Tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy

Nodir Ziyodulloyev 

1 

 

 

 

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI 

 

SURXONDARYO VILOYATI XALQ TA`LIMI XODIMLARINI QAYTA 

TAYYORLASH VA ULARNING MALAKASINI OSHIRISH HUDUDIY 

MARKAZI 

 

“Aniq va tabiiy fanlar metodikasi” kafedrasi katta o`qituvchisi Ziyodulloyev 

Nodirning Sherobod tumani XTB ga qarashli 1-sonli umumta`lim 

maktabining 9-sinf o`quvchilari uchun kimyo fanidan “Uglerod guruhchasi 

elementlarining umumiy tavsifi” mavzusida tayyorlagan  

 

 

 

 

                       

 

TERMIZ -2019 YIL 

Nodir Ziyodulloyev 

2 

 

Sana: 17.10.2019.                      Fan: Kimyo                                    Sinf: 9

 

Mavzu:

 

Uglerod guruhchasi elementlarining umumiy tavsifi 

(I qism).

 

Darsning maqsadlari: 

Ta`limiy  maqsad:  o`quvchilarda  uglerod  guruhchasi  elementlari,  ularning 

davriy jadvaldagi o`rni va atom tuzilishi haqida BKM larni shakllantirish; 

Tarbiyaviy  maqsad:  jamoada  faol  ishlash,  tartib-intizomga  rioya  qilish, 

jamoadoshini tinglay bilish va kommunikativ ko`nikmalarni shakllantrish; 

Rivojlantiruvchi  maqsad:  o`quvchilarning  kimyoviy  bilimlarini  yangi 

bosqichga  ko`tarish,  mustaqil  va  jamoada  fikrlash  darajalarini  oshirish, 

o`quvchilarda kimyo faniga bo`lgan qiziqishlarini rivojlantirish. 

Shakllantiriladigan kompetensiyalar: 

Tayanch kompetensiyalar: 

➢ Kommunikativ  kompetensiya  —  ijtimoiy  vaziyatlarda  ona  tilida  hamda 

birorta  xorijiy  tilda  o`zaro  muloqotga  kirisha  olishni,  muloqotda  muomala 

madaniyatiga  amal  qilishni,  ijtimoiy  moslashuvchanlikni,  hamkorlikda  jamoada 

samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantirish; 

➢ O`zini  o`zi  rivojlantirish  kompetensiyasi  —  doimiy  ravishda  o`z-o`zini 

jismoniy, ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, kamolotga intilish, 

hayot  davomida  mustaqil  o`qib-o`rganish,  kognitivlik  ko`nikmalarini  va  hayotiy 

tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o`z xatti-harakatini muqobil 

baholash va mustaqil qaror qabul qila olish ko`nikmalarini egallash; 

➢ Ijtimoiy  faol  fuqarolik  kompetensiyasi  —  jamiyatda  bo`layotgan  voqea, 

hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o`zining 

fuqarolik  burch  va  huquqlarini  bilish,  unga  rioya  qilish,  mehnat  va  fuqarolik 

munosabatlarida  muomala  va  huquqiy  madaniyatga  ega  bo`lish  layoqatlarini 

shakllantirish; 

➢ Milliy  va  umummadaniy  kompetensiya  —  vatanga  sadoqatli,  insonlarga 

mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo`lish, badiiy 

Nodir Ziyodulloyev 

3 

 

va  san’at  asarlarini  tushunish,  orasta  kiyinish,  madaniy  qoidalarga  va  sog`lom 

turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. 

Fanga oid umumiy kompetensiya: 

➢ Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalay olish; 

Dars turi: yangi bilimlarni bayon qilish. 

Dars shakli: kichik guruhlarda mavzuni o`rganish. 

Dars metodlari: Muammoli ta`lim metodi (Kichik guruhlarda ishlash). 

Darsda foydalaniladigan ma`lumot manbalari: I.R.Asqarov  muallifdoshligi 

asosida    9-sinf  kimyo  darsligining  qayta  ishlangan  to`rtinchi  nashri, 

P.N.Mirzayevning  repititorlar  uchun  “Kimyo”  kitobi,  Xalq  ta`limi  vazirligining 

axborot ta`lim portali (www.eduportal.uz). 

Darsda  foydalaniladigan texnik vositalar  va  jihozlar:   kompyuter, proyektor, 

kimyoviy  elementlar  davriy  jadvali  elkektron  shakli,  mavzu  taqdimoti,  guruhlar 

uchun tarqatma materiallar va baholash uchun rag`bat kartochkalari. 

Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti: 

I 

Tashkiliy  qism 

2-5 minut. 

II 

O`tilgan mavzuni takrorlash 

5-10 minut. 

III 

Yangi  mavzu  bayoni 

15 minut. 

IV 

Yangi mavzuni mustahkamlash 

10-15 minut. 

V 

Darsga  yakun  yasash  va  o`quvchilarni 

baholash 

3 minut. 

VI 

Uyga  vazifa berish 

2 minut. 

 

DARSNING BORISHI 

I. Tashkiliy qism: 

a) salomlashish va  davomatni  aniqlash; 

b) o`quvchilarni darsga  tayyorlash;           

Nodir Ziyodulloyev 

4 

 

c) xona  tozaligiga  e’tibor   berish; 

d) ma’naviyat  daqiqasini  tashkil  etish (shior vaqtida) 

Dars  shiori  aytiladi:                                                                                

(3-slayd)

 

Kelajak bugundan boshlanadi, ertadan emas!  

The future starts today, not tomorrow! 

 

e) darsning oltin qoidalari:                                                                     

 (4-slayd)

 

 

➢

 

- intizom; 

➢

 

ahillik; 

➢

 

faollik; 

➢

 

aniqlik; 

➢

 

o`zgalar fikrini hurmat qilish; 

➢

 

o`ng qo`l qoidasi; 

➢

 

reglamentga rioya qilish. 

 

 

f) o`quvchilar 4 yoki 6 a`zodan iborat 5 ta kichik guruhlarga bo`lib olinadi va 

nom beriladi (har bir guruh stoliga guruh nomi yozilgan etiketka yopishtiriladi):    

                                    

(5-slayd)

 

1. Uglerod guruhi; 

2. Kremniy guruhi; 

3. Germaniy guruhi; 

4. Qalay guruhi; 

5. Qo`rg`oshin guruhi. 

 

II. 

O`tilgan mavzuni takrorlash:                                                  

(6-7-slayd)

 

Guruhlarga  avval  o`tilgan  mavzular  yuzasidan  hamda  kimyo  faniga  oid 

kompetentliklarini  aniqlash  maqsadida  bir  xil  ko`rinishdagi  topshiriq  beriladi  va 

bajarish  uchun  5  daqiqa  vaqt  ajratiladi.  Eng  ko`p  to`g`ri  javob  topgan  guruhga 

rag`bat kartochasi beriladi. 

 

 

Nodir Ziyodulloyev 

5 

 

Quyida tuzilish formulalari keltirilgan moddalarning nomlarini bo`sh qoldirilgan 

maydonga yozing: 

 

 

  

 

 

 

 

Nodir Ziyodulloyev 

6 

 

Rag`bat kartochkalari quyidagicha qiymatga ega:                                 

 (8-slayd)

 

Ofarin=5 ball;                   tasanno=4 ball;               barakalla=3 ball 

 

 

III. 

Yangi  mavzu  bayoni:                                                    

(9-24--slaydlar)

 

O`tilgan mavzu takrorlab bo`lingach yangi mavzuning eng muhim ma`lumotlari 

taqdimot ko`rinishida yoki frontal tarzda bayon etiladi. 

• Uglerod guruhiga C, Si, Ge, Sn, Pb elementlari kiradi. 

• Uglerod guruhi elementlari p-elementlar oilasiga mansub. 

• Valentligi II va IV ga teng. 

• Yuqori oksidlanish darajasi +4 ( CO

2

, SiO

2

 ). 

• Quyi oksidlanish darajasi –4 ( CH

4

, Mg

2

Si ). 

•  Uglerod  guruhi  elementlari  atomlarning  tashqi  electron  qavati  ns

2

np

2

 

ko‘rinishida bo‘ladi. 

Uglerod  guruhi  elementlari  davriy  sistemaning  to‘rtinchi  guruhi  bosh 

guruhchasida (p-elementlar) joylashgan bo‘lib, tashqi energetik pog‘onasida to‘r tta 

electron tutadi. Ular davriy sistemada elektronlarini oson beruvchi va elektronlarini 

oson  biriktirib  oluvchi  elementlar  oralig‘ida  joylashgan.  Vodorod  bilan 

birikmalarida  –4  oksidlanish  darajasini  (CH

4

  –metan)  namoyon  qiladi.  Kislorod 

bilan birikmalarida (CO

2

, H

2

CO

3

, SiO

2

, H

2

SiO

3

) yuqori oksidlanish darajasi +4 ga 

teng. 

Nodir Ziyodulloyev 

7 

 

Uglerod  guruhi  elementlari  (asosan,  uglerod  va  kremniy)ning  vodorodli 

birikmalari kislota xossasini ham, asos xossasini ham namoyon qilmasligi uglerod-

vodorod,  kremniy-vodorod  bog‘larining  elementlarning  yaqin  elektromanfiylik 

qiymatlariga  ega  ekanliklari  natijasida  kam  qutblanganligi,  metan  va  silan  (SiH

4

) 

molekulalarining  qutbsizligi  bilan  izohlanadi.  Quyidagi  jadvalda  uglerod  guruhi 

elementlarining ba’zi xossalari berilgan: 

 

 

 

IV. 

Yangi mavzuni mustahkamlash:                                     

(25-29-slaydlar)

 

 Yangi  mavzuni  mustahkamlash  ikki  bosqichda  amalga  oshiriladi.  Birinchi 

bosqichda  guruhlarga  8  ta  kalit  so`zdan  iborat  krossvord  topshirig`i  beriladi  va  4 

daqiqa vaqt ajratiladi: 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nodir Ziyodulloyev 

8 

 

1-bosqich topshirig`i: 

KROSSVORD 

  

  

  

  

  

  

  

1

    

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

2

    

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

3

    

  

  

  

  

  

  

  

4

    

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

5

    

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

6

    

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

7

    

  

  

  

  

  

  

  

   

 

ENIGA: 

2. Uglerod  guruhchasi  elementlarida  guruh  bo`ylab 

yuqoridan  pastga  tomon  atom  radiusi  qanday 

o`zgaradi ? 

3. Silikat sanoatining eng muhim elementini toping ? 

5. Tashqi  elektron  qavati  4s

2

4p

2

  ko`rinishga  ega 

uglerod guruhchasi elementini aniqlang ? 

6. Bitta  atomida  69  ta  neytron  saqlagan  uglerod 

guruhchasi elementi ? 

7. Jumlada 

tushirib 

qoldirilgan 

so`zni 

toping: 

Kremniy-vodorod 

bog‘larining  elementlarning 

yaqin elektromanfiylik qiymatlariga ega ekanliklari 

natijasida 

kam 

qutblanganligi, 

.............. 

molekulalarining qutbsizligi bilan izohlanadi. 

 

BO'YIGA: 

1. Uglerodning  oksidlanish 

darajasi  -4  gateng  bo`lgan 

vodorodli 

organik 

birikmasi qanday ataladi ? 

3. Uglerod 

guruhchasi 

elementlarida 

guruh 

bo`ylab  pastdan  yuqoriga 

tomon  metallik  xossasi 

qanday o`zgaradi ? 

4. "Tirik  tabiatning  asosi" 

deb  ataluvchi  kimyoviy 

elementni aniqlang ? 

 

Nodir Ziyodulloyev 

9 

 

Javobi: 

KROSSVORD 

  

  

  

  

  

  

  

1

m 

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

e 

  

  

  

  

  

  

  

  

2

o 

r 

t 

a 

d 

i 

  

  

  

  

  

  

  

a 

  

  

  

  

  

  

3

k 

r 

e 

m 

n 

i 

y 

  

4

u 

  

  

a 

  

  

  

  

  

  

  

5

g 

e 

r 

m 

a 

n 

i 

y 

  

  

  

l 

  

  

a 

  

  

  

  

  

  

  

e 

  

  

y 

  

  

  

  

  

  

  

r 

  

6

q 

a 

l 

a 

y 

  

  

  

  

o 

  

  

d 

  

  

  

  

  

  

  

d 

  

7

s 

i 

l 

a 

n 

  

  

  

  

 

ENIGA: 

2. Uglerod  guruhchasi  elementlarida  guruh  bo`ylab 

yuqoridan  pastga  tomon  atom  radiusi  qanday 

o`zgaradi ? 

3. Silikat sanoatining eng muhim elementini toping ? 

5. Tashqi  elektron  qavati  4s

2

4p

2

  ko`rinishga  ega 

uglerod guruhchasi elementini aniqlang ? 

6. Bitta  atomida  69  ta  neytron  saqlagan  uglerod 

guruhchasi elementi ? 

7. Jumlada 

tushirib 

qoldirilgan 

so`zni 

toping: 

Kremniy-vodorod 

bog‘larining  elementlarning 

yaqin elektromanfiylik qiymatlariga ega ekanliklari 

natijasida 

kam 

qutblanganligi, 

.............. 

molekulalarining qutbsizligi bilan izohlanadi. 

 

BO'YIGA: 

1. Uglerodning 

oksidlanish 

darajasi  -4  gateng  bo`lgan 

vodorodli  organik  birikmasi 

qanday ataladi ? 

3. Uglerod 

guruhchasi 

elementlarida  guruh  bo`ylab 

pastdan 

yuqoriga 

tomon 

metallik 

xossasi 

qanday 

o`zgaradi ? 

4. "Tirik  tabiatning  asosi"  deb 

ataluvchi kimyoviy elementni 

aniqlang ? 

 

 

Nodir Ziyodulloyev 

10 

 

So`ngra  uglerod  guruhchasi  elementlariga  doir  sodda  “Konseptual  jadval” 

beriladi va 4 daqiqa davomida jadvalni to`ldirish so`raladi: 

2-bosqich topshirig`i: 

Konseptual jadval 

Elementning 

kimyoviy 

belgisi 

Elementning 

nomi 

Nisbiy atom 

massasi 

Metall-

metallmaslik 

xususiyati 

1 ta atomidagi 

neytronlar soni 

C 

uglerod 

12 

metallmas 

6 

Si 

 

 

 

 

Ge 

 

 

 

 

Sn 

 

 

 

 

Pb 

 

 

 

 

 

Javobi: 

Elementning 

kimyoviy 

belgisi 

Elementning 

nomi 

Nisbiy atom 

massasi 

Metall-

metallmaslik 

xususiyati 

1 ta atomidagi 

neytronlar soni 

C 

uglerod 

12 

metallmas 

6 

Si 

kremniy 

28 

metallmas 

14 

Ge 

germaniy 

73 

metall 

41 

Sn 

qalay 

119 

metall 

69 

Pb 

qo`rg`oshin 

207 

metall 

125 

 

Har  ikkala  topshiriq  bajarib  bo`lingach  natijasi  tekshirilib,  g`olib  guruhlar 

aniqlanadi va rag`batlantiriladi. 

 

 

Nodir Ziyodulloyev 

11 

 

V.  Darsga yakun yasash va o`quvchilarni baholash:   

                         (30-slayd) 

Go`lib  guruhning  barcha  ishtirokchilari  va  boshqa  guruhlarning  eng  faol 

o`quvchilari jurnalga baholanadi. Hamda markur darsning eng faol, eng tirishqoq va 

eng  intiluvchan  o`quvchilari    aniqlanib,  ularga  rag`batlantiruvchi  kartochkalar 

topshiriladi. 

 

 

 

VI. 

Uyga vazifa berish:                                                                  

(31-slayd)

 

O`quvchilarga mavzuning ikkinchi qismi yani “Uglerodning davriy sistemadagi 

o`rni, atom tuzilishi, allotropiyasi” bo`yicha “Klaster” tuzib kelish vazifasi berilib 

dars yakunlanadi.