Qo’shimchalar asosidagi yengil betonlarning xossalarini tadqiq etish

---

Qo’shimchalar asosidagi yengil betonlarning xossalarini 
tadqiq etish 
 
Iskandar Qalandarov 
Sevara Iles qizi Sultanova 
Oydinxon Abduraxim qizi Valiyeva 
[e-mail] 
Urganch davlat universiteti 
 
Annotatsiya: Ushbu ilmiy maqolada qo’shimchalar asosida olingan oʻta yengil 
betonlarning qurilishda qo’llanilishi, fizik mexanik xossalari, tayyorlanish 
texnologiyasi, issiqlik izolaytsilovchi materiallar bilan taqqoslash kо‘rib chiqilgan. 
Kalit so’zlar: Issiqlik o’tkazuvchanlik, energiya samaradorlik, yengil beton, 
qishloq xo’jaligi chiqindilari, o’rtacha zichlik. 
Exploring the properties of admixture-based lightweight 
concrete
 
 
Iskandar Qalandarov 
Sevara Iles daughter Sultanova 
Aydinkhon Abdurakhim qizi Valiyeva 
[e-mail] 
Urgench State University 
 
Abstract: This article discusses the use of ultra-lightweight concrete in 
construction, physical and mechanical properties, preparation technology, 
comparison with thermal insulation materials. 
Keywords: Thermal conductivity, energy efficiency, lightweight concrete, 
agricultural additionaly, medium density. 
Zamonaviy bino va inshootlar qurilishida energiya samarador qurilish 
materiallaridan foydalanish, amaldagi ananaviy qurilish materiallari o’rniga bugungi 
kunda dolzarb muammolardan biri bo’lib ulgurgan energiyani iqtisod qiluvchi 
qurilish ashyolaridan foydalanish talabi tobora ortib bormoqda. Yildan yilga yer 
aholisining progressiya ko’rinishida oshib borishi natijasida insonlarning uy-joylarga 
bo’lgan talabi ham jadal sur’atlarda oshib bormoqda. Dunyo bo’yicha qurilish 
sohasida yangi turdagi ekologik toza materiallardan foydalanish, energiya tejamkor 
texnologiyalarni samarali qoʼllashning salmogʼi tobora ortib bormoqda. Rivojlangan 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
443

---

mamlakatlarda, jumladan АQSh, Germaniya, Yaponiya kabi mamlakatlarda yangi 
qurilish materiallarini yaratish va ularni ishlab chiqarish va bu orqali bino va 
inshootlarning jismoniy holatini yaxshilashda maʼlum yutuqlarga erishilgan boʼlib, 
bino va inshootlarni qurish, ularning mustahkamlik va ustuvorligini taʼminlash 
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu jihatdan yangi qurilish materiallari, jumladan 
qurilish industriyasining asosiy qismi sanalgan betonlarning yengil turini ishlab 
chiqarishda qo’shimchalarning mahalliy homashyo asosidagi tarkiblari va ularni 
ishlab chiqarishning energiyatejamkor texnologiyalarini yaratishga alohida eʼtibor 
qaratilmoqda. 
Ishlab chiqarish sanoati va jamoat binolarini qurilishida issiqlik va shovqindan 
ximoyalovchi materiallardan foydalanish konstruksiyalarning qalinligini, og’irligini 
hamda xom-ashyoni taqchil bo’lmagan resurslardan foydalangan holda va mahalliy 
xom-ashyolar asosida ishlab chiqish, va xom-ashyo sarfini kamayishiga olib keladi. 
Va bu xususiyatlardan tashqari bugungi kunda juda zarur hisoblangan jihat ya’ni 
qurilish tan narxini ham ma’lum bir miqdorgacha arzonlashishiga olib keladi. 
XX asrning 80-yillarida G‘arbiy yevro‘pada boshlangan energetik inqiroz 
qurilish sohasidagi muammolarga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Bu esa o‘z navbatida 
dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida yirik masshtabli energiya tejamkorlik bo‘yicha 
milliy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishni taqazo qildi.
MDH doirasida ham oxirgi 25 yil ichida yoqilg‘i-energetika resurslarini 
harajatlarini sezilarli qisqartirishga qaratilgan yirik tadbirlar amalga oshirildi. Shular 
jumlasidan qurilish sohasida TEZ-1 (qurilish materiallari va buyumlarini ishlab 
chiqarish, tashish va montaj qilishga taalluqli) va TEZ-2 (to‘suvchi konstruksiyalarga 
ko‘rsatiluvchi talablarni 2-3 barobar kuchaytirish, xonadonlarga o‘rnatiluvchi 
avtonom isitish tizimini va o‘lchash-rostlash uskunalarini takomillashtrishga 
qaratilgan) tadbirlari ishlab chiqildi va amalga oshirilmoqda. MDH mamlakatlarining 
qurilish industriyasi va uy-joy kommunal xo‘jaligida har yili juda katta miqdorda 
yoqilg‘i-energetika resurslari sarflanadi. Ulardan taxminan 73% i TEZ-1 ni qoplash 
uchun, qolganlari esa TEZ-2 ni qoplash uchun sarflanar ekan. 
Agar barcha harajatlarni MDH mamlakatlarida foydalaniluvchi binolarning 
umumiy maydoniga bo‘lsak, u holda bir yilda 1 m
2
maydondan foydalanish uchun 90 
kg shartli yoqilg‘i sarflashga to‘g‘ri kelar ekan. Ushbu ko‘rsatkichni dunyoning eng 
ilg‘or mamlakatlaridan biri hisoblanuvchi Shvetsiya ko‘rsatkichi bilan taqqoslasak 
ularda ushbu ko‘rsatkich deyarli 3 barobar kam. Mutaxassislarning ma’lumotlariga 
ko‘ra ko‘p qavatli uy-joy binolarini isitish uchun Rossiyaning o‘rta mintaqalarida bir 
yilda 350 dan 600 kVtsoat/m
2
gacha issiqlik energiyasi sarflansa, Skandinaviya 
mamlakatlarida shunday uylarni isitish uchun atigi 135 - 150 kVtsoat/m
2 
issiqlik 
energiyasi sarflanadi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
444

---

Energiya resurslarining bunday ortiqcha sarflanishi MDH mamlakatlarida uzoq 
vaqtlardan beri energiya tejamkorlik konsepsiyasining mavjud emasligi, binolar 
loyihalari, me’moriy-qurilish tizimlarining nomukammalligi, binolarning va energiya 
tarmoqlarining avariya holatda ekanligi bilan izohlanadi. 
Shuning uchun oxirgi yillarda MDH mamlakatlarida energiya tejamkorlik 
masalasini yechishga qaratilgan bir qator jiddiy direktiv va me’yoriy hujjatlar majmui 
qabul qilindi. Bunday me’yoriy hujjatlar qatoriga MDH mamlakatlari hududida 1995 
yilda amalga kiritilgan “Qurilish teplotexnikasi” QMQ siga o‘zgartirishlarni kiritish 
mumkin. Uy-joy va jamoat binolarida TEZ-2 ekspluatatsion va konstruktorlik-
texnologik harajatlarga taxminan bab-baravar taqsimlanadi. Ekspluatatsion harajatlar 
(100%) gazning yo‘qotlishi (30%), suvdan nooqilona foydalanish (18%), issiqlik 
tashuvchining yo‘qotishlaridan (42%) tashkil topadi. Bunda yo‘qotishlar 
energiyaning barcha turlari bo‘yicha sodir bo‘ladi. 
Devorlarga issiqlikdan himoyalash bo‘yicha talablarning keskin ortishi qurilish 
materiallari sanoatining katta qismi uchun tarkibiy o‘zgarishlar qilishga, yangi 
loyihalar, yangi qurilish texnologiyalarini ishlab chiqishga, ishlab chiqarish 
korxonalarini modernizatsiya qilishga, ulardagi xodimlarni qayta tayyorlashga 
undaydi. Bu tadbirlarni qurilish hajmlarini bajarish sur’atlarini pasaytirmasdan 
amalga oshirish ancha vaqt va moddiy resurslar sarflashni talab qiladi. 
Issiqlik izolyasiya materiallari deb atrofdagi muhitga issiqlik yo’qotilishini 
kamaytirish maqsadida turar-joy va madaniy-maishiy binolarni, issiqlik agregatlari, 
texnologik uskunalarni, quvurlarni, sovutish va isitish xonalari va jihozlarini issiqlik 
va sovuqlik ta’siridan izolyasiyalashda ishlatiladi. Issiqlik o’tkazuvchanlik 
koeffitsienti 0,175 W(m
.0
C) dan yuqori bo’lmagan (25
0 
C haroratda) qurilish 
materiallari issiqlik izolyasiya materiallari deyiladi.
Bino va konstruksiyalarni issiqlik izolyasiyalash orqali katta miqdordagi issiqlik 
energiyasini tejaydi. Bundan tashqari bino devorlari qalinligi, konstruksiyalarning 
xususiy massasi ham mutanosib ravishda kamayadi. Qurilish tizimida 1 t samarali 
issiqlik izolyasiya materiallarini ishlatish 200 t atrofida shartli yoqilg’ini tejashi 
mumkin. Issiqlik va sovuqlik agregatlarini izolyasiyalash issiqlik va sovuqlikni 
yo’qotilishini 20-50% kamaytiradi. 
Binoning tashqi devorini issiqlik izolyasiya uchun 1 m
2
ga 0,64 m
3
pishiq g’isht 
yoki 0,32 m
3
keramzit betoni, 0,14 m
3
fibrolit, 0,1 m
3
mineral paxta plitalari va 0,04 
m
3
poroplastlar talab etiladi.
Issiqlik va sovuqdan izolyasiyalash, ayniqsa, quruq issiq iqlim sharoitli 
Markaziy Osiyo, xususan O’zbekiston xududida katta ahamiyatga egadir. Chunki, 
yozning jazirama kunlarida havo harorati 42-48
0
C atrofida, qishda esa - 20-30
0
C 
haroratgacha sovuq bo’lishi bino, konstruksiyalar va agregatlarni samarali va 
ishonchli issiqlik izolyasiya materiallari bilan izolyasiyalashni taqazo etadi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
445

---