Sanaatda elektroliz procesinin’ qollaniliwi

Galogenler ha’m olardin’ birikpelerinin’ qollaniliwi
Ftor, xlor, brom, yod ha’m astat galogenlerge tiyisli bolip,Galogen so’zi “ duz payda etiwshi degen ma’nisti bildiredi.Ftordin’ en’ belgili minerallarinan fluorit- CaF2, kriolit- Na3[AlF6], ftorapatit 3Ca3(PO4)2 CaF2.Ftor tis email quraminda ha’m su’yeklerde bar ekenligi aniqlang’an. Birinshi ma’rte 1886-jili Muassan ta’repinen KF di suwsiz vodorod ftoridte elektroliz qilip ajiratip alg’an. Ha’zirgi waqitta ftor aliw ushin HF ha’m KF aralaspasi yamasa KHF2 duzi 70C ta elektroliz qilinadi.Ftor o’tkir iyisli sarg’ish-jasil ren’li gaz esaplanadi. Gaz halindag’I ftor suyiq HF da jaqsi eriydi. Suyiq jag’daydag’I ftor suyiq kislorod ha’m ozonda eriydi. Ftordi saqlaw ha’m tasiw ushin tat baspaytug’in polat, mis, alyuminiy, nikelden jasalg’an balonlar qollaniladi. Eger metal sirtinda ftoridlerden qatlam payda bolsa- bul metallar o’zgeriske ushiramaydi. Ftordin’ joqari ximiyaliq aktivligi onin’ molekulasinin’ dissocialaniw energiyasinin’ kishi ekenligi 159kJ/mol menen tu’sintiriledi. Ftorovodorod puwlari ju’da’ za’ha’rli. Terige eger konsentrlengen ftorid kislota to’gilse ku’ydiredi ha’m jaman iz qaldiradi.Plavik kislota- organic sintezde, shiyshe sirtinda islew beriwde ha’m ftoridler aliw ushin qollaniladi. Bertole duzi shirpi islep shig’ariwda, xaliq xojalig’inin’ tu’rli maqsetleri ushin kerek boladi. Ca(ClO3)2 paxta japirag’in to’giw ushin defoliant sipatinda ken’ qollaniladi. Perxloratlar- partlawshi zatlar aliwda qollaniladi ha’m a’sirese raketa texnikasinda ken’ qollaniladi.NaClO2- ag’artatug’in zat sipatinda paydalaniladi. Kir juwiw untaqlarina qosiladi. Awir metallardin’ xloritleri urilg’anda yamasa qizdirilg’anda partlaydi.HBrO3- eritpede turaqli bolg’an kislota, onin’ konsentraciyasi 50% ke jetkiziliwi mu’mkin.Yod birikpeleri da kaliy ha’m natriydin’ duzlari menen birge ushiraydi.Yod uzaq waqitlarg’a shekem chili selitrasinan aling’an.Bul duzlar quraminda periodatlar- KIO4 ha’m yodatlar –KIO3 ko’rinisinde ushirasadi. Ten’iz suwinda yod kem ushiraydi. Ten’iz kapustasi- laminariya o’zinde yod duzlarin toplaw qa’siyetlerine iye.Bul o’simliklerdin’ ku’linen yod duzlari ha’m keyin yod alinadi. Galogenler a’hmiyetli bioximiyaliq qa’siyetke iye. Ftor- su’yek ha’m tis emalinin’ quramina kiredi. Adam organizminde 2,6 grammg’a shekem ftor boladi.Organizmge ftor tiykarinan ishimlik suwi menen kiredi.Ishimlik suwinda ftordin’ mug’dari 1-1,5 mg/ml di qurawi kerek. Organizmde ftordin’ jetispewshiligi yamasa artiqshalig’I tis keselligine sebep boladi. Xlor bolsa organizmde xlor ioni ko’rinisinde boladi. Xlorid ioni toqima kletkalarinda elektr o’tkiziwshen’ligin ta’miyinleydi.Natriy xlorid qannin’ osmotic basiminin’ turaqli boliwin ha’m de eritrocitler iskerligin normada saqlaw ushin kerek.Organizmnin’ xlorid ionina bolg’an mu’ta’jligi as duzinin esabina toltiriladi. Adam organizminde 29 grammg’a jaqin xlor boladi.Bromnin’ bioximiyaliq a’hmiyeti toliq u’yrenilmegen. Yod zat almasiwin basqaradi ha’m organizmnin’ tuwri rawajlaniwina ta’sir ko’rsetedi.Organizmde yodtin’ jetispewshiligi kesellikke alip keledi. Elementar yod- mikroblardi o’ltiriw qa’siyetlerine iye, jaralarg’a su’rtiw ushin onin’ spirtli eritpesi qollaniladi. Medicinada galogenlerdin’ birikpeleri da’rilik zat sipatinda ken’ qollaniladi. Natriy xloridtin’ 0,9% li eritpesi izotonik eritpe dep ataladi ha’m organism ko’p suyiqliq jog’altqanda qang’a quyiladi. Kalciy xlorid qan toqtatiwshi zat sipatinda ha’m allergiya, shamallawg’a qarsi qollaniladi. CaCl2 magniy duzlari menen za’ha’rlengende de qollaniladi.Ammoniy, kaliy, natriy bromidler nerv keselliklerinde tinishlantiriwshi da’ri retinde qollaniladi.Kalciy yodid ko’z keselliklerinde qollaniladi.