасини тахлил килиш зарур. Айнан индекс инфляциядан дарак беради. Нархлар индексини хисоблаш учун маълум вактдаги «бозор савати» товар ва хизматларнинг жами нархлари уртасидаги муносабат олинади. Одатда, «бозор савати» товарлари таркибига барча ахоли харид киладиган купрок товарлар киритилади. Индекс, одатда, %да ифодаланади:

Бу ерда: Z-берилган даврдаги нархлар индекси, %;4

S-берилган даврдаги «бозор савати» нархи;

С-базис даврдаги «бозор савати» нархи.

Бирок, бу индекс куйидаги катор сабабларга кура, инфляциянинг реал даражасидан паст булиб чикади:


  1. Аввало, одатда, «сават» таркибига кирмайдиган, янги турдаги махсулотларнинг нархи оширилади. Шунинг учун «сават» буйича хисобланган нархларнинг усиш индекси савдодаги барча товарлар гурухи буйича хисобланган индексдан анча паст чикади.

  2. Халк истеъмоли товарларининг чакана нархи тушиши урнига уларнинг сифати пасайиши мумкин. Алохида тадкикотчиларнинг маълумотларига кура, 1987-1989 йилларда совет корхоналари ишлаб чикарган халк истеъмоли товарларининг сифати хар йили уртача 2%га, чакана нархларни саклаган холда, пасайиши кузатилган. Сифатнинг пасайиши бу товарнинг истеъмол хусусияти, фойдалилиги пасайишига олиб келади, шу билан боглик холда у фойдалилик хусусияти бирлигидан анча юкори нархда сотилади. Шундай килиб, сифат пасайишини нархлар индексининг адекват усиши сифатида куришга барча асос мавжуд.

  3. Курсатилган 2 омил каторида учинчи, етарлича кудратли, иктисодиёт дефицитида намоён булувчи омил хам таъсир килади. Халк истеъмоли товарларининг дефицити инфляцияларнинг манбаи хисобланади. Дефицит билан боглик инфляциянинг намоён булиши шундай нархларнинг усишида кузатиладики, агар товарни очик бозордан харид килиш имкони булмаса, истеъмолчи уни шу нархларда норасмий, «кора бозор»дан сотиб олишга мажбур булади.

  4. Истеъмол нархларининг усиши ишлаб чикариш харажатларининг купайиши (улгуржи нархларнинг усиши) билан хам боглик булиши мумкин. Казиб олувчи тармокларда, айникса, ёкилги-энергетика мажмуаларида нархларнинг усиши маълум вактдан кейин халк хужалигининг барча секторларидаги харажатлар даражасида «домино» принципи буйича аксини топади.

Истеъмол товар ва хизматларининг кимматлашуви ва окибатда иш хаки ва ижтимоий туловларнинг купайиши руй беради.

Демак, нархлар индексининг узгариши ва унинг катталигини прогнозлаш турли хил омилларга боглик: «бозор савати»нинг таркиби, махсулот сифати, ишлаб чикариш харажатлари ва халк истеъмоли товарлари дефицитининг катталиги. Шунинг учун бу индексни куллаш инфляция суръатларини прогнозлаш учун етарли эмас.



Истеъмол нархлари усиши курсаткичини ЯИМ дефляторининг усиш курсаткичларига узгартириш керак, деган фикр бор.

,

Бу ерда: Д-ЯИМ дефлятори;

Nn-номинал ЯИМ;

Np-реал ЯИМ.

Маълумки, бу курсаткичларнинг устунлик ва камчиликлари бор. Нархлар индекси (ва мос равишда усиш суръатлари) нисбатан соддалиги ва хисоб - китобларнинг оперативлиги билан ЯИМ дефлятори индекси олдида устунликка эга. Катта харажатларсиз нархлар индексини нафакат йиллик, балки ойлик, хатто хафталик ораликлар учун аниклаш мумкин. Айнан шунинг учун ундан турли максадларда кенг фойдаланилади - ахоли даромадлари индексациясини назарий тахлилидан то амалий хисоб - китобларигача.

ЯИМ дефляцияси хисоб-китобларининг кенг куламлилиги туфайли у чоракда бир марта, одатда бир йилда бир марта номинал ва реал ЯИМнинг йиллик хажми аникланиши билан бир вактда утказилади. ЯИМ таркибини хисоб - китобларидаги доимий тугрилашлар туфайли унинг хажми, уз навбатида ЯИМ дефляторининг хажми бир неча марта кайта куриб чикилади (баъзида йиллар утиб). Бу холат нафакат утиш давридаги мамлакатларга, балки нисбатан мукаммалрок статистикага эга ривожланган давлатлар учун хам характерлидир. Шунинг учун ЯИМ дефляторидан амалий максадларда кам фойдаланилади. Шунга карамай, дефляторнинг истеъмол нархлари индекси олдида бир мухим устунлиги бор, чунки дефлятор ЯИМнинг барча компонентлари учун хисобланади (хусусий ва давлат истеъмоли, инвестициялар, ташки савдо), шунинг учун унда инвестицион жараёнлар, камида назарий, унда туликрок хисобга олиниши керак.

Корреляция коэффициенти ёрдамида истеъмол нархлари индекси ва ЯИМ дефлятори мохиятига кура, бир хил ходисани характерлаши исботланган. Улар орасида фарк катта эмас. Шунинг учун омилли тахлилда бир узгарувчини бошкасига алмаштириши унинг натижаларига статистик ахамиятли таъсир этмайди. Уз навбатида, истеъмол нархлари индекси курсаткичини ЯИМ дефлятори индекси курсаткичи билан алмаштириш ва аксинча, инфляция суръатларини бошка макроиктисодий курсаткич билан боглаб турувчи холларда сифатли узгаришларни келтириб чикариши мумкин эмас.

Бирок купчилик иктисодчилар инфляция суръатларини тахлил килиш ва прогнозлашда 1 та курсаткични урганиши етарли эмаслигини, турли курсаткичларнинг комплекс тахлили кераклигини таъкидлайдилар.

Инфляция динамикасини прогнозлаш учун иктисодий ривожланишнинг асосий омиллари уртасидаги узаро таъсирни ва мос равишдаги вакт оралигини белгилаш керак.

Одатда эса, масалани урганиш пул массаси динамикаси ва истеъмол нархлари индекси тахлили билан чекланилади. Турли давлатларда миллий иктисодиётнинг хусусиятларини хисобга олувчи инфляция даражасини прогнозлашнинг турли моделлари ишлаб чикилмокда. Масалан, АКШда ишлаб чикилган инфляция даражасини хисоблашнинг MODJS модели. Бу эконометрик моделда куйидаги омиллар - аргументлар кулланилган:



  • хукумат кузда тутаётган эгри соликларнинг узгариши (нарх ичидаги соликларнинг);

  • давлат субсидиялари (субвеция ва дотациялари)нинг тахминий узгариши;

  • давлат назоратидаги баъзи товар ва хизматлар гурухи нархининг тахминий узгариши;

  • хукумат ва фермер уюшмалари уртасида кишлок хужалик махсулотлари нархи буйича мехнат битимлари ва келишувларининг маълум холати;

  • трансферт туловлари.

Юкорида келтирилган барча омиллар бошкарувчи (инструментал), чунки хукумат карорларига боглик ва шу маънода улар эндоген хисобланади.

Моделда омиллар сифатида баъзи экзоген узгарувчилар хам кулланилган:



  • импорт махсулотга прогноз нархлар;

  • бандлик даражаси прогнози ва бошкалар.


Download 156 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling