Таълим вазирлиги ж. Х. Хужаев усимликлар физиологияси


Download 6.15 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/83
Sana10.09.2023
Hajmi6.15 Mb.
#1675160
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   83
Bog'liq
O simliklar fiziologiyasi (J.Xo jayev)



^ З Б Е К И С Т О Н РЕСПУБЛИКАСИ О Л И Й ВА УРТА МАХСУС 
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
Ж.Х.ХУЖАЕВ
УСИМЛИКЛАР 
ФИЗИОЛОГИЯСИ
У збекист он Р еспубликаси Олий ва у р т а м а х с у с т аьлим 
вазирлиги т ом онйдан дарслик сиф ат ида т а в с и я эт илган
ТОШКЕНТ - «МЕ1ШАТ» - 2004
www.ziyouz.com kutubxonasi


Дарсликда ^симликлар физиологияси фанининг ривожланиш тарихи, 
бос^ичлари, чуж айранингтузилиш и, кимёвий таркиби, органоидлари, 
уларда кечадиган \аётий жараёнлар а^амияти, биоэнергетиканинг асосий 
тушунчалари, биологик тизимлардаги энергия манбалари, фосфорланиш, 
донор-акцептор тизим и ва биомембраналарнинг роли та\л и л этилган. 
Ф о т о с и н т е з м о \ и я т и , н а ф а с о л и ш ж а р а ё н и н и н г а \ а м и я т и , 
уси м л и кл ар н и н г сув реж им и, уларн и н г илдиз ор^али о з и ^ а н и ш
жараёнлари, танасидаги зарурий минерал элементларнинг микдори, уларга 
б.улган талаб, ^злаш тириш механизми, ф изиологик а\ам и яти , табиий 
тупрокутрнинг у ну мдорл и ги, уритлаш тизими, усуллари ва муддатлари 
мисоллар асосида ёритилган. Айницса, усимлик гормонлари, уларнинг 
\о с и л б ^лиш и, турлари, тузилиш и, кимёвий таркиби, ф изиологи к 
а\амияти ва бош ^алар курсатилган. Ф изиологик фаол сунъий моддалар, 
Усимликларнинг тиним \олатлари, \аракатлари ва уларнинг физиологик 
асослари т а л ^ и н этилган. Ф и зи ол о ги к ж араёнларни тасвирлаш да 
Узбекистон \УДУДИДЗ етиш тирилаётган кишлок, х^жалик экинлари, 
экологик му^ит ва бошк^аларга асосланилган. Узбек тилида тайёрланган 
ушбу дарсликдан олий У'кув юртлари биология факултетлари \ам да 
киш лоцхуж алик институтлари талабалари ва академик лицейларининг 
укитувчилари фойдаланиш лари мумкин.
Тацризчилар: ИД.Хамдамов - биология фанлари доктори, профессор;
М .И.Икромов - Узбекистан Республикаси фан арбоби, 
биология фанлари доктори, профессор;
С О тако в - Тошкенг Давлат аф ар университети доценти.
19060000-5
X ------------------------ эълонсиз, 2004
М 359 (0 4 )-20 0 4
ISBN 5-8244-1616-8
© «УАЖБНТ» Маркази, 2004 й. 
© «Mehnat» нашриёти, 2004 й.
www.ziyouz.com kutubxonasi


КИРИШ
Усимликлар физиологияси усимликлар танасида содир буладиган хдётий 
жараёнлар, мураккаб конуниятлар ва ^одисалар занж ирини урганувчи 
фандир. Фотосинтез, нафасолиш, сув режими ва тириклик асосини ташкил 
этувчи бошк;а \аётий кечинмаларни урганиш, та\пил килиш ва уларни 
одам учун фойдали томонга Узгартириш, яъни юк;ори ва сифатли хосил 
олиш мазкур фаннинг асосий вазифаси \исобланади. Ш у маънода 
усимликлар физиологияси а ф о н о м и я фанларининг назарий асосини 
ташкил этади. Чунки физиология со\асида эришилган хар бир ютук; 
Усимликшуносликда ^ам янги муваффак,иятларга сабаб булади. Айникса, 
кейинги йилларда бу со^ада эриш илган ижобий натижалар: сувдан 
тежамкорлик билан фойдаланиш максадида сугориш ишларини тартибли 
йулга куйиш, минерал ва органик уритлардан самарали фойдаланиш, 
Усиш ва ривожпанишни бошодэиш, ташкой шароитнинг ноцулай омилларига 
Усимликлар чидамлилигини ош ириш каби ишларнинг хаммаси усимлик­
лар физиологиясининг ютукутрига асослангандир.
К.А.Тимирязев усимликлар физиологиясининг макради усимлик та- 
насидаги \аётий \одисаларни Урганиш ва тушуниш \ам д а шу йул билан 
усимлик организми киши хо^ишига к,араб узгариши, ундаги \одисалар- 
ни тухтатаолиш ёки аксинча, руй беришга мажбур килиш , хуллас, Усим- 
ликни киш и ихтиёрига буйсундиришдан иборат, деб ёзган эди.
Усимликлар физиологиясида асосий иш усули тажрибадир. Физиолог 
Усимлик ^аёти \ак,ида етарли даражада аник; ва тУла тасаввур олиш, 
унга хос булган к,арама-к;аршиликларни очиш, уларни усимлик танаси- 
нингумумий ривожланишида к^андай а\амиятга эга эканлигини аник- 
лаш максадида лаборатория вадала амалиёти усулларидан фойдаланади. 
Усимликларнингусиш ва ривожланиш конуниятларини табиий шароит- 
да урганишда комплекс кузатишлар олиб бориш катга а^амиятга эга. Чунки 
Усимлик \аётини табиий омиллар таъсирисизтасаввур этиб булмайди. 
К.А.Тимирязев айтганидек, ф изиолог экспериментал ёки назарий ту- 
шунчага эгабулиш учун хаётий \одисаларнингта\пили билангина крно- 
атлана олмайди, у организм тарихини \ам урганиши керак.
Усимликлар физиологияси ботаника фанлари к^торига кириши билан 
бирга, \ай во н л ар ф изиологи яси , биоким ё, би о ф и зи ка, молекуляр 
биология, микробиология, кимё, ф изика каби фанлар билан \ам чамбар- 
час богликушр, уларнинг ютук^аридан фойдаланади, уз навбатида уларга 
таъсир этади. Кейинги йилларда кимё ва физика фанларинингзамонавий 
усуллари: хромотография ниш онли атомлар, электрон микроскопия,
www.ziyouz.com kutubxonasi


эл ек троф ор ез, диф ф еренциал центрифугалаш , спектроф отом етрия, 
рентгентузилм а та\л и ли ва бош калардан ф ойдаланиш натижасида 
физиология фанида жуда катта ютукутрга эришилди. Бу усулларни 
куллаш туфайли усимлик хужайрасининг мураккаб тузилиши, хужайра 
органоидларинингтузилмаси ва физиологик функциялари, хужайранинг 
моддаларни узлаштириш ва ажратиб чи^ариш жараёнида мембраналар- 
нинг ахамияти ва бошк^алар бирмунча п у т Урганилди. Айницра, Усимликлар 
танасида кувватини тУплаш ва сарфлаш хакидаги тушунчалар кенгайди. 
Чунки ёругликнинг электром агнит энергиясини органик модаалар 
таркибидаги эркин кимёвий цувватга айлантириш ва туплаш яшил Усим- 
ликларнинг эн г мухим таснифий хусусиятидир. Бу хусусияти билан 
яшил усимликлар табиатдаги барча бошк,а тирик организмлардан фарк, 
кдпади ва Ер юзида хэётнинг баркэрорлигини таъминлайди. С.П.Костичев 
(1872-1931) “Агар яшил баргбир неча йилга ишлашни тухгатса, Ер юзидаги 
барча ж онзот, жумладан, инсоният хам нобуд булади” , деган эди.
Х озирги вакгда биологиянинг турли со\алари орасида усимликлар 
физиологияси алохидаУринтутади. Янги-янги навлар яратишда, уларнинг 
Хосилдорпигини 
оширишда, 
\о си л сифатини 
яхшилаш ва са'к/тшда мазкур 
ф аннин г а\ам и яти йилдан-йилга ортиб бормокда.
Усимликлар физиологияси XVII-XVIII асрларда ва XIX асрнинг бошла- 
рида мусгакил фан сифатида шаклланди. Дастлаб италиялик олим М.Мал- 
пиги (1675), инглиз Р.Гук(1б65) усимликларнингмикроскопик тузилиши 
ха^идаги таълимотни яратдилар. 1727 йилда инглиз ботаниги С.Гейле 
У зининг “ У си м л и кл ар с т а т и к а с и “ асарида бирк,анча ф и зи ологи к 
тажрибаларнинг натижаларини якунлаб, усимликларда икки хил ок,имнинг 
мавжудЛигйни, яъни сув ва озу^а модцаларнинг пастдан юкррига ва 
юкрридан паегга цараб ок^ишини тасдицпади. Усимликларда сувни харакатга 
келтирувчи куч илдизбосими ва транспирация эканлигини исботлади.
И н гли з Д .П ристли (1771), голландиялик Я.Ингенхауз (1779), шве- 
ц ариялик олимлар Ж .С енебе (1782) ваТ.С оссю р (1804) бир-бирлари- 
нинг иш ларини тулдириш натижасида усимликларда фотосинтез жараё- 
нининг мавжудлигини очдилар. Я ъни ёругликда яшил усимликлар кар­
бонат ангидритни узлаш тириб, углеродли бирикмаларни туплаш хусу- 
сиятига эга эканлиги а н и ^ а н д и .
У сим ликлар ф изиологи яси тарихида 1800 йил бурилиш
йили 
Хисобланади. Чунки шу йили Ж .С енебенингбеш томлик “Усимликлар 
ф и зи о ло ги яси ” китоби чоп этилди ва у усимликлар ф изиологиясининг 
муста^ил ф ан сифатида тугилиши ва келажакдаги ривожланишига асос 
солди. Ж .С енебе “Усимликлар ф изиологияси“ атамасини таклиф этиш 
билан чегараланиб колм асдан, бу ф аннинг асосий вазиф аларини, 
предмети ва усулларини аник^аб берди.
Россияда усимликлар физиологияси XIX асрнинг иккинчи ярмидан 
риюжланабошлали. УнгаА.С.Фаминцин (1835-1918) ва КАТимирязев(1848-
www.ziyouz.com kutubxonasi


1920) асос солдилар. АС.Фаминцин (1867) Петербург университетида 
мусга^ил Усимликлар физиологияси кафедрасини ташкил этди ва 1887 йилда 
Усимликлар физиологиясилан биринчи укув китобини ёзди. Унингасосий илмий 
иаланишлари фотосинтез ва усимликлардаги модда алмашинув жараёнларини 
аник/гашга кэрагилган эди. АС.Фаминцин тажрибалар натижасида сунъий ёрут- 
ликла >^м карбонат ангидрид узлаилприлиб, крахмал \осил булишини курсатди.
А .С .Ф ам и н ц и н уша даврда чор Росси яси Ф анлар а к ад ем и яси
тизимидаги ягона усимликлар ан атом и яси ва физиологияси лаборато- 
ри яси н и н гра\б ари эди . Шу лабораторияда 1892 йилда Д.И. И вановский 
вирусларни каш ф этди. 1903 йилда эса М .С.Цвет усимлик пигментлари 
ва уларга я кин булган табиий бирикмаларни ажратиш учун хромотофафия 
усулини ишлаб чикай. Бу усул ёрдам ида у хлорофиллни биринчи булиб 
хлорофилл “а ” ва хлорофилл “б ” га ажратди.
У с и м л и к л а р ф и зи о л о г и я с и с о \а с и д а М осква м а к т а б и н и н г
ташкилотчиси К.А.Тимирязевбулди. У 1870-1892 йилларда П етров д е \- 
Кончилик ва урмон академиясининг (\ози р ги К.А.Тимирязев номидаги 
Москва ки ш л о к хУжалик академ ияси) ва 1878-1911 йилларда М осква 
университетининг профессори булиб ишлади. Олим янги физик ва кимёвий 
усулларни куллаш натижасида ф отосинтезнинг му^им конуниятларини 
аникушшга мувафф ак булди, хлороф и ллн и н г физикавий ва ким ёвий 
хоссаларини Урганишга катта \и с с а кУшди. Ф отосинтезёрурлик жадал- 
лигига, спектрал таркибига ва куёш ёр у м и ги н и н г энергиясига б о гл и к 
эканлигини аник, тажрибалар оркали исботлади. К .А .Тим ирязевнинг 
“Усимликлар чаёти” (1878), “Чарлз Д арвин ва унингтаълимоти“ (1883), 
“Усимликлар физиологиясининг юз йилли к натижаси” (1901), “ У сим- 
ликлар физиологияси ва д е\ко н ч и л и к” (1906) вабош ка асарлари Усим- 
ликлар физиологияси ф анинингривож ланиш идаало\ида а\ам и ятга эга.
Усимликлар экологик ф изиологиясига. асос солган олим лардан 
бири Н.А.Максимовдир (1880-1952). У узининг шогирдлари (И .И .Т ум а- 
н о в , Ф .Д .С к а зк и н , В .И .Разум ов, Б .С .М аш ко в, Л .И .Д ж ап а р и д зе , 
В.Г.Александров, И.В.Красовская ва бош калар) билан биргаликда усим- 
ликларнинг киш нинг нокулай ом иллари таъсирига, курго^чили кка 
чидамлилик физиологияси, усиш ва ривож ланиш , сунъий ёрурликда 
усиш каби жараёнларнингназарий асосларини ишлаб чикай.
XX асрнинг биринчи ярмидан усимликлар физиологияси ян ада тез- 
рок ривожланди. Мураккаб ф изиологи к жараёнларнинг биоким ёвий 
механизмлари урганила бошланди. Жумладан, фотосинтез (М.С.Цвет, 1903; 
Р.Хилл, 1937; М .Калвин, 1948-1956; Р.Эмерсон, 1943-1957; Д .И .А рнон, 
1954; М.Д.Хетч ва К.Р.Спек, 1966 ва бошкалар) ва усим ликларнинг 
нафас олиши (В.И.Палладии, 1912; С.П .Костичев, 1912-1927; Г.А.К- 
ребс, 1937; Г.Калкар ва В.А.Белицер, 1937-1939; Л .К орнберг, 1957; 
П.Митчел, 1961-1966 ва бошкалар) урганилди. Усимликларнинг Усиш ва 
ривожланиш жараёнларини идора килувчи моддалар - фитогормонлар-
www.ziyouz.com kutubxonasi


н и н г очилиш и ва Урганилиши жуда катта ютукбУлди (М.Г.Холодний ва 
Ф .В ент, 1926-1928; Ф .К егел, 1934-1935; М.Х.Чайлахян, 1937; Т.Ябута, 
1938; С.Скуг, 1955; Ф .Э ддикотт ва Ф.Уоринг, 1963-1965).
Дастлаб А .С .Ф аминцин ра\барлигида ташкил этилган Усимликлар 
ан атом и яси ва ф изиологияси (кейинчалик биоким ё ва усимликлар 
ф изиологияси) лабораторияси таркибида 1934 йили Москвада усимлик­
л а р ф изиологияси институти таш кил этилди. Институтга 1936 йилда 
К.А.Тимирязев номи берилди ва у усимликлар физиологиясини Урганиш 
со\аси д аги энг йирик ва ягон а марказга айланди. Таникли олимлар
А.А.Курсанов, М .Х.Чайлахян, П.А.Генкел, Ю .В.Ракитин, Р.Г.Бутенко,
А.А.Ничипорович, И.И.Туманов, АТ.Макроносоввабошкаларнингилмий 
фаолиятлари шу институт билан боглик- Х,озирги пайтда эса Киев, Минск, 
Н овосибирск, Кишинёв, Д уш анбе каби ша\арларда хам усимликлар 
ф изиологияси ва биокимёси институтлари бор. Барча университетларда 
усимликлар физиологияси кафедралари мавжуд.
Узбекистонда Усимликлар физиологияси мустакил фан сифатида 1920 
йил Урта Осиё давлат университетининг таш кил этилиш идан кейин 
(Тош кентда) ривожлана бош лади. Унйверситетда усимликлар физиоло­
гияси ва биокимёси каф едраси таш кил этилди.
К ейинчалик Самарканд давлат университети ташкил этилгандан сунг 
У симликлар физиодогиси ва микробиология кафедраси очилди. Бу 
каф едралар \о зи р \ам мавжуд. Улар усимликлар ф изиологияси ф ани- 
н и н г ривожланишига катта хисса кУшмокдалар.
Узбекистан шароитида фитофизиологлар (А.В.Благовешенский, Н.Д. 
Л ео н о в , В.А.Новиков, В .Ш ардаков, Н.А.Тодоров, М .Х.Ибрагимов,
Н.Н .Н азиров, С.С.Абаева, М.А.Белоусов, Х.Х.Енилеев, А.Имомалиев ва 
бош калар) биринчи навбатда, гуза ва бошка усимликларнинг \аётий 
жараёнларини кенгурганиб, назарий ваамалийхулосаларчикррдилар. Хозирги 
вактда Узбекистон ФА тизим идаги илмий текш ириш институтлари 
(экспериментал биология, ботаника), К^шлокхужалик Академияси ва бошкр 
ил м даргох^арида академик-профессорлар тинмай изланиш ишлариниалиб 
бормокдалар. Умуман, республикамизца усимликлар физиологияси фани кенг 
к у л а м д а р и во ж лан и б б о р м о к д а . У збекистон ф и то ф и зи о л о г л а р и
бирлашмасинингтаъсисэтилиши (1989) ва 1991 йилда Тошкентда Узбекистан 
физиологларининг биринчи съезди утказилиши бунга яккол далил булади.
Узбекистонлик усимлик физиологларинингтаклифига асосан, съезд му- 
\окам а килган асосий ^аётий жараёнларни (фотосинтез, минерал озикяаниш 
ва \осилдорлик, липидлар, усимликлар иммунитети, шурликка чидамлилик, 
ривожланиш жараёнлари ва ташки шароитнинг нокулай омиллари таъсирига 
чидамлилик, репродуктив аъзолар физиологияси, физиологик фаол моддалар 
таъсири ва бошкалар) урганиш, кишлокхужаликусимликпаридан энгюкори 
\осилалиш нинг назарий асосларини ишлаб чикиш усимликлар физиологияси 
ф ани олдидатурган энгдолзарб вазифалардан биридир.
www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 6.15 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling