Sifatni o'rganish metodikasi

SIFATNI O'RGANISH METODIKASI
Sifatni o'rganish tizimi materialni leksik va grammatik to m o n ­
dan izchillik bilan boyitib, murakkablashtirib borishni ko'zda tutadi.
O'quvchilar 1- va 2-sinfda sifatning leksik m a’nosini kuzatadilar,
sifatga qanday?, qanaqa?so'rog'ini berishga o'rganadilar; 3-sinfda
sifat so'z turkum i sifatida o'rganiladi; 4-sinfda ilgari o'rganilganlar
takrorlanib, grammatik materialga bog'hq holda qip-qizU, yam -yashil
kabi orttirm a darajadagi (atama aytilmaydi) sifatlarning yozilishi
o'rgatiladi. Ona tili va o'qish darslarida o'quvchilar nutqi yangi-yangi
sifatlar bilan boyitiladi, ularga oldindan m a’lum bo'lgan sifatlarning
m a’nosiga aniqiik kiritiladi.
Sifatni o'rganish metodikasi uning lingvistik xususiyatlariga asos­
lanadi. Sifat predmetning belgisi (rangi, hajmi, shakli va ko'rinishi,
m aza-ta’mi, xarakter-xususiyati, hidi, vazni, o'rin va paytga mu-
nosabati)ni bildiradi. Sifatning leksik m a’nosi uni ot bilan bog'liq
holda o'rganishni talab qiladi. Sifatni tushunish uchun 1-sinfdanoq
o'quvchilar e ’tibori sifatning otga bog'lanishini aniqlashga qaratiladi.
O'quvchilar predmetning belgisini aytadilar, ularda so'roq yordamida
gapda so'zlarning bog'lanishini aniqlash ko'nikm asi o'stiriladi, ya’ni
ular gapdagi sifat va otdan tuzilgan so'z birikmasini ajratadilar (atama
aytilmaydi). Keyingi sinflarda bu bog'liqiik aniqlashtiriladi. Shunday
qiUb, sifatning semantik-gram matik xususiyatlari sifat ustida ishlashni
leksik va grammatik (morfologik va sintaktik) yo'nalishda olib borishni
talab etadi.
Boshlang'ich sinflarda ,,Sifat“ mavzusi quyidagi izchillikda o'rg a­
niladi; 1) sifat bilan dastlabki tanishtirish (1-, 2-sinf); 2) sifat haqida
tushuncha berish (3-sinf); 3) shu gram m atik mavzu bilan bog'liq holda
ayrim sifatlarning yozilishini o'zlashtirish (4-sinf).
Sifat bilan (atamasiz) dastlabki tanishtirish (birinchi bosqich) sifat­
ning leksik m a’nosi va so'roqlari ustida kuzatish o'tkazishdan boshla­
nadi. Predmetning belgilari xilma-xil bo'lib, uni rangi, mazasi, shakli,
xil-xususiyatlari tom onidan tavsiflaydi. Shunday ekan, sifat tushun­
chasini shakllantirish uchun uning m a’nolarini aniqlash talab etiladi.
258
0 ‘qituvchi predm etni yoki uning rasmini ko‘rsatadi, o ‘quvchilar uning
belgiiarini aytadilar va yozadilar. Masalan, (qanday?)olma — qizd,
shirin, yumaloq olma; (qanday?)ip — uzun, k o ‘k ip.Albatta, suhbat
asosida o ‘quvchilar olm a, ip so‘zlari nima?so‘rog‘iga javob bo ‘lib,
predm et nomini bildirishi, qizil, shirin, yumaloqkabi so‘zlar qanday?
so‘rog‘iga javob bo ‘lib, predm etning belgisi (rangi, mazasi, shakli)
ni bildirishini aniqiaydilar. 0 ‘qituvchi atrofimizni o ‘rab olgan pred­
metlarning o ‘z belgilari borligini, ular bir-biridan shu belgilar bilan
farqianishini yana bir-ikki misol bilan tushuntiradi {Q anday? daxaxt
— Katta, chiroyli, sershox, ко ‘m -ko ‘k daraxt. Qanaqa ? shkaf — Oynali,
balandshkaf).Xulosa chiqariladi; qanday?, qan aqa?so'roqW iga jaydb
bo ‘lgan so‘zlar predm et belgisini bildiradi.
0 ‘quvchilar belgi bildirgan bunday so‘zlarning nutqimizdagi
ahamiyatini anglashlari uchun sifat ko‘p uchraydigan m atn tanlanib,
aw al sifatlarini tushirib qoldirib, so‘ngra sifatlari bilan o ‘qib beriladi
va m azmuni taqqoslab ko‘rsatiladi. Predm etni aniq tasvirlash uchun
uning belgisini bildiradigan so‘zlardan foydalanilgani tushuntiriladi.
Bu darslarda ko ‘rgazma vositalar (predm etlar, predm et rasmlari, sujetli
rasmlar)dan keng foydalaniladi.
0 ‘quvchilar qanday?,so'roqlariga javob bo'lgan (predmet
belgisini bildirgan) so‘zlarni o ‘zlashtirishlari uchun mashqning qu­
yidagi turiari samarali hisoblanadi; 1) so‘roq yordamida predmetning
belgisini bildirgan so‘zlarni tanlash; 2) aralash berilgan so‘zlardan gap
tuzish; 3) m atndan k im ? y o k in/ma.^so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zni va
unga bog'langan qanday?va qanaqa?so‘rog‘iga javob bo ‘lgan so‘zni i
taniab (so‘z birikmasini topib) aytish va yozish; 4) tayanch so‘zlar va
rasm asosida gap yoki kichik hikoya tuzish. ^
Ikkinchi bosqichda asosan ikki vazifa: ,,Sifat“ tushunchasini shakl­
lantirish ham da o ‘quvchilar nutqini yangi sifatlar bilan boyitib borish, '
fikrni aniq ifodalash uchun mazmunga mos sifatlardan nutqda o‘rinli
foydalanish ko‘nikmasini o'stirish hal qilinadi.
,,Sifat“ tushunchasini shakllantirish o ‘quvchilarning „predm et
belgisi“ degan um um lashtirilgan kategoriyani o ‘zlashtirish darajasiga
bevosita bog‘liq. Shu m aqsadda rang, maza, shakl, hajm, xil-xususiyat !
bildiradigan so‘zlar guruhlanadi va shu so‘zlarning xususiyatlari
umumlashtiriladi. Sifatning leksik m a’nosi bilan birga uning xarakterli i
gram m atik xususiyatlari ham qayd etiladi. Sifatlarning xususiyatlarini
umumlashtirish asosida o ‘quvchilar uning so‘z turkumi sifatidagi )
o ‘ziga xos ko‘rsatkichlarini ajratadilar; a) predm et belgisini bildiradi,
259
b) qanday? yoki qanaqa?so‘rog‘iga javob bo'ladi, d) gapda otga
bog'lanib, shu ot bilan so'z birikmasi hosil qiladi, ikkinchi darajah
bo'lak vazifasida keladi.
Bu sinfda og'zaki va yozma ijodiy ishlar (maktab bog'i yoki parkka
ekskursiya vaqtida kuzatilgan daraxt, qushlar, hayvonlami tasvirlab
kichik hikoya tuzish kabilarjga katta o 'rin beriladi.
O'quvchilarning sifatning leksik m a’nosi haqidagi tushunchalarini
chuqurlashtirish va predmetni har tom onlam a tasvirlash malakasini
o'stirish uchun; 1) berilgan predmetlarning rangi, mazasi, shakli,
xususiyatini ifodalaydigan sifatlar tanlash va yozish; Qanday?shaftoli
— Shirin, suvli, tuksiz shaftoli. Qanday?kitob Qalin, qiziqarli kitob;
2) berilgan belgilariga qarab qaysi hayvon ekanini aniqlash; Tikanli,
kichkina, fo yd a li ...(tipratikan). Ehtiyotkor, ayyor, y o w o y i ...(tulki);
3) predm etlarning belgisiga qarab topishm oqlarning javobini aytish
kabi m ashqlardan foydalanish mumkin.
Sifatning nutqimizdagi, fikrni aniq va tushunarli ifolashdagi o'rnini
puxta o'zlashtirishga erishish uchun m a’nodosh va zid m a’noli sifatlar
ustida ishlash, o'qish darslarida sifatning o'z va ko'chm a m a’noda
ishlatilishini kuzatish maqsadga muvofiq. Sifatni o'rganish jarayonida
so'z yasashga oid mashqlarni muntazam o'tkazib borisJi/o'quvchilarda
u yoki bu so'z turkum ini yasash uchun so'z yasovchi qo'shim chalardan
ongli foydalanish malakasini shakllantiradi.
Uchinchi bosqichda sifat haqidagi bilimlarni takomillashtirish,
og'zaki va yozma nutqda sifatlardan aniq, o'rinli foydalanish ko'nik­
masini o'stirish bilan bog'liq holda -roq qo'shimchasi bilan qo'llangan
sifatlarni va к о ‘m -k o ‘k, yam -yashilkabi sifatlarni to 'g 'ri yozish
malakasi shakllantiriladi. Ish mazmuni shu vazifalarni bajarishga qarab
belgilanadi va o'quvchilar nutqini o'stirishga qaratiladi.
N azariy m a’lum otlarga asoslanib; m atnda berilgan otlarning
belgilarini ifodalaydigan sifatlarni taniab qo'yish, gapda sifat
bog'langan o tni (so'z birikmasini) aniqlab yozish; otga mos sifatlar
taniab predm etni tasvirlash, berilgan sifatlar yoki so'z birikm asi
bilan gap tuzish kabi m ashqlardan foydalaniladi. M ashq m a te ­
rialini tanlashda -roq qo'shim chasi bilan qo'llangan yaxshiroq,
aqlliroqkabi, shuningdek, tip-tiniq, sap-sariq kabi sifatlar ko'proq
bo'lishiga e ’tibor beriladi. O 'quvchilarning mvistaqilligi osha borgan
sayin m ashq topshiriqlari ham asta-sekin m urakkablashtira boriladi.
Shunday qilib, sifatni o'zlashtirishda uni ot bilan o 'z a ro bog'liq
holda o'rganishga asoslaniladi.

So'z turkum lari ustida ishlash m etodikasining lingvistik asosi so'zlarning leksik-gram m atik, morfologik va sintaktik belgilariga ko 'ra turli guruhlarga ajratilishi, ya’ni so'z turkum lari haqidagi ilm hisoblanadi. So'zlarni leksik-gram m atik turkum larga ajratishda uch belgiga: 1) leksik m a’nosi (nim ani ifodalashi, ya’ni shaxs, narsa, harakat yoki holat, belgi kabilarning umumlashtirilgan m a’nolari), 2) morfologik(so'zning turli shakllari tizimi) va 3) sintaktik (turli morfologik shakllarning sintaktik vazifa bajarishi) belgilariga asoslaniladi. Demak, so'z turkvimlari ustida ishlash o'quvchilarning muayyan gunihdagi so'zlarning umumlashtirilgan m a’nolarini, kishilarning aloqa vositasi sifatidagi rolini tushunib olishlariga qaratilishi zarur. Boshlang'ich sinf o'quvchilari so'z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l) bilan umumiy tanishtirilgandan so'ng har bir leksik-grammatik guruh alohida o'rganiladi. Bu so'z turkumlarini o'rganishning boshlang'ich bosqichidayoq ularni taqqoslashga qulay sharoit yaratadi va shakllantiriladigan grammatik tushunchaning asosiy tom onlarini aniqroq ajratishga imkon beradi. Boshlang'ich sinf o'quvchilari ot, sifat, son, fe’lning quyidagi xususiyatlarini bilib oladilar:

1) so'z nimani bildirishi (shaxs, narsa, belgi, m iqdor va tartib, harakat yoki holat); 2) qanday so'roqlarga javob bo'lishi; 3) o'zgarish o'zgarmasligi, qanday doimiy kategoriyalari mavjudligi; 4) gapda, asosan, qanday bo'lak vazifasida kelishi. O 'quvchilar mana shu o'rgangan belgilari asosida so'z turkumlarini taqqoslaydilar. Ular nimani o'rganganlariga qarab, har bir so'z turkumining grammatik belgilari haqidagi biiimlari asta kengaya va chuquriasha boradi. Dasturga ko'ra, boshlang'ich sinfda so'zlar dastlab javob bo'ladigan morfologik so'roqlariga qarab gunihlanadi. 3-sinfda „So'z turkum i" tushunchasi shakllantiriladi. O'quvchilar har bir so'z turkumiga xos ayrim belgilar (so'z turkumiarining umumlashtirilgan leksik m a’nolari, otlarning biriik va ko'plikda qo'llanishi, bo'lishli va bo'lishsiz fe’llar, ot, sifat, son va fe’lning gapdagi vazifasi) bilan tanishtiriladi. 4-sinfda so'z turkumiarining morfologik-sintaktik xususiyatlari haqidagi bilim chuqurlashtiriladi: o'quvchilar otlarning egalik va kelishiklar bilan o'zgarishini, sifat va sonning gapdagi vazifasini, kishilik olmoshlari va ularning kelishiklar bilan turianishini, fe’llarda shaxs-son va zamonni o'rganadilar. Quyidagi jadvalda boshlang'ich sinf o'quvchilarining so'z turkumlari yuzasidan biiimlari hajmi ko'rsatilgan: