Тирик организмларда биологик маромлар (ритмлар)


Download 57 Kb.
bet1/2
Sana23.12.2022
Hajmi57 Kb.
#1044531
  1   2
Bog'liq
Тирик организмларда биологик маромлар (ритмлар).2


Тирик организмларда биологик маромлар (ритмлар). Ёругликни тирик организмларга таъсири

Режа:




  1. Ёруглик манбалари хакида.

  2. Усимликларда фотосинтез жараёнини утишида ёругликни ахамияти.

  3. Ёругликни хайвонлар хаётига таъсири.

  4. Биоритмлар хакида тушунча.

  5. Биологик ритмлар хакида умумий тушунча.

  6. Биологик ритмни келиб чикиш сабаблари.

  7. Экзоген ва эндоген ритмлар хакида.

  8. Суткалик мавсумий ва узок йилликдаврий биоритмлар.

  9. Фотопериодизм.

10.Мавсумни нокулай шароитларига организмларни мослашуви.
Биологик соат хакида умумий тушунча берилади, одам мисолида. Биз юкорида хайвонлар ва усимликлар хаётида ёруглик, харорат, намлик, босим, атмосферадаги электромагнит майдони кабилар фикр юритдик. Бу омилларни таъсири ерни уз уки ва куёш атрофида айланиши туфайли узгариб туради. Бирон жойни иклими хам географик кенгликка, океандан якин-узоклигига караб хосил булади. Сайёрани хар хил минтакаларидаги иклим хакида тушунча берилади. Усимликлар ва хайвонларда узок вакт давомида табиий танлаш натижасида хар хил мухит шароитида анатомо-морфологик, физиологик ва биокимёвий мослашувлар хосил булган. Агар шу мослашув булмаса улар улиб кетади. Масалан, агар киш фаслида (бизни шароитда) усимликларда, баъзи хайвонларда хам физиологик жихатдан узгарган тиним холати булмаса, улар совукдан улиб кетарди (усимлар, полиз кунгизи). Шундай килиб, тарихий тараккиёт жараёнида табиатда утадиган цикллик ходисалар оркали тирик организмларда даврий равишда узгарувчан физиологик холатлар содир булди. Хар хил вактда организм холатини узгариб туриши биологик ритм дейилади. Бу ритмлар организм цикллик ички механизми билан бошкарилиб туради. Деярлик хамма организмлар кунни ва йилни аник вактини аниклаш хусусиятига эга. Биологик саотлар оркали суткалик, мавсумий ва йиллик физиологик жараёнларни узгариши содир булади. Хайвонларда бу жараёнлар шартли рефлексни хосил булиши оркали бошкарилади. Биологик соат ёруглик ва коронгуликни алмашинуви билан организм хужайралардаги жараёнларни узгариши оркали содир булади. Бунда сезги органларни ва марказий нерв системасини роли каттадир. Ички (эндоген) ва ташки (экзоген) ритмлар тафовут килинади.
Ички физиологик ритм хужайра, тукима ва органларда (ички секреция безлари) тухтовсиз утаётган физиологик жараёнлар, кайсики улар гох кучайиб, гох сусайиб туради.
Куп хайвонларда суткалик даврийлик физиологик узгаришлар билан утмай, харакат фаолиятини узгариши билан содир булади. Бу суткани ташки (экзоген) ритмдир. Бу кундузи ёки кечаси фаол хаёт кечирувчи хайвонларга таалуклидир.
Мавсумий даврийлик муътадил ва шимолий кенгликлардаги (узимизда хам) жойларга таалукли булиб, бунда мавсумий метереологик шароитлар кескин фарк килади. Тирик организмларни ривожланиши учун кулай шароит 6-7 ой. Бу муддатда улар купайиб, ривожланиб улгуриши керак. Масалан, эфемер ёки бошка усимликлар, кушлар, хайвонлар. Ёз урталарида гулловчи усимликлар камаяди, кушларни купайиши тугайди. Куп усимликлар ёзни охири ва кузда меваси пишади, уруг беради. Усимликлар кейин кишга таёргарлик куради. Усимлик баргларидан илдиз ва бошка кишловчи органларда озука бориб йигилади, хайвонлар кишловга тайёрланади, кучувчи кушлар тудаси йигила бошлайди. Далада кукариб турган усимлик булмайди, куп хайвонлар учрамайди. Шундай килиб, усимликларни ривожланиши даврийлигини куйидаги этапларга булиш мумкин: вегетацияни бошланиши, гуллаши, уругни пишиши уругини сочилиши вегетацияни тугаши, эфемерларда тез, бошкаларда 5-6 ой давом этади, хайвонлар хаётида хам мухитни узгариши билан хар хил даврий ривожланиши утади (пойкилотерм, гомойтерм) чигиртка мисолида: тухумдан чигиртка чикиши, овкатланиши, вояга етиши, тухум куйиши, улиб кетиши (ёз уртасида); бошка турларда хам.
Тирик организмдаги суткалик ва мавсумий ритмдан ташкари узок йиллик даврий биоритмлар хам содир булади. Булар куёш активлигини об-хавога таъсири оркали хосилли ва хосилсиз йиллар булиши, баъзи турларни популяциясини купайиб ёки камайиб кетиши куринишида содир булади. Табиатдаги бу ходисалар хар 5-6 ва 11 йилда, шунингдек асрда (80-90 йилда) куёш активлигини узгариши билан булади. Масалан: узок шаркда ивасол балигини камайиб, кейин купайиши.
Download 57 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling