Tohir Malikning " Saodat saroyining kaliti"

Aloxiddinova Nargizaning
Tohir Malikning
“Saodat saroyining kaliti” asarining
“Ikki yo`lning biri” qismi asosida
tayyorlagan referati

Tohir Malikning “Saodat saroyining kaliti” asari adabiyotimizning eng yaxshi adabiyotlaridan biri sanaladi. Ushbu asar uch bo`lim v abo`lim tarkibida bir qancha mavzularga bo`lingan. Biz hozir ushbu asarning “Ikki yo`lning biri” qismidagi odob-axloq qoidalariga doir qismlarini birma-bir ko`rib chiqamiz.

Abdulla Avloniy hazratlari yozgan ekanlar: ≪Bolaning salomati va saodati uchun yaxshi tarbiya qilmoq tanini pok tutmoq, yosh vaqtidan maslakini tuzatmaqyaxshi xulqlarni o`rgatmaq yomon xulqlardan saqlab o`sdurmakdir. Tarbiya qiluvchilar tabib kabidurki, tabib xastaning badanidagi kasaliga davo qilgani kabi tarbiyani bolaning vujudidagi jahl maraziga ≪yaxshi xulq≫ degan davoni ichidan, ≪poklik≫ degan davoni ustidan berub, katta qilmak lozimdur. Zeroki, ≪hassinu axloqakum≫ amri sharifi uzra xulqimizni tuzatmakka amr ulinganmiz. Ayekin xulqimizning yaxshi bo`lishining asosiy panjasi tarbiyadur... Xukamolardan biri: ≪Har bir millatning saodati, davlatlarning tinch va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog`liqdur≫, dermish. Shariati islomiyada o`z bolalarni yaxshilab tarbiya qilmak - otalarga farzi ayn, o`z millatining yetim qolgan bolalarini tarbiya qilmak farzi kifoyadir...≫ (Farzi ayn - bajarilishi shart bo`lgan vazifa; farzi kifoya - bir kishida yetim bolalarni tarbiya qilish imkoni bulmasa, unga ayb emas, bu vazifani uning o`rniga boshqa bir odam bajarishi ham mumkin).
Mazkur fikrlarni yaxshilab anglash uchun tarixga murojaat qilaylik: o`tmishda diyorimizda bir necha marta kuchli-kuchli davlatlar qad rostlagan va ko`pi sig`may nurab, yakson bulgan. Ming afsuski, davlatlarning yo`q bo`lishiga tashqi dushmanlarning zarbasi emas, ko`proq ichki nizolar sabab edi. Xususan, Amir Temur saltanatining tarixini eslaylik. Bu holatni tarixchilar qanday sharhlashsa sharhlashsin, lekin biz deymizki, dunyoni lol qoldirgan saltanatning yemirilishiga shahzodalarning yaxshi tarbiya ko`rmaganlari sababdir.
Ustoz Abdurauf Fitrat bu fikrlarni salkam yuz yil muqaddam bayon etganlar. Butun bola tarbiyasi deganda ota va ona uni yaxshi kiyintirishni tushunadi, katta pul sarflab o`qishga kiritishni anglaydi. Agar avtomashinasi buzilib qolsa, ustaxonada bir kun yoki bir hafta utirishi mumkin, ammo farzandi bilan bir soat yonma-yon utirib, dars tayyorlashga toqati yetmaydigan otalar va onalar ham borligi afsusli holdir.
Tarbiyadan tashqaridagi bola bebosh va yaramaslik sari og`adi. Erka bo`lib o`sgan o`g`il-qizlar xatti-harakati ota-onaga mung va alam keltiradi. Shu bois ham Abdulla Avloniy ta’kid etganlaridek: ≪Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat - yo falokat masalasidur≫ deyilmish fikrni barchamiz birdek shior sifatida qabul qilishimiz lozim buladi.
≪Odamning kamoli faqat sog`liq va kuchdan iborat bo`lmay, balki jismonan, aqlan va axloqan yuksalishdan iborat. Odamning jismi, aqli va axloqi turli kasallik va nuqsonlardan uzoq bo`lishi lozim. Odam ham o`z manfaatini ham yaqinlarini baxtiyor qilishga qodir bulib o`sishi lozim. Zotan, bu mantiqiy olishuvlarga nima hojat bor?≫. Ustoz Abdurauf Fitrat bu fikrlarni salkam yuz yil muqaddam bayon etganlar. Butun bola tarbiyasi deganda ota va ona uni yaxshi kiyintirishni tushunadi, katta pul sarflab o`qishga kiritishni anglaydi... Agar avtomashinasi buzilib qolsa, ustaxonada bir kun yoki bir hafta o`tirishi mumkin, ammo farzandi bilan bir soat yonma-yon utirib, dars tayyorlashga toqati yetmaydigan otalar va onalar ham borligi afsusli holdir.
Hayot - imtihon ekanligi kup aytiladi. Imtihon bor joyda burch, javobgarlik mas’uliyat bo`ladi. Inson ana shu mas’uliyat bilan dunyoga keladi. Barchamiz zimmasiga omonat yuklatilgan, imtihonda turgan insonlarmiz. Bu dunyo mash’ali, ammo asl joyimiz emas. Biz farzandlarimiz taqdiri uchun hujayralarning eng olis nuqtasigacha, vujudning har bir zarrasiga qadar javobgar bo`lgan kishilarmiz. O`zimiz jannatga kirsak-u azob farishtalari farzandlarimizni jahannam o`tiga otsalar, yuragimiz bardosh berarmikin?
Agar biron kishi farzandimizning qo`liga chut bosaman, desa xotirjam qarab turamizmi? Uylab ham utirmasdan himoyaga tashlanamiz! Xo`sh, nima uchun jigarbandlarimizni yomon xulqi uchun kelajakda kutiladigan do`zax o`tlaridan himoya qlishni uylamaymiz? Bu bir masala. Ikkinchi masala – do`zaxiy farzandlarni ≪tarbiyalagan≫ ota-onaga jannat nasib etarmikin? Bu o`rinda jumla tuzishda xatoga yo`l qo`ydik: ehtimol, ≪do`zaxiy bolalarni ≪tarbiyalash≫ emas, ≪bolalarni do`zaxbop qilib tarbiyalash≫ desak tutriroq bular? Yo`q, eng to`g`risi - ≪bolalarni umuman tarbiya qilmagan≫.
Rivoyat. Misr hukmdori bilan Rum hukmdori o`zaro kelishib, do`stlik ahdini tuzdilar va oradagi adovatga barham berdilar. Hatto Misr xukmdori Rum hukmdorining qizini nikohlab, qizini esa Rum shahzodasiga uzatdi. Ularning do`stlik va qarindoshlik aloqalari uzoq davom etdi. Bir kuni Rum hukmdori qudasiga bu mazmundagi maktubni yo`lladi:
- Ko`zlarimizning nurlari bo`lmish aziz farzandlarimizning bizlardan keyin ham farog`atda yashamoqliklari uchun hozirdan chora-tadbir ko`rishimiz kerak. Men o`glim uchun juda ko`p oltin jamladim. Chiroyli saroy barpo ettirdim. Siz ham shunday qilgandirsiz?
Misr xukmdori maktubni o`qib tabassum qildi va bu javobni yo`lladi:
- Azizim, men sizdan ko`ra, sal boshqacharoq yo`l tutdim. Vafosiz mol-dunyo va matohlariga iltifot etmaganim tufayli o`glimga oltinu javharlar emas, ilm, hunar, odob, axloqni meros etib qoldirishni istadim. Uni ilmli, hunarli, xushaxloqli qlib tarbiyaladim. Uni yaxshi adab libosi bilan bezadim. Moldunyo ga qachondir zavol yetadi, ammo men qoldirayotgan merosga hech zamon zavol yetmaydi. Bu meros farzandimni har qanday balo-ofatlardan omon saqlagay. Hayot - imtihon ekanligi kup aytiladi. Imtihon bor joyda burch, javobgarlik, mas’uliyat buladi. Inson ana shu mas’uliyat bilan dunyoga keladi. Barchamiz zimmasiga omonat yuklatilgan, imtihonda turgan insonlarmiz. Bu dunyo nash’ali, ammo asl joyimiz emas. Biz farzandlarimiz taqdiri uchun hujayralarning eng olis nuqtasigacha, vujudning har bir zarrasiga qadar javobgar bulgan kishilarmiz. Uzimiz jannatga kirsagu azob farishtalari farzandlarimizni jahannam o`ti ga otsalar, yuragimiz bardosh berarmikin? Agar biron kishi farzandimizning kuliga chut bosaman, desa xotirjam qarab turamizmi? Uylab ham utirmasdan himoyaga tashlanamiz!
Rivoyat. Misr xukmdori bilan Rum hukmdori o`zaro kelishib, do`stlik avdini tuzdilar va oradagi adovatga bardam berdilar. Hatto Misr xukmdori Rum hukmdorining qizini nikohlab, qizini esa Rum shahzodasiga uzatdi. Ularning do`stlik va qarindoshlik aloqalari uzoq davom etdi. Bir kuni Rum xukmdori qudasiga bu mazmundagi maktubni yo`lladi:
- Ko`zlarimizning nurlari bo`lmish aziz farzandlarimizning bizlardan keyin ham farog`atda yashamoqliklari uchun hozirdan chora-tadbir qurishimiz kerak. Men ug`lim uchun juda ko`p oltin jamladim. Chiroyli saroy barpo ettirdim. Siz ham shunday qilgandirsiz?
Misr hukmdori maktubni o`qib tabassum qildi va bu javobni yo`lladi:
- Azizim, men sizdan kura, sal boshqacharoq yul tutdim. Vafosiz mol-dunyo va matohlariga iltifot etmaganim tufayli o`glimga oltinu javharlar emas, ilm, hunar, odob, axloqni meros etib qoldirishni istadim. Uni ilmli, xunarli, xushaxloqi qilib tarbiyaladim. Uni yaxshi adab libosi bilan bezadim. Moldunyo ga qachondir zavol yetadi, ammo men qoldirayotgan merosga hech zamon zavol yetmaydi. Bu meros farzandimni har qanday balo-ofatlardan omon saqlagay...
Xadis. Rasululloh (s.a.v.) marhamat qiladilarki:«har bir mumin banda o`z birodarining ko`zgusidir.U birodarida bir aybni ko`rsa, o`zida ko`rgan shunday aybni tuzatishga harakat qilishi kerak». Ya’nikim, biz do`stimizda hasad yoki chaqimchilik illatini ko`rib turibmiz. Uni tarbiya qilishimizdan avval biz o`zimizdagi o`sha illatni tuzatishga kirishishimiz kerak.
Hikmat. Lukmoni Hakim o`z o`g`illariga debdilar: ≪qarindosh urug`lardan aloqangni uzma, o`ylab ish tut. Odamlarni g`iybat qilma, odamlar yomon ishga bosh qo`shsa, sen ularga qo`shilma. Shoshilib ish tutma, boylik deb o`zingni g`am-qayg`uga tashlama. O`z qadrini bilmagan odamdan yaxshilik umid qilma. O`tirishlardan o`z joyingni bil, odamlarning so`zlariga quloq sol, odamlar so`rasa, gapir, uzingdan ulug`lar oldiga tushib yurma, odamlar ichida boshingni quyi solib utirma, shu chapga qarayverma, mehmonlar oldida birovga dema, mezbonga esa ish buyurma. Mayet va devona odamlar bilan hamsuhbat bulma. Bekorchi odamlar bilan kuch qila utirma. O`z foydangni o`ylab obruyingni to`kma. O`ziga bino quyuvchi takabburlardan bo`lma. Xusumatdan uzoq bo`l, senga ish buyursalar bajar, va’da qilsang, albatta, uddasidan chiq. Hech kimni ranjitma...≫
Insonni inson bulishiga bois tarbiyadir va uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste’dodga, ilmga va mashvda. Hazrat Navoiy debdilarki: «Krbiliyatli odamni tarbiya qilmaslik - zulmkorlikdir. Noqobil odamga esa tarbiya xayfdir. Tarbiyangni ayab, unisini nobud etma, bupisiga tarbiyangni zoye qilma.