Sanaatda elektroliz procesinin’ qollaniliwi

Sanaatda elektroliz procesinin’ qollaniliwi
Elektroliz togi ta’sirinde suyiqlanba yamasa eritpede o’tetug’in oksidleniw-qaytariliw reakciyalari –elektroliz dep ataladi. Elektroliz procesi suyiqlanbada yaki balqimalarda a’melge asadi.Elektroliz procesin belgileytug’in ko’rsetkishlerden biri elektrodlar bolip esaplanadi.Eger duzlardin’ suyiqlanbasina bir inert zat,misali,grafit, ko’mir yamasa platina elektrod tu’sirilgen bolsa, sol suyiqlanbada oksidleniw- qaytariliw procesi ju’z beredi. Suyiqlanbada Na+ ha’m Cl- ionlari payda bolg’ani ushin katodta kationlar qaytarilsa, anodta anionlar oksidlenedi. Suyiqlanbalar elektrolizi na’tiyjesinde ju’da’ aktiv bolg’an metallardi ha’m metal emeslerdi aliwimizg’a boladi.Suyiqlanbalar elektrolizde siltili ha’m siltili jer metallari,alyuminiy,ftor,xlor alinadi.Bunda sol elementlerdin’ birikpeler tek g’ana joqari temperaturada g’ana elektrolizge ushiraydi. 2NaF=2Na+F2.Duzlardin’, kislota ha’m tiykarlardin’ suwdag’I eritpeleri elektrolizde suw molekulalari ha’m qatnasqanlig’I sebepli bul process ju’da quramalilaw boladi.Eger de elektrolizde inert elektrodlar-ko’mir, grafit ha’m platina qollanilsa katodta baratug’in reakciyalar ushin to’mendegi qag’iydalarg’a a’mel qilinadi.Eger eritpede metallardin’ ku’shleniw qatarina litiyden alyuminiyge shekem bolg’an metallardin’ kationlari turg’an bolsa, katodta metal ionlari ornina suwdag’I vodorod ionlari qaytariladi.Eritpeler elektrolizi anodtin’ qanday zattan tayarlang’anina baylanisli. Eger anod inert esaplansa,ol erimeydi. Bunday elektrod sipatinda ko’mir, grafit, platina aliniwi mu’mkin. Anodtag’I anionlari kislorodsiz kislotalardan iba’rat bolg’an anionlar ushin sol ionlardin’ oksidleniwi esapqa alinadi. Bunday ionlardin’ qatarina Cl,Br,I- ionlari kiredi.Elektroliz reakciyasinda eriytug’in elektrod qollanilatug’in bolsa, bunday elektrodlar qatarina mis,gu’mis,cink,kadmiy,nikel,xrom aling’anda, a’ne sol anod sipatinda aling’an metallardin’ oksidleniwi, yag’niy anod metalldin’ eriwi baqlanadi.Anod (+) Zn0-2e=Zn 2+.ERitpelerde elektroliz jag’dayina misallardi ko’rip shig’amiz.Misali, as duzinin’ suwdag’I eritpesin alayiq.As duzinin’ eritpesi elektroliz qilinsa, katodta vodorod gazi, anodta xlor gazi ajiralip shig’adi, eritpede bolsa natriy gidroksidi qaladi.Elektrolizdin’ mug’darliq nizamlari M.Faradey formlalarinda o’z ko’rinisin tapqan,Faradeydin’ birinshi nizami. Elektroliz na’tiyjesinde elektrodta ajiralip shiqqan zatlardin’ massai elektrolit eritpesi arqali o’tken elektr toginin’ mug’darina tuwri proporcional esaplanadi.m=kQ.Bunda:m- elektrolizde ajiralip shiqqan zattin’ massasi,Q-toktin’ mug’dari;k- proporcionalliq koefficienti bolip, zatlardin’ ximiyaliq ekvivalenti dep ataladi.Eger tu’rli elektrolit eritpelerinen bir qiyli mug’darda elektr togi o’tkerilse,elektrodlarda ajiralip shig’atug’in zatlardin’ mug’dari olardin’ ximiyaliq ekvivalentine tuwri proporcional boladi.m=IEt/F. Bunda: m- elektrolizde ajiralg’an zattin’ mug’dari,I- amperlerde o’lshengen tok ku’shi; E- elektrolizde ajiralg’an zatlardin’ ximiyaliq ekvivalenti esaplanadi.Elektroliz Na,K,Ca,Ba,Mg, Al siyaqli birqansha aktiv metallardin’ aliniw usillarinan biri bolip tabiladi. Metall emeslerdin’ en’ aktivi bolg’an ftor tek ftoridlerdin’ suyiqlanbalarin elektroliz qilip alinadi. Elektroliz metallardin’ sirtin metall qaplami menen qaplawda ken’ qollaniladi. Bunda metallardin’ sirtina Ni,Cr,Ag,Cu qaplanadi. Metallardin’ sirtin shirayli bolg’an ha’m qorg’awshi metal qatlamlari menen qaplaw-palvanostegiya dep ataladi.Metallardin’ sirtin sol ta’rizde xromlaw,qalayilaw, nikellew, mislaw mu’mkin.Na2SO4,KNO3,Ca(NO3)2,H2SO4,KOH, NaOH siyaqli zatlardin’ suwdag’I eritpeleri elekroliz qilinsa tek suw tarqalip, vodorod ha’m kislorod gaz halinda ajiralip shig’adi. Bul zatlardin’ o’zi bolsa eritpede saqlanip qaladi,olar eritpenin’ elektr o’tkiziwshen’ligin arttirip elektroliz procesin tezlestiredi ha’m de eritpenin’ konsentraciyasinin’ artiwi gu’zetiledi. ZnSO4+2H2O=H2+Zn+O2+H2SO4
Silikatlar.Shiyshe aliwdin’ sanaattag’i usili
Silikatlar-shaqmaq tasi,silikat kislotalardin’ duzlarinan ibarat quramali birikpeler esaplanadi.Kristall ko’rinisindegi silikatlar ta’biyiy birikpeler ishinde ju’da ko’p ushirasadi. Ta’biyiy silikatlardin’ ximiyaliq qurami ha’m du’zilisimmju’da quramali bolg’anliqtan olardi tek g’ana roentgen analizi ja’rdeminde u’yreniw mu’mkin.Silikatlardin’ strukturaliq teoriyasina ko’re barliq kristall ko’rinisindegi silikatlar tiykarin tetraerdr strukturasi quraydi. Silikat kislotasi oksidleniw-qaytariliw reakciyalarina kirispeydi.Silikat kislotani vakuumda qizdirip, qurg’aq H2SiO3 alinadi.Bul zat silikagel dep ataladi.Silikagel adsorbciya qiliw qa’siyetine iye.Neft ha’m maylardi tazalawda qollaniladi.Silikatlardin’ qa’siyetleri olardi payda etiwshi tetraedrlerdin’ tu’rlerine, quraminda suwdin’ bar yaki joqlig’ina ha’m basqa faktorlarg’a baylanisli. Ko’pshilik silikatlar ximiyaliq jaqtan turaqli, olar kislotalar ta’sirine shidamli.Olardin’ ren’i quramindag’i kationlardin’ ta’biyatina baylanisli.Silikatlar sanaat tarawinda u’lken a’hmiyetge iye esaplanip,olardin’ bazilari shiyki zat,ruda, nikeldin’ silikatli rudalari, berilliy,litiy ha’m qurilis materiallari granit,basalt ha’m basqalar.Silikatlardin’ tarqaliwi na’tiyjesinde kvarc qum SiO2 payda boladi.Alyumosilikatlar tarqalg’anda bolsa, qum ha’m kaolin payda boladi.Ta’biyiy silikatlar menen bir qatarda jasalma silikatlardin’ ha’m a’hmiyeti u’lken.Ta’biyattag’I derlik barliq silikatlar, sonday-aq ta’biyatta ushiraytug’in yamasa ushiramaytug’in silikatlar jasalma usilda aling’an.Jasalma silikatlar qurami ha’m du’zilisi jag’inan ma’lim da’rejede birdey bolg’anlig’I ushin olardin’ qa’siyetlerin u’yreniw an’sat esapkanadi. Jasalma silikatlardan a’sirese shiysha,cement,keramika,sir ha’m jaling’a shidamli metallar ha’m basqa birikpelerdin’ orni u’lken.Kremniydin’ to’rt valentli oksidi ha’m metallardin’ silikatlari aralaspasinin’ payda etken amorf ren’siz qatispalari –shiyshe delinedi. Shiyshe aliwda aq qum,soda, ha’k tasi tiykarg’I shiyki zat esaplanadi.Na2CO3+CaCO3+6SiO2=Na2O CaO 6SiO2+2CO2. A’dette shiyshe suwda erimeydi.Biraq, shiysheni maydalap suwda aralastirilsa ha’m fenolftalein indikatori ta’sir ettirilse, siltili ortaliq bar ekenin ko’riwimizge boladi. Bul o’zgeris shiyshedegi natriy silikat esabinan ju’zege keledi. Eger shiyshe pisiriw procesine Na2CO3 tin’ ornina potash qollanilsa, qiyin suyiqlanatug’in shiyshe payda boladi.SiO2 ge kaliy karbonat ha’m qorg’asinnin’ eki valentli oksidi qosilsa ha’m suyiqlantirilsa billur shiyshe alinadi. Kvarc shiyshe da u’lken a’hmiyetke iye.SiO2 ta’biyatta kristallik mineral kvarc ko’rinisinde ushiraydi.Kvarctin’ ren’siz kristallari aqirinda alti qirli piramidag’a iye bolg’an alti qirli prizma bolip, ol taw billuri dep ataladi.A’ne sol kvarcti elektr pechlerinde qizdiriliwinan kvarc shiyshe payda boladi.Kvarc shiyshe a’dettegi shiyshe o’tkizbeytug’in ultra binafsha nurlarin o’tkizedi. Onin’ termik ken’eyiwi koefficienti ju’da kishi. Kvarcdan jasalg’an buyimlar qatti qizdirilip, keyin birden suwiq suwda suwitilsa da sinip ketpeydi. 1936-jili rus alimi akademik K.A.Andrianov kremniydi organikaliq birikpeler sintez qiliw usilin tapti. Bunin’ ushin ortokremniy kislotasinin’ organikaliq quramali efirleri alinadi.Kremniy organikaliq birikpeler –Si-O-Si- baylanislarinin’ ta’kirarlaniwina qarap may ta’rizli, kauchukke uqsag’an yamasa qatti polimer zatlar esaplanadi. Bunday kauchukler organizmler ushin uliwma ziyansiz bolg’anlig’I sebepli adam organizmi ushin kerekli ishki protezler tayarlanadi.Onin’ ximiyaliq qa’siyetleri: ku’shli oksidlewshi, galogenler, O2, S penen kremniy qaytariwshi, lekin metallar menen oksidlewshi bolip tabiladi.H2[SiF6] vodorod geksaftorosilikat kislotasi payda boladi ha’m tek eritpede g’ana bar boladi.H2SiO3- metakremniy kislotasi. Ta’biyatta silikat kislota duzlari ko’rinisinde ushirasadi.Silikat kislota suwda erimeydi.
Na2SiO3+2HOH=H2SiO3+2NaOH
Mineral to’ginler.
Mineral to’ginler- quraminda o’simlikler ushin za’ru’r aziqliq elementleri bolg’an anorganikaliq zatlar, tiykarinan duzlar bolip esaplanadi.Derlik ba’rshe mineral to’ginler agronomic rudalar ximiya sanaatinda islep shig’ariladi.Sonday-aq, ta’biyiy duzlar, natriyli,chili selitrasi sanaat shig’indilari ha’m qollaniladi. Mineral to’ginler bizin’ eramizg’a shekemgi on tog’izinshi a’sirden tarqala baslag’an.Al, jigirmalanshi a’sirdin; ortalarinan baslap olardi islep shig’ariw ha’m qollap-quwatlaw tez pa’t penen o’sip rawajlang’an.Sol waqitqa shekem tiykarg’I to’gin retinde ku’l ha’m basqa zatlar qollanilg’an.Mineral to’ginler topiraqtin’ fizikaliq,ximiyaliq ha’m biologiyaliq qa’siyetlerine ku’shli ta’sir ko’rsetetug’in sirtqi factor esaplanadi.Olar topiraqti aziqliq elementleri menen bayitadi.Topiraqtin’ eritpesinin’ reakciyasin o’zgerttiredi,mikrobiologiyaliq processlerge ta’sir ko’rsetedi.O’simlikler,tiykarinan tamiri arqali aziqlang’anlig’I sebepli mineral to’ginler topiraqqa saling’anda o’simliklerdin’ o’siwi ha’m rawajlaniwina, tiykarinan, dalalar, jaylawlardin’ uliwma biologiyaliq o’nimdarlig’ina aktiv ta’sir ko’rsetedi.Mineral to’ginler eginlerdin’ o’nimin asiradi,olardin’ sipatin jaqsilaydi: paxta, kenep, zig’ir ha’m lub eginleri talasinin’ texnologik qa’siyetlerin, la’blebi qanti,ju’zim quramindag’I qant, kartooshkadag’I kraxmal, da’ndegi belok mug’darin ko’beyttiredi. Mineral to’ginler organikaliq to’ginler menen qosip isletilse ja’ne de jaqsi na’tiyje ko’rsetedi.Agronomik maqsetlerge ko’re, mineral to’ginler tikkeley ha’m tikkeley emes to’ginlerge bo’linedi.Tikkeley paydalanilatug’in to’ginler quramina o’simliklerdin’ aziqlaniwi ushin za’ru’r bolg’an azot, fosfor, kaliy, sonday-aq magniy, bor,cink, mis, molibden, marganec, altinku’kirt siyaqli elementler boladi. Bul toparg’a kiretug’in to’ginler , tiykarinan, bir aziq elementli emes, azotli, fosforli yamasa kaliyli ha’m kompleks, yag’niy aralas ha’m quramali to’ginlerden ibarat esaplanadi. Aralas mineral to’ginler zavodta tayarlanadi. Tikkeley qollanilatug’in mineral to’ginler gips ha’m basqalar tiykarinan topiraqtin’ agroximiyaliq ha’m fizika-ximiyaliq qa’siyetlerin jaqsilaw ushin qollaniladi. Mineral to’ginler qatti , yag’niy untaq ta’rizli suyiq- ammiakli suw,suyiq ammiak, ammiakatlar islep shig’ariwda qollaniladi.Mineral to’ginlerdin’ mug’darin duris belgilew mineral to’ginlerden paydalaniwda u’lken a’hmiyetke iye ha’m bul mug’dar to’gin quramindag’I taza ta’sir etiwshi aziqliq zatlardin’ kilogram/gektar mug’dari menen belgilenedi.Mineral to’ginler o’simliktin’ biologik qa’siyetleri, olardin’ aziqliq zatlarg’a bolg’an talabi, topiraqta o’simlik o’zlestiretug’in elementler mug’dari, qollanilatug’in to’ginlerdin’ qa’siyetleri,o’simliktin’ normal o’siwi ha’m rawajlaniwi ushin za’ru’r sha’rayatlardi qollaniw kerek.Mineral to’ginler jerge gu’zde yamasa erte ba’ha’rde tiykarg’I to’ginlew, egiw waqtinda ha’m o’siw da’wirinde- o’simliklerdi aziqlandiriw ushin salinadi. Mineral to’ginlerdi natuwri qollaniw biocenozg’a u’lken ziyan keltiriwi, a’tirap ortaliqtin’ pataslaniwina sebep boliwi mu’mkin. Mineral to’ginler topiraqta ha’r tu’rli o’zgerislerge ushiraydi.Bul o’zgeriser aziqliq zatlardin’ eriwshen’ligine, topiraqta ha’reketleniwi ha’m o’simliklerge sin’iwine ta’sir ko’rsetedi.Mineral to’ginlerdin’ o’nimdarlig’I ju’da joqari esaplanadi. Mag’liwmatlarg’a qarag’anda paxtanin’ 1 tonna mug’darin toplaw ushin sap , taza halindag’I 30-70kg azot, 10-20 kg fosfor, 30-60 kg kaliydi o’zlestiredi. Osimlik tuqimlari tu’rli elementlerden quralg’an bolip, onin’ qurg’aq bo’limin 90%in karbon, kislorod, vodorod quraytug’in bolip tabiladi.