Saudiya Arabistoni iqtisodiyoti

SaUDIYA ARAbitsonida Iqtisodiyotning vujudga kelishi

Tayyorladi: G`afforov Feruzjon Nodir o`g`li, IM-60/23 guruh talabasi.

Ilmiy rahbar: Allayorov Shamsiddin Amonullayevich

MAVZU:

REJA:

• Saudiya Arabistonining kelib chiqishi.
• Zamonaviy Saudiya va uning iqtisodiyoti.
• O`zbekiston va Saudiya Arabistoni.

IM – 60/23 guruh talabasi G`afforov Feruzjon
Kirish
Mustaqi ta’limda o`rganish uchun Saudiya Arabistoni mavzusini tanlashimning asosiy sababi bu hozirda ushbu davlatning iqtisodiyotining sezilarli darajada yuqorilayotganligidir. Buning sababi esa davlat tugallanadigan ne’matlarni ishlatishni kamaytirib ko`proq xizmat ko`rsatishni rivojlantiryapti. Asosiy e’tiborini neft ishlab chiqarishga qaratgan davlat endilikda turizmni rivojlantirishga katta mablag` sarflayapti. Shuningdek, pul birligining qadrini muvozanatda ushlash bo`yicha bu davlat yuqori o`rinlarda turadi.
Foydalanilgan manbalar

• https://www.wikipedia.org/
• https://www.saudiembassy.net/about-saudi-arabia
• https://www.vision2030.gov.sa/en/
• https://www.neom.com/en-us
• https://www.redseaglobal.com/en/
• https://qiddiya.com/
• https://www.gazeta.uz/oz/2022/08/18/uz-sa/
• https://yuz.uz/uz/news/ozbekiston-va-saudiya-arabistoni-munosabatlarida-yangi-davr

Saudiya Arabistoni?
Poytaxt - Ar Riyod
Rasmiy tili - Arab tili
Hukumat – Qirollik
Qirol – Salmon ibn Abdulaziz
Tashkil topgan – 1932-yil 23-sentabr
Maydoni – 1.960.582 km² {15-o`rin}
Suv – Maydonining 0,7% ini tashkil qiladi.
Aholisi – 36.947.025 kishi{44-o`rin}[shundan 22%i migrantlar]
Zichligi – 13/km²
Ishsizlik darajasi – 12,7%
YIM – 340.600 mln$, aholi jon boshiga 12.893$
Pul birligi – Riyol
Osiyoning janubi-gʻarbida joylashgan davlat. BMT aʼzosi boʻlgan bu mamlakat Arabiston yarim orolning taxminan 2/3 qismini va Qizil dengiz hamda Fors qoʻltigʻidagi qator qirgʻoqboʻyi orollarni egallaydi. Maʼmuriy jihatdan 14 viloyatga boʻlinadi.
TARIXI
Saudiya Arabistonining tarixi boy va murakkab bo'lib, chuqur madaniy, diniy va tarixiy ahamiyatga ega. Zamonaviy Saudiya Arabistoni davlati Arabiston yarim orolidan paydo bo'lib, islom dinining rivojlanishida hal qiluvchi rol o'ynagan va Islomning ikkita eng muqaddas shaharlari Makka va Madinada joylashgan. Saudiya Arabistoni tarixini quyidagi bosqichlarga bo`lib o`rgansak bo`ladi.
Qadimgi Arabiston: Arabiston yarim orolida asrlar davomida turli arab qabilalari yashab kelgan. Bu qabilalar savdo-sotiq, dehqonchilik bilan shugʻullangan, baʼzan nizolar ham boʻlgan. Makka va Madina muhim savdo markazlari edi.
Islomning tug'ilishi: 7-asrda Makkada Muhammad payg'ambar tomonidan Islom diniga asos solingan. Uning ta'limoti va islom e'tiqodining yuksalishi Arabiston yarim orolida va undan tashqarida katta ta'sir ko'rsatdi.
Rashidun xalifaligi: Milodiy 632-yilda Muhammad vafotidan keyin Rashidun xalifalari (birinchi toʻrtta xalifalar) Islom imperiyasini kengaytirib, ulkan hududlarni, jumladan Arabiston yarim orolini ham bosib oldilar.
Umaviylar va Abbosiylar xalifaliklari: Rashidun davridan keyin Umaviylar va Abbosiylar xalifaliklari mintaqada hukmronlik qildilar, poytaxt Damashqdan Bagʻdodga koʻchirildi. Bu sulolalar islom madaniyati va ilmining gullab-yashnaganini ko‘rdi.
Mintaqaviy sulolalarning paydo bo'lishi: Arabistonning ayrim qismlarini nazorat qilgan Fotimiylar va Ayyubiylar kabi turli mintaqaviy sulolalar paydo bo'ldi. Bu sulolalar ko'pincha yirik islom imperiyalari bilan qarama-qarshi bo'lgan.
Saud xonadonining yuksalishi: 18-asrda Muhammad ibn Saud ismli qabila boshligʻi diniy islohotchi Muhammad ibn Abd al-Vahhob bilan ittifoq tuzdi. Vahobiylik harakati nomi bilan tanilgan bu ittifoq birinchi Saudiya davlatining barpo etilishiga asos solgan. Biroq, Birinchi Saudiya davlati qisqa umr ko'rdi va oxir-oqibat Usmonlilar tomonidan mag'lubiyatga uchradi.
Ikkinchi Saudiya davlati: 19-asrda ikkinchi Saudiya davlati nomi bilan mashhur yana bir Saudiya davlati paydo bo'ldi. Bu davlat Faysal ibn Turki tomonidan qulatiladi, lekin Saud xonadoni mintaqada muhim kuch bo'lib qoldi.
Zamonaviy Saudiya Arabistonining shakllanishi: 1932 yilda Abdulaziz Ibn Saud zamonaviy Saudiya Arabistoni Qirolligini tuzdi. Arabiston yarim orolidagi turli qabila va hududlarni Saudiya bayrog‘i ostida birlashtirdi. 1930-yillarda neftning topilishi qirollikka ulkan boylik va xalqaro ahamiyatga ega bo‘ldi.
Saudiya ta'sirining kengayishi: Saudiya Arabistonining neft boyliklari va Islomning muqaddas qadamjolarini qo'riqlash roli uni qudratli mintaqaviy o'yinchiga aylantirdi. Shuningdek, u Qo'shma Shtatlarning asosiy ittifoqchisi bo'lgan.
Zamonaviy muammolar va o'zgarishlar: So'nggi o'n yilliklarda Saudiya Arabistoni ko'plab muammolarga duch keldi, jumladan modernizatsiya harakatlari, ijtimoiy o'zgarishlar va mintaqadagi keskinlik. Valiahd shahzoda Muhammad bin Salmon bu islohotlarning boshida turgan.
ZAMONAVIY SAUDIYA ARABISTONI
Saudiya Arabistoni Yaqin Sharqdagi strategik ahamiyati hamda mintaqaviy va xalqaro munosabatlardagi o‘zgaruvchan roli tufayli global diqqat markazida bo‘lib qolmoqda. Mamlakat tarixi islom dini bilan chambarchas bog'langan bo'lib, uning madaniyati, siyosati va jamiyatini shakllantirishda davom etmoqda.
Saudiya Arabistoni iqtisodiyoti katta miqdorda neft va neft mahsulotlari zahiralariga tayanadi. U dunyodagi eng yirik neft qazib oluvchi va eksport qiluvchi davlatlardan biri boʻlib, neft sektorini Saudiya Arabistoni iqtisodiyotining asosiga aylantiradi. Shu bilan birga, hukumat "Vision 2030" rejasi doirasida iqtisodiyotni neft daromadlariga qaramligini kamaytirish uchun uni diversifikatsiya qilish ustida faol ishlamoqda. Ushbu dastur turizm, ko'ngilochar, ishlab chiqarish va texnologiya kabi noneft sektorlarini rivojlantirish orqali iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishga qaratilgan.
Saudiya Arabistoni o'zining turizm sektoriga sarmoya kiritib, mamlakatni diniy ziyoratgohlar, tarixiy va madaniy turizm va zamonaviy diqqatga sazovor joylar sifatida targ'ib qilmoqda. "Qizil dengiz loyihasi" va "NEOM" kabi tashabbuslar jahon darajasidagi sayyohlik yo'nalishlarini rivojlantirishga qaratilgan. Saudiya Arabistoni iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan sa'y-harakatlari doirasida davlat korxonalarini xususiylashtirish va davlat kompaniyalari, jumladan, neft sektoridagi aktsiyalarini sotish ustida ishlamoqda.
Saudiya Arabistoni neft zaxiralari boʻyicha dunyoda 1-oʻrinda (35,8 mlrd. tonna), neft qazib chiqarish boʻyicha 2-oʻrinda (AQShdan keyin) turadi. Neftning 95% "Saudi ARAM KO" milliy kompaniyasi tomonidan qazib chiqariladi. Saudiya Arabistonida kuniga 7,5 mln. barrel neft qazib olinadi. Gaz zaxiralari boʻyicha dunyoda 4-oʻrinni egallasada, uni qazib olish boʻyicha Yaqin Sharqda 1-oʻrinda turadi. 1960-yillarning oxiridan neft kimyosi sanoati keng rivojlandi. Metallurgiya (Jidda), qogʻoz (Dammom), oziq-ovqat (Makkadagi yog zavodi, konditer fabrikasi, Ar Riyoddagi sabzavot konservalari va Jiddadagi meva sharbati ishlab chiqaradigan fabrika hamda Hufuf va Madinadagi xurmoni qayta ishlash fabrikasi), toʻqimachilik, qurilish materiallari sanoati ham rivojlangan. Jidda, Dammom va Ar Riyodda sement zavodlari, Dahronda oyna shisha zavodi bor. Bu korxonalarning koʻpchiligi toʻliq yoki qisman (70%cha) "Sabik" davlat konserniga qarashli va u tomonidan nazorat qilinadi. Yiliga oʻrtacha 66,8 mlrd. kV soat elektr energiyasi hosil qilinadi. Saudiya Arabistonida hunarmandchilik, shu jumladan, zargarlik korxonalari salmoqli oʻrin egallaydi.
Qishloq xoʻjaligi bundan chorak asr muqaddam iqtisodiyotning eng qoloq tarmogʻi hisoblangan. 1990-yillardan u juda tez surʼatlar bilan rivojlandi va daromadli tarmoqlardan biriga aylandi. Ekin ekiladigan umumiy maydon 1990-yillarning oxirida 1,8 mln. gektarga yetdi. Asosiy qishloq xoʻjaligi ekini — gʻalla, sholi. Xurmo, kofe, uzum, mandarin, banan, sabzavot va mevali oʻsimliklar ham oʻstiriladi. Koʻchmanchi chorvachilik rivojlangan: tuya, qoʻy, echki, qoramol, shuningdek, tovuq boqiladi. Baliq ovlash bilan shugʻullaniladi. Yiliga oʻrtacha 698 ming t sut mahsulotlari ishlab chiqariladi. Mamlakat oʻz aholisini asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan toʻliq taʼminlaydi. Dengizdan marvarid va marjon olinadi. Har yili Makka va Madinaga keluvchi 2 mln.dan ortiq ziyoratchiga xizmat koʻrsatiladi.
Temir yoʻllar uzunligi 1400 km ni tashkil etadi. Eng yirik temir yoʻl yoʻnalishlari Dammom— Dahron—Ar Riyod (562 km), Hufuf—ArRiyod (322 km). Avtomobil yoʻllari uzunligi 159 ming km, undan 100 ming km asfaltlangan; neft quvuri uzunligi — 3,7 ming km. Saudiya Arabistoni Yaqin Sharqda eng kuchli dengiz flotiga ega. Mamlakatdagi asosiy dengiz portlari: Jidda, Yanbo, Jizon, Ras Tannura, Dammom, Jubayl, Daba va boshqalar. Mamlakatdagi 25 aeroportdan 3 tasi xalqaro aeroportdir. Havo aloqasi "SaudiArabiyen airlines" aviakompaniyasi orqali amalga oshiriladi. Xalqaro aeroportlari Dahron, Jidda va Ar Riyodda.
Saudiya Arabistoni chetga, asosan, neft va neft mahsulotlari, bugʻdoy, xurmo chiqaradi. Chetdan mashina jihozlari, avtomobil, isteʼmol mollari, transport vositalari, metall, toʻqimachilik buyumlari, qurol yarogʻ oladi. Asosan, Yaponiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Koreya Respublikasi, Singapur, Fransiya, Germaniya bilan savdo qiladi.
VISION 2030
Saudiya Arabistoni Qirolligi tomonidan boshlangan hukumat dasturi bo'lib, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jihatdan diversifikatsiyani kengaytirish maqsadiga erishishga qaratilgan. Saudiya valiahd shahzodasi va Bosh vazir Muhammad bin Salmonning qarashlari. Bu birinchi marta 2016-yil 25-aprelda Saudiya hukumati tomonidan e'lon qilingan.Vazirlar Kengashi Iqtisodiy va taraqqiyot masalalari boʻyicha kengashga (CEDA) “Saudiya Arabistonining 2030-yilgacha boʻlgan koʻrinishi”ni amalga oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlgan mexanizmlar va chora-tadbirlarni aniqlash va monitoring qilish vazifasini yukladi.
NEOM
NEOM Saudiya Arabistonidagi ulkan megapolis va iqtisodiy rivojlanish loyihasi kelajakni qayta shakllantirishga tayyor. "Yangi kelajak" bo'lish haqidagi tasavvuri uchun nom olgan NEOM Saudiya Arabistonining "Vision 2030" tashabbusi maqsadlarini o'zida mujassam etgan. Qizil dengiz sohilida joylashgan NEOM keng hududni qamrab oladi va mamlakat iqtisodiyotini diversifikatsiya qilish uchun mo'ljallangan. Uning asosiy maqsadlari innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash, iqtisodiy diversifikatsiyani rag'batlantirish va barqaror, ekologik toza shahar muhitini yaratishni o'z ichiga oladi. NEOMning strategik joylashuvi, texnologiya va qayta tiklanadigan energiyaga investitsiyalari va barqarorlikka sodiqligi uni Saudiya Arabistoni va butun dunyoda ijtimoiy va iqtisodiy oʻzgarishlarni amalga oshirishga tayyor boʻlgan taraqqiyot yoʻlakchasiga aylantiradi. Texnologiya, turizm va barqarorlik kabi sohalarga e'tibor qaratgan NEOM Saudiya Arabistoni iqtisodiyoti ko'proq diversifikatsiyalangan va gullab-yashnashi uchun muhim qadamdir.
GLOBAL QIZIL DENGIZ
Qizil dengiz global o'zgaruvchan salohiyatga ega bo'lgan rivojlanayotgan dengiz va iqtisodiy tashabbusdir. Qizil dengiz mintaqasini qamrab olgan ushbu loyiha Qizil dengizga chegaradosh davlatlar o'rtasida savdo, sarmoya va hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan. Iqtisodiy integratsiya va barqaror rivojlanishni qo'llab-quvvatlashga e'tibor qaratgan holda, Qizil dengiz global hayotiy dengiz yo'lagi sifatida Qizil dengizning strategik mavqeidan foydalanishga qaratilgan. Ushbu tashabbus iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish, mintaqaviy barqarorlikni mustahkamlash va madaniy almashinuvni osonlashtirish salohiyatiga ega. Turli resurslar va kuchli tomonlarga ega bo'lgan davlatlarni birlashtirgan Qizil dengiz global iqtisodiy va savdo hamkorlik tarmog'i orqali Afrika va Osiyoni bog'laydigan ushbu dinamik va tarixiy ahamiyatga ega mintaqaning ulkan salohiyatini ochish uchun istiqbolli imkoniyatdir.
QIDDIYA
Saudiya Arabistonining Ar-Riyod shahri yaqinida joylashgan “Qiddiya” yirik ko‘ngilochar va hordiq chiqarish megaloyihasi o‘yin-kulgi va dam olish tushunchasini qayta ta’riflamoqchi. Ushbu transformatsion rivojlanish Saudiya Arabistonining 2030 yilga moʻljallangan Vision dasturining asosiy elementi boʻlib, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va fuqarolarning hayot sifatini oshirishga qaratilgan. “Qiddiya”da “Olti bayroq” tematik bog‘i, avtosport majmuasi, madaniy-ko‘ngilochar hudud va golf maydonchasi kabi ko‘plab attraksionlar bo‘ladi. U dam olish va madaniy tajribalarni taklif qiluvchi global ko'ngilochar markaz bo'lishga intiladi. Qiddiya o'zining xilma-xil takliflari bilan mintaqadagi dam olish imkoniyatlarini boyitish, uzoq va uzoqdan tashrif buyuruvchilarni jalb qilish va Saudiya Arabistonining iqtisodiyotini diversifikatsiya qilish va madaniy boyitishga hissa qo'shishga tayyor. Ushbu istiqbolli loyiha mamlakatning jonli va ko'p qirrali kelajakka sodiqligini namoyish etadi.
DIRIYAH KOMPANIYASI
Diriyah kompaniyasi Saudiya Arabistonining “Vision 2030” ambitsiyali dasturi ruhini o'zida mujassam etgan timsolli korxonadir. YUNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan tarixiy Diriyah hududida joylashgan kompaniya Qirollikning boy madaniy merosini saqlash va barqaror turizmni rivojlantirishga qaratilgan sa’y-harakatlarining markazida joylashgan.
Diriyahni global madaniy va sayyohlik maskaniga aylantirish maqsadi bilan tashkil etilgan Diriyah kompaniyasi tarixiy tumanning arxitektura va madaniy boyliklarini tiklash va saqlashda muhim rol o'ynaydi. Bu hududning tarixiy ahamiyatini saqlab qolgan holda zamonaviy infratuzilma va diqqatga sazovor joylarni rivojlantirishning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib xizmat qilmoqda. Barqarorlikka jiddiy e'tibor qaratgan Diriyah kompaniyasi taraqqiyot yo'li bo'lib, an'ana va zamonaviylikning uyg'un uyg'unligini yaratish uchun eski va yangini birlashtiradi. Uning mamlakatning tarixiy merosini saqlab qolish va o'sish va turizmni rivojlantirishga sodiqligi Saudiya Arabistonining o'zgaruvchan intilishlarining mohiyatini o'zida mujassam etadi.
SAUDIYADA OLIY TA’LIM
Ta’lim mutlaqo tekin
Bepul turar joy va shifoxona
Viza to`lovi va aviachiptalar universitet hisobidan
Har oy kamida 2,5-3 mln stipendiya
Universitet tomonidan Haj va Umra safarlari
Ta’lim deyarli barcha universitetda faqat o`g`illar uchun