Reja: Tarix buyicha ma'lumot beruvchi adabiyotlarning turlari. Tarixiy va badiiy adabiyotlardan tarix darslarida foydalanish metodlari. Tarixiy va badiiy adabiyotlardan foydalanishning axamiyati. Kirish mavzuning dolzarbligi

Tarix darslarida tarixiy, badiiy va boshqa adabiyotlar bilan ishlash metodlari
Reja:

1. Tarix buyicha ma'lumot beruvchi adabiyotlarning turlari.

2. Tarixiy va badiiy adabiyotlardan tarix darslarida foydalanish metodlari.
3. Tarixiy va badiiy adabiyotlardan foydalanishning axamiyati.


KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O`zbekiston Mustaqil davlat deb e‘lon qilinishi davlatimizning bugungi kunini emas, balki istiqbolini ham belgilab beruvchi asosiy omildir. O`zbekiston Respublikasining istiqlol yo`li avlod-ajdodlarimizning tarixiy an’analari va ma’naviy merosiga suyangan holda tanlab olindi. Tarix o`qitish uslubiyati ilmiy pedagogik fan bo`lib, u o`quvchilarga tarixdan puxta bilim berish, ularni tarbiyalash va kamol toptirishda maktabda o’qitiladigan tarix kursining maqsadini, ta‘lim-tarbiyaviy vazifalarini, mazmuni, uslub-usullarini hamda tarix o`qitishning eng muhim vositalarini belgilab beradi. Tarix o`qitish uslubiyatining asosiy fan sifatida oliy o`quv yurtlaridagi tarix fakul’tetlarining o`quv rejasiga kiritilishi va uni o`rganishdan ko`zda tutilgan maqsad kelgusida o`qituvchi bo`lib chiqadigan talabalarni maktabda tarix o`qitishning ilmiy asoslari bilan qurollantirishdan iborat. “Tarix o`qitish uslubiyati o`zining Mustaqil tekshirish predmetiga ega. Ta’lim muassasalarida tarix fanining o`qitilishi va o`qitish jarayonining o`rganilishi tarix o`qitish uslubiyatining predmetini tashkil etadi. O`qitish jarayonining ob‘ektiv suratda amal qiladigan o`z qonuniyatlari bor. Ularni bilib olish va talim-tarbiya jarayonida bu qonuniyatlarga amal qilish, ulardan oqilona foydalanish maktabda tarix o`qitishni ilmiy asosda olib borishning muhim kalitidir. Zotan, Mustaqil-huquqiy davlat qurishining hozirgi bosqichida tarix o`qitishni yanada takomillashtirib borish, o`qitish jarayonida uning ob‘ektiv ravishda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan komil insonni tayyorlab yetishtirish maqsadida to`g`ri foydalanish zarur”. “Mustaqil O`zbekiston Davlatining tashkil topishining hozirgi bosqichida tarix o`qitishning yanada yaxshilab, yangilab borish, o`qitish jarayonini, uning ob‘ektiv suratda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan huquqiy demokratik davlatning faol va ongli quruvchilarini tayyorlab yetishtirish maqsadida to`g`ri foydalanishi zarur. Tarix o`qitish uslubiyatining tadqiq etadigan, talabalarni puxta va mukammal bilim olish amalda suyanishi kerak bo`lgan maxsus kursning umumiy qonuniyatlari nimalardan iborat va ular ta‘lim jarayonida qanday namoyon bo`ladi, u tarix o`qitish jarayonining tarkibiy qismlari (maqsadi, mazmuni, o`qitishning metod va usullari hamda natijalari) o`rtasidagi qonuniyatli aloqalar quyidagicha nomoyon bo`ladi. Tarix o`qitishning asosiy maqsadi, maktabda o`qitiladigan boshqa fanlar singari, o`zligini anglash tarbiyasidan iboratdir. Bu maqsad bir butun, qator ta‘lim-tarbiya vazifalaridan tashkil topadi. Maktabda tarix o`qitish vazifasi o`quvchilarda ongli dunyoqarashini shakllantirishdan iboratdir. Tarix o`qitish jarayonida bu bosh vazifa bilan birga yoshlarni mehnatga ongli munosabatda bo`lishi ruxida, o`zbek xalqining tarixiy o`tmishi, o`zligi ma‘naviyati ruxida, huquqiy tarbiyalash, ularni bilish va ijodiy ishlash va malakalarini ham amalga oshirib boriladi. Tarix o`qitish deganda, tarixiy materiallar vositasida o`quvchilarga bilim berish ularni o`zligini anglash bu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko`tarish ruxida tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshirish uchun zarur bo`lgan jarayonni, ya‘ni o`qituvchi va o`quvchilarning ilmiy (ichki) o`quv xarakatlari (tashqi) jarayoni tushuniladi”.2 Tarix kursining mazmuni deganda birinchi navbatda tarix dasturi va darsligada belgilab berilgan tarixiy bilimlar ko’lami o`quv metariallari: uning mazmuni, tarixiy faktlarni taxlil qilish asosida kelib chiqadigan xulosalar va umumlashtirishlar, o`quvchilarning tarixiy materiallarni o`zlashtirish va olgan bilimlardan foydalana bilish sohasidagi o`quv usullari, ko`nikma va malakalari sistemasi, shu jumladan, ularni ilmiy tadqiq qilish ishlarining eng oddiy formalarini egallashlari ko`zda tutiladi.
«O’zbekiston tarixi» va «Jaxon tarixi»ni o’rganishda badiiy adabiyotning urni nihoyatda kattadir. Badiiy adabiyotdan darsda, darsdan tashkari mashgulotlarda foydalaniladi va o’quvchilarga mustakil ukish uchun tavsiya etiladi.
Tarix uqitishda shu jumladan «O’zbekiston tarixi» ni uqitishda foydalaniladigan badiiy adabiyotlarni ikki turga: a) urganilayotgan davrning adabiy yodgorliklari va b) tarixiy-belletristik asarlarga bulish mumkin.
Adabiy yodgorliklar- tarixiy xodisa va vokealar uz zamondoshlari tomonidan yozib koldirilgan asarlar bulib, ular utmishni o’rganishda uziga xos-manba bulib xizmat kiladi. Badiiy adabiyot yodgorliklariga yozib olingan ogzaki ijodiyot asarlari; afsonlar, dostonlar, kushiklar, masallar va boshkalar kiradi. Ularning kupchiligi kayta-kayta ishlangan, xalk fantaziyasi bilan boyitilgan. Masalan Eron shoxi Kirga karshi kurashda zur jasorat va mardlik kursatgan Tumaris xakidagi uz xalkining ozodligi va mustakilligi uchun xayotini kurbon kilgan, Eron askarlarini saxroga boshlab berib xalok etgan chupon Shirok xakidagi afsonlar «Gurugli», «Alpomish» dostonlari shular jumlasidandir. Tojik va fors adabiyotining klassik shoiri A.Firdavsiyning jaxonga mashxur «Shaxnoma»sida Eron va O’rta Osiyo xalklarining kaxramona utmishi,
vatanparvarligi tasvirlanadi. O’rta asrlar adabiyotining otasi, buyuk shoir Rudakiiy uzining she'rlarida ona-Vatanni, uning tabiati va odamlarini, insoniylikni tarannum etadi, xaksizlik va adolatsizlikka karshi chikadi, zamonning jirkanch tartiblarini ayamayfoy etadi. 1069-1070 yillarda yozilgan Yusuf Xos Xojibning «Kutadgu bilik» («Saodatga olib boruvchi bilim») asarida feodallar, savdogarlar, chorvadorlar xunarmandlar, mexnatkash xalkning axvoli xakida xikoya kilinadi. XI asr oxirlarida yaratilgan Maxmud Koshgariyning «Devonu lugatiy turk» (Tur kiy tillar lugati tuplami) asarida O’rta Osiyo va Kozogistonda yashagan kabila va xalklarning tarixi, ogzaki ijodiyoti va tiliga doir kimmatli ma'lumotlar bayon kilingan XIV-XVI asrlardagi o’zbek zaminining siyosiy axvoli xujalik va madaniy xayotini o’rganishda A.Navoiyning mazmundor ijodi va uning tarakkiyparvar goyalari muxim o’rin tutadi. Ayniksa uning besh dostondan iborat «Xamza»si, «Chor devon» deb atalgan lirik she'rlar tuplami, «Maxbubul kulub», «Muxokamatul lugatayn» va boshka ilmiy adabiy asarlarida mexnatga bulgan xurmat, vatanga muxabbat, insonparvarlik goyalari tarannum etiladi. A.Navoiy adolat uchun, xalk baxt-saodati uchun kurashadi, uzining dostonlarida oddiy kishilar (toshtaroshlar, kushchilar va boshkalar) obrazini tasvirlaydi. Zaxriddin Muxammad Boborning «Bobirnoma»sida 1494-
1530 yillardagi O’rta Osiyo, Afgoniston va Xindistonning siyosiy, iktisodiy va madaniy xayotiga doir asosiy vokealar tugrisida kimmatli ma'lumotlar berilgan.
XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida mamlakatda adabiyot ancha rivojlandi. Gulxaniy, Maxmur, Xozik singari shoirlar uz asarlarida feodallar va mansabdorlarning jabr-zulmiga, ijtimoiy adolatsizlikka karshi norozilikni aks ettirdilar.
O’qituvchi O’rta Osiyoning Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishining salbiy tomonlarni badiiy adabiyot orkali xam o’quvchilarga yetkazishi mumkin.
«O’zbekiston tarixi»ga doir adabiy yodgorliklardan foydalanganda, ularning ba'zi birlariga o’quvchilarni tankidiy kuz bilan karashga urganib borishi kerak. Bu o’rinda Prezident I.A.Karimov asarlaridan bevosita foydalanishi mumkin. Shuningdek, afsona va qahramonlik dostonlaridan foydalanganda kaysi joyi uydirma va kaysi joylarida real vokelik aks etganini tushuntirish lozim.
Tarixiy asarlarga - tarixiy romanlar, tarixiy mavzularda yozilgan asarlar, urganiladigan davr xakidagi badiiy asarlar, xikoyalar kiradi. Bu asarlar tarixiy manbalar, xujjatlar, ilmiy tekshirish ishlari va manografiyalarni o’rganish asosida
yozilgan bulib, ularda utmish vokealari badiiy tasvirlar va badiiy obrazlar orkali ifodalanadi.
Tarixiy asarlar tarix fani uchun xujjatli manba bula olmasada, o’quvchilarga utmishni anik obrazlarda, badiiy ko’rinishda tushunarli va kizikarli kilib ifodalashda muxim vosita bulib xizmat kiladi. Tarixiy asarlarni ukish natijasida o’quvchilarda tarixga nisbatan kizikish uygonadi. Adabiy yodgorliklar tarix darslarida kupincha dare materialini xulosalash va umumlashtirish uchun asos bulib xizmat kilsa, tarixiy asarlar esa o’quv materialini aniklashtirish va O’qituvchi bayonining marokli bulishini ta'minlaydi.
Ilyosovning «Nafrat sukmoklari» asarida kadimgi massaget kabilalarining botirligi, chupon Shirokning kaxramona jasorati jonli va kizikarli tasvirlab berilgan. Uning «Dogli ulim» asarida esa kuchmanchi sak kabilalari boshligi Tumarisning Eron podshosi Kaxusravga buysunishga rozi bulmaganligi gazabi kelgan Eron podshosi Amudaryo buylariga kuchli kushin tartib kelganligi, ammo jasur kuchmanchilar forslar ustidan ajoyib galaba kozonganligi xikoya kilinadi. Mugul - tatarlarning O’rta Osiyo yerlariga bostirib kirishi va Vatanimiz xalklarining ularga karshi olib borgan kaxramonona kurashlari V.G.Yanning tarixiy romanlar trilogiyasi: «Chingizxon», «Botuxon», «Sunggi dengizgacha» nomli asarlarida Mirkarim Osimning «Utror» asarida ishonarli va kizikarli
kilib tasvirlangan. S.P. Borodinning «Samarkand osmonida yulduzlar» asarida temuriylar davridagi kurgina shaxar va kishloklar, turli ijtimoiy katlamdagi odamlarning obrazlari keltiriladi. Oybekning «Navoiy», «G.Golubevning», «Ulugbek», N.I.Leonovning «Ulugbek - buyuk astronom» kabi asarlari xam shu davrga taalluklidir.
A.Kodiriyning «Mexrobdan chayon», S.Ayniyning «Kullar», M.Ismoyliyning «Fargona tong otguncha», Xamid Gulomning «Mash'al» va boshka shu kabi asarlar muxim axamiyatga ega.
SH. Rashidovning «Goliblar» asarlarida O’zbekistonning kurgokchilik xududlaridan biridagi su v uchun kurash muammosi aks ettirilgan. Uning «Burondan kuchli» asarida esa kurik yerlarni uzlashtirishda odam irodasiga osonlikcha buysunmaydigan kaysar tabiatga karshi kurashda o’zbek xalkining kursatga jasorati, olib borilayotgan xarakat burondan xam kudratli va yengilmas kuch ekanligi ustalik bilan tasvirlab berilgan.
R.Fayziyning «Xazrati inson», Ibroxim Raximning «Chin muxabbat» asarlari , A.Kaxxorning «Xotinlar», G.Gulomning «Sen yetim emassan», X.Olimjonning «Kulingga kurol ol», K.Yashinning «Ulim boskinchilarga» asarlari xalklarning vatanparvarligi, ularning fashizmga karshi kurashidagi xamkorligini sharaflaydi.
Badiiy adabiyotlardan foydalanish o’quvchilarning tarixdan olgan bilimlarini boyitadi, O’qituvchi bayonining marokli bulishini ta'minlaydi ta'limning emosionalligini oshiradm.
Badiiy adabiyotdan foydalanishning muvaffakiyati uning maksadga muvofik tanlanishiga kup jixatdan boglik. Badiiy adabiyotni tanlashda kuyidagi ikki belgiga aloxida e'tibor berishi lozim: birinchidan, tanlangan materialning ta'lim - tarbiya jixatdan kimmati tarixiy xodisalarning nakadar xakkoniy va ilmiy kilib yoritilganligini, ikkinchidan uning yukori darajadagi badiiylik kimmatini nazarda tutish kerak.
Tarix uqitishi jarayonida badiiy adabiyotdan foydalangan kuyidagilarga e'tibor beriladi:
a) o’quv dasturi va o’quv kullanmasi buyicha o’rganish kuzda tutilgan tarixiy vokealarni jonli tara da bayon etish;
b) tarixiy shaxslar, xalk ommasi vakillarining obrazlarini va xalk ommasining rolini kursatishga;
v) tarixiy vokealar rivojlanishidagi real manzarani gavdalantirishga yordam beradigan parchalar tanlab olnadi. O’qituvchi badiiy adabiyotdan avvalo, uzining bayonida foydalanadi. Badiiy obrazlar o’quv materialiga aniklik kiritadi, uni oydinlashtiradi, o’quvchilar kuz ungida utmish va xozirgi vokealarning tulik va yorkin manzarasini gavdalantirishga, ularning tarixiy tasavvurlar tizimi mukammal
kuchogiga olganligini tushuntiradi. Bu o’rinda turli millatga mansub 14 bolani tarbiyalab ustirgan Toshkentlik temirchi Shoaxmad Shomaxmudov oilasi xakida tuxtaydi. Urush vaktida ota-onasidan ajrab, yetim kolgan bolalarning o’zbek oilasmda jonajon uyini topganligini aytib Mirmuxsinning «Kadrdonlar» poemasidan G.Gulomning she'rlaridan parcha ukib beradi. G.Gulom uzining «Sen yetim emassan» she'rida urushda ota-onasiz kolgan gudaklarga karata shunday deydi: Sen yetim emassan, Tinchlan jigarim. Kuyoshday mexribon Vatanning - onang, Zaminday vazminu Mexnatkash mushfik Istagan narsangni tayyorlaguvchi Xalk bor - otang bor. Chuchima jigarim Uz uyindasan bu yerda Na gurbat, Na ofat Na gam, Bunda bor Xarorat Muxabbat Shafkat. Sen yetim emassan, Uxla jigzrim. Badiiy tarixiy adabiyotdan O’qituvchi bayonidagina foydalanish bilan kifoyalanib bulmaydi. Sinfdan va maktabdan tashkari ishlar jarayonida tarixiy badiiy adabiyotdan foydalanishga va uning o’quvchilar tomonidan doimiy ravishda urganilishiga xam aloxida axamiyat beriladi.
O’quvchilarni tarixiy - badiiy asarlarni doimiy ravishda ukib borishga urgatish ularni kitob ukishga kiziktirish va ukishning axamiyatini tushuntirishdan boshlanadi. O’qituvchi o’quvchilarni avvalo darslik va o’quv kullanmalarida tarixiy - badiiy adabiyotlardan keltirilgan epizodlar, she'riy parchalar, ularning mazmuni bilan tanishtiradi ularni o’rganish yullarini kursatib beradi nashr kilinayotgan yangi asarlardan ogox kiladi, ularni ukib borishni uyushtiradi.
O’quvchilarni tavsiya kilingan tarixiy - badiiy adabiyotlarni ukishga kiziktirishda O’qituvchining ukilishi kerak bulgan xar bir asarni o’quvchilarga namoyish kilib, uning ba'zi muxim va marokli joylarini ifodali ukib berilishi, ularning ana shu asarlar muallifi bilan uchrashuvlarini tashkil etib turishi^ tarixiy mavzularga bagishlangan kecha va konferensiyalar utkazib turishi, ukilgan asarlar