Xissiyot tushunchasi va turlari

2-mavzu.Xissiyot va iroda jarayonlari metadologiyasi
Reja:

1. 
   Xissiyot tushunchasi va turlari.
   
2. 
   Iroda tushunchasi, iroda xarakati ularning tuzilishi.
   
3. 
   Jinoyatni tergov qilish jarayonida iroda xolatini boshqarish.
   
   1. 
      Xissiyot tushunchasi va turlari.
      

fiissiyot borliqqa, tu rmu sh g a , shaxslararo m u n o s a - batga ko‘ra shaxsning subycktiv kechinmalarining aks cttirilishidir. Shaxs tirik mavjudot b o ‘lishi bilan birga, jamiya t a'zosi hamdir. Shuningdek, individual inson sifatida tcvarakatrofdagi narsa va hodisalarga munosabatlarini xolisona aks cttiradi, in'ikos qiladivAks ettirish jarayoni quyidagilarni qamrab oladi: a) shaxsning ehtiyojini qondirish imkoniyatiga egalikni; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko'rsatadigan obyektlarga subyekt sifatida q a tn a sh ish n i; d) uni harakatga undovchi, bilishga intiitiruvchi munosaba t va hokazolarini; e) subyektiv m u n o s a b a t la rn in g inson miyasida his-tuyg'ular, cmots ional holatlar, yuksak ichki kcchinmalar tarzida aks etishi hissiyot va emotsiyani yuzaga kcltiradi.Rissiyot — yaqqol voqelikning ehtiyojlar subyekti b o lm i s h shaxs miyasida obyektlarga nisbatan u n in g u c h u n qadrli, ahamiyatli b o l g a n mu n o s ab a tla r in in g aks ettirilishidiy M ulohazalardan ko'rinib turibdiki, „m u n o s a b a t“ atamasi matnda bir necha marta qayd qilindi, shu bois unga ayrim izohlar berish maqsadga muvofiqdir. Psixologiyada hali bir talay atama la r , tushuncha la r mavjudki, ularga mohiyat, ma 'n o , k o l am . sifat, shakl j ih a t id a n ba'zi bir tuzatishlar kiritilishi maqsadga muvofiqdir.
Psixologiya fanida m u n o s a b a t tu sh u n ch a s i ikki xil m a 'noda qoMlanib keiinadi: 1) subyekt (shaxs) bilan obyekt (narsa) 0‘rtasida tabiiy holda yuzaga keladigan o ‘zaro aloqa o'rna tish (obyektiv munosabatlar); 2) o ‘rnatilgan a loqa la r - ning aks ettirilishi yoki kechinmas i, xususiy subycktning ehtiyojlari va ularning obyektlararo munosabati (subyektiv munosabatlar ), binobarin, namoyon bo'lgan ehtiyojlami qondir ishga shay turgan narsalar bilan odam o ‘rtasidagi mu n o s a b a t m a 'nosida ishlatiladi. Hissiyot tushuncha s i kundalik turmush va ilmiy psixologik manbalarda har xil m a 'n o d a qo'llaniladi. Masa lan, sezgilar, an glanmagan ma y l la r , a n g lanma g an x o h i sh la r , tilaklar, maqsadla r, talablar kabi tushunchalardan hissiyot o'rnida foydalaniladi. Ilmiy nuqtayi nazardan kelib chiqib tahlil qiladigan boMsak, „ h i s s iy o t “ o d a td a t i r ik m a v ju d o t la r miy a s id a , y a 'ni shaxs larning ehtiyojlarini qondiruvchi va unga monelik qiluvchi obyektiarga nisbatan odamning munosabatlarini aks ettirish m a 'nosida qo'llaniladi.
/ j a h o n ps ixologiyasida „his s iyot“ bilan „ emots iya" a tama la ri (ayniqsa, che t mamlakatlarda) bir xil m a 'noda ishlatiladi, lekin ularni aynan bir xil holat deb tushunish u n ch a lik to ‘g ‘ri em a s /B u n d a y nuqson ommabop adabiyotla rd a , c h e t ellarda c h o p etilgan dars liklarda aksariyat h o l l a r d a u ch ray d i. O d a td a , ta shqi a loma t la r i yaqqol n amo y o n b o kladigan his -tuyg‘ularni ichki kechinmalarda ifodalanishdan iborat psixik jarayon yuzaga kelishining aniq shaklini emotsiya deb atash maqsadga muvoflq. Masalan, ranglarning o'zgarishi, yuzga tabassum yoyilishi, lablarning titrashi, ko‘zlarning yarqirashi, kulgi, yig‘i, g‘amginlik, ikkilanish, saros ima lik va boshqa la r emots iyaning ifodasidir. Vatanparvarlik, javobgarlik, mas 'uliyat, vijdon, m e h r -o q ib a t , sevgi-muhabba t singari yuksak xislatlarni emots iya tarkibiga kiritish g ‘ayritabiiy hodisa b o l a r edi. U s h b u hissiy k e c h inm a la r o ‘z in in g n io h iy a ti, k u c h - quvvati, davomiyligi, ta'sirchanligi, yo‘nalganligi bilan birbiridan keskin farqlanishiga qaramay, ularni emotsiya sifatida talqin qilish safsata boMib qolishi mumkin. Dcmak, ularning o ‘za ro muhim farqi biri ijtimoiy (hissiyot), ikkinchisi esa (emots iya ) individual, xususiy ekanligidadir.
Ta 'k id la b o'tilgan mulohaza larga qaramay, hissiyot bilan emotsiyani bir-biridan q a t 'iy cheklab qo'yish ba'zi chalkashliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Faoliyat, xulqatvor, muoma la subyekti o ‘zining shaxsiy h amda jamiyat u ch u n ahamiyatli hisoblangan narsa va hodisalarni aks cttimvchi munosabati hissivotda mujassamlashadi. Shaxs - ning individual hayoti va faoliyatiga aloqador (xoh foydali, xoh zararli bo'Isin) omillar, q o ‘zg‘ovchiIar, tu r tk i la rn i ifodalovchi hamda kelib chiqishi instinktlar, shartsiz reflekslar, irsiy belgilar (ovqa tianish, himoyalanish, q o ‘rqish va boshqalar ) bilan b o g 'l iq sodda hissiy h o la t la r „emots iya“ deyiladi. Emotsiyalar nafaqat insonlarga, balki jonli mavjudotiarga ham taalluqli ruhiy (psixik) holatlardir.
Ha y v o n ia rd a g i em o t s iy a l a rn in g o 'z g a r i sh i n u i r a k k a b b o lg a n tabiiylik (irsiy) a loma tla rg a asoslanuvchi so d d a tuzilishga cgadir.
Odam bilan hayvon emotsiyalari o ‘zlarining mohiya ti, tuzilishi, ta 'sirchanligi, jadalligi, sifati, shakli bilan keskin tafovutlanadi. Emotsiyalar tashqi k o ‘rinishga xosligi, m u - vaqqat xususiyatga ega ekanligi bilan hissiyotdan farqlanadi. Aytish joizki, hissiyot h ay v o n o t olamiga xos k e c h inm a emas, u aql-zakovat subyekti sanalmish hazrati insongagina xos, chunki, empatik (hamda rdlik) his-tuyg‘u la r shaxsning mukammallikbosqichiga ko'tarilishiga kafolat ncgizidir. Hissiyot bilan emotsiya inson shaxsining ijtimoiy hayotiy shart-sharoitlarida yuzaga kclgan, odamning ijtimoiytarixiy ta raq q iy o tid a cv o lu t s io n y o ‘s inda sh a k l la n g a n , muayyan ijtimoiy mu h i td a is tiqoma t qiluvchi k i sh i la r tom o n id a n o ‘zlashtirilgan g ‘oyalar , m e 'yorlar, q o n u n - qoidalar, nizomlar, qadriyatlarni aks ettiruvchi anglangan h i s - tu y g ‘u lar, murakkab ich k i k e c h inma la rn i v u ju d g a kelish jarayonidir.
3.2. Iroda tushunchasi, iroda xarakati ularning tuzilishi
Iroda to ‘g ‘risoda tushuncha
Borliqni aks ettirish, faoliyatni muayyan y o ‘nalishda tashkil qilish , muammolar yechimini topish yuzasidan ma'lum bir qarorga kelish, uni amalga oshirish jarayonida qiyinchiliklarni yengish harakatlar yordami bilan ro‘yobga chiqadi. Turli ehtiyojlar (shaxsiy, jamoaviy, tabiiy, madaniy, moddiy, ma'naviy) tufayli vujudga keladigan maqsadga yo'nalganlik xususiyatini kasb etadigan shaxsning faolligi o ‘zining tuzilishi, shakli, rang-barang b o ‘lgan xatti-harakatlar va sa'y-harakatlar yordami bilan tabiat, jamiyat tarkiblarini maqsadga muvofiq qayta quradi, takomillashtiradi, ezgu niyatga xizmat qildirishga bo‘ysundiradi. Ehtiyoj, motiv, qiz iq ish , anglashilmagan, anglashilgan mayllar negizidan kelib chiqadigan barcha ko‘rinishdagi harakatlar, o ‘zlarining yuzaga kelishiga qarab ixtiyorsiz va ixtiyoriy turkumlarga ajratiladi. Odatda, psixologiyada ixtiyorsiz harakatlar anglangan yoki yetarli darajada anglanmagan istak, xohish, tilak, mayl, ustanovka va shu kabilarning ichki turtki ta'sirida paydo bo'lishi natijasi o ‘laroq ro‘yobga chiqadi. Mazkur istak va uning boshqa shakllari impulsiv (lotincha impulsus — ixtiyorsiz qo ‘zg ‘alish ma'nosini anglatadi) xususiyatiga ega b o lib , inson tomonidan anglanmaganligi uchun ma'lum obyektga qaratish nuqtayi nazaridan rejalashtirilmagan, hatto ko‘zda tutilmagan boMadi. Insonning favquloddagi vaziyatda yuzaga keladigan sarosimaiik affekti, dahshat, hayajonlanish, ajablanish, shubhalanish va shunga o ‘xshash boshqa mohiyatli, har xil shakldagi xattiharakatlari ixtiyorsiz turkunidagilaigayorqin misoldir. Undagi atamalarning ma'nosi, aks etish imkoniyati bundan oldingi hissiyot to kg ‘risidagi ma'lumotlarda keng bayon qilingan.
B o sh q a kategoriyaga taalluqli harakatlar ixtiyoriy harakatlar deb nomlanib, ular maqsadni ko'zlash, maqsadni anglash va uni amalga oshirishni ta'minlovchi operatsiyalar, usul va vositalarni shaxs o ‘z miyasida tasawur qilish hamda samaradorligini taxminan baholashni taqozo etadi.O‘z mohiyati bilan tafovutlanib turuvchi ixtiyoriy harakatlarning alohida guruhini irodaviy harakatlar deb ataluvchi turkum tashkil qiladi. Psixologik ma'lumotlarga asoslangan holda ulaiga quyidagichata'rifberish mumkin: „Maqsadgaerishish y o lid a uchraydigan qarama-qarshiliklami bartaraf qilish jarayonida z o ‘r bcrish bilan uyg‘u n la sh g an , muayyan maqsadga y o ‘naltirilgan ongli harakatlar irodaviy harakatlar deyiladi“ . Shaxsning irodaviy faoliyati o ‘z oldiga q okygan anglangan maqsadlami bajarishdan, amalga oshirishdan iborat sodda shakldagi harakatlarning majmuasidan iborat emas. Z o kr berishni taqozo etmaydigan ish harakati (masalan, shkafdan choynak olish, sochiqni qoziqqa bish va hokazolar) bilan irodaviy faoliyat tarkiblari o ‘rtasida keskin farq bor. Irodaviy faoliyat o ‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, uning mohiyati shundan iboratki, blinda shaxs o kz oldiga qo‘ygan va unga muhim ahamiyat kasb etuvchi maqsadlariga o ‘zi uchun kamroq qiymatga molik xatti-harakat motivlarini b o ‘ysundiradi. Ustuvor motivlar q o ‘shimcha motivlarni muayyan yo ‘nalishga safarbar qilib, umumiy maqsadga xizmat qildiradi. Shaxs faolligining har xil ko‘rinishlari mavjud b o ‘lib, ular funksional jihatdan bir-biridan farqlanadi, lekin iroda inson faolligining alohida o ‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Iroda insonning o ‘z xatti-harakatlarini, xulq-atvorini o ‘zi boshqarishini, u yoki bu xususiyatga ega intilish va istaklarini tormozlanishni talab qiladi, binobarin, u anglangan turlicha harakatlar tizimi mujassam b o ‘Iishini taqozo qiladi. Irodaviy faoliyatning mohiyati shundan iboratki, bunda shaxs o 'zin i o ‘zi boshqaradi, o'zini qo'lga ola oladi, o ‘ziga tegishli xususiy ixtiyorsiz impulsiv tomonlarini nazorat e tadi, zarurat tug‘ilsa, ularni tamoman y o ‘qota oladi ham. Iroda paydo bo'lishining bosh omili — inson faoliyatining turli tarkiblari va irodaviy harakatlarning tizimli tarzda tatbiq etilishi hamda bunday ish-harakatlarda o n g bilan mujassamlashuvchi shaxsning faolligidir. Irodaviy faoliyat shaxsning keng k o lam d a anglangan va ruhiy jarayonlarni amalga oshirish xususiyatiga doir irodaviy z o ‘r berishni talab qiladigan aqliy amallardan iborat. Bunday aqliy amallar favqulodda www.ziyouz.com kutubxonasi vaziyatni baholash, kelgusida amalga oshirishga m o ija llangan harakatlar uchun vosita va opcratsiyalar tanlash, maqsadni ko‘zlash va unga erishish usullarini saralash, ularni tatbiq etish u ch un muayyan qaror qabul qilish kabilarni tashkil q ilad i. Ushbu amallarning barchasi irodaviy faoliyatning operatsional tomoni deb hisoblanadi. Shuni alohida ta'kidlash joizki, ba'zi psixologik holat va vaziyatlarda irodaviy faoliyat insonning butun hayot y o ‘lini aniqlab berish, lining ijtimoiy-psixologik qiyofasini namoyon qilish va m a 'naviy-axloqiy qadriyatini ro‘yobga ch iq a r ish g a yordam beradigan qarorga kelish bilan uyg‘unlashadi. Shuning uchun bunday irodaviy harakatlarni amalga oshirish jarayonida shaxs ongli harakat qiluvchi subyekt sifatida hamda ularning kashfiyotchisi va ayni paytda ijrochisi bo‘lib ham ishtirok etadi. Mazkur holatda shaxs o 'zida to ‘kis mujassamlangan qarashlari tizimiga (dinamik stereotipiga), iym o n -e 'tiqodiga, ishonch va dunyoqarashiga, qadriyatiga, hayotiy munosabatlar majmuasiga, aqlzakovatiga, ma'naviyatiga asoslangan holda ongli yo‘l tutadi. Shaxsning hayot y o llida qadriy xususiyat kasb etuvchi javobgarlik hissi irodaviy harakatlarni tatbiq qilishda uning miyasida mujassamlashgan bo‘ladi. Anglangan barcha ijtimoiy- psixologik shartlangan fazilatlar (qarash, e 'tiqod, qadriyat, ma'naviyat va hokazolar) sog‘lom fikr, yuksak tuyg'u hissiyot tariqasida faollashadi, mustahkamlanadi. Shuningdek, baholash, qarorga kelish, tanlash, ijro etish jarayonlariga ta'sir qilib, umumiy hamkorlik tizimida o ‘z izini qoldiradi. Javobgarlik hissi shaxs ma'naviyati, ruhiyati, qadriyati namoyon b o ‘lishi, kechishi, takomillashish bosqichlarining boshqaruvchisi, ongli turtkisi, sifatini oshiruvchisi funksiyasini bajaradi.
Insoniyat ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti yirik namoyandalarining ijodiy faoliyatiga tegishli ma'lumotlar, qarorga kelish namunalari ularning ijtimoiy-psixologik qiyofalarini aks ettirish imkonini beradi. Masalan, buyuk sarkarda Amir Temur Ko‘ragoniyning „Kuch adolatdadir“ degan hikmati, Alisher Navoiyning „Zanjirband sher — yengaman der“ xitobi, C h o lp on n in g „Xalq dengizdir. xalq tolqindir, ! 32 www.ziyouz.com kutubxonasi xalq kuchdir“ chaqirig‘i javobgarlikni yuksak his etgan holda xalqning xohish-irodasini ifoda qilib, qat'iy irodaviy xattiharakatlarni amalga oshirganlar, shu bilan birga, ular o ‘zlarining ma'naviy, qadriy, ruhiy qiyofalarini har y oq - lama chuqur ochib berishga musharraf bolganlar. 0 ‘tmishda va istiqlol davrida ko‘plab vatandoshlarimiz irodaviy xattiharakatlarining namunaviy k o ‘rinishlarini n am o y ish qilganlar, bular rasmiy manbalar va badiiy adabiyotlarda keng yoritilgan.
Irodaviy faoliyatning yuqorida bayon etilgan jihatlaridan tashqari, uning o ‘ziga xos psixologik xususiyatlari ham mavjuddir va ular muayyan tavsiflar asosida talqin qilinadi. Irodaviy faoliyat yoki alohida iroda aktini (lotincha actus — harakat degan ma'noni anglatadi) amalga oshirishning xususiyatlaridan biri — bu bajarilayotgan harakatlarning erkin ckanligini (bunday qilsa ham, unday qilsa ham b o ‘ladi) shaxs tomonidan anglashdir. Ushbu jarayonda shaxs hech bir narsani uddasidan chiqmaydigan yoki vaziyatga to ‘la-tokkis tobelik qiladigan, qolaversa yuzaga kelgan sharoit talablariga so'zsiz, bo‘ysunadigan kechinmalar hukm surmaydi. Shu tufayli, shaxs bir qarorga kelishning erkinligi, mustaqilligi bilan uyg'unlashgan kechinmalar hukm surishi mumkin. Mazkur qarorga kelishdagi erkinlik hissi insonningo'z niyatlari bilan harakatlari ro'yobga chiqishiga mas'uliyat yoki javobgarlik tuyg'usi kechishi bilan izchillik kasb etadi.
Yuqoridagi mulohazalarni yanada jiddiyroq anglash uchun psixologiya olamidagi ba'zi hodisalarga murojaat qilish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi davrda psixologiya fani namoyandalarini keskin ikki qutbga ajratgan holda tahlil va talqin qilishning umri tugadi, lekin bu g loyalar, nazariyalar o ‘rtasida qarama-qarshiliklar mavjud em a s, degan iborani fan olamidan siqib chiqarilishi degani emas, albatta. Iroda erkinligi psixologiyada g ‘oyat bahsli muammo sanaladi, chunonchi ushbu nazariya tarafdorlarining fikricha, inson tomonidan amalga oshiriladigan ruhiy harakatlar biron-bir sababiy bog‘liqlikka ega emas, ular avtonomdir, ammo bular o ‘z xohishlaridan boshqa hech bir narsaga www.ziyouz.com kutubxonasi b o lysunmaydilar. K o ‘rinib turibdiki, irodaviy erkinlik shaxsdan tashqari hukm surishi, u boshqa ruhiy hoiatlar, hodisalar, voqeliklar bilan g o ‘yoki sababiy bog‘lanishga ega emasdir. Insonning ijtimoiy-tarixiiy taraqqiyoti davridagi barcha harakatlari to ‘la anglangan yoki yetarli anglanmagan ekanligidan qat'i nazar ular obyektiv ravishda psixikaning boshqa shakllari bilan izchil bog‘lanishda bo‘lgan. Shu bois shaxsning irodaviy harakatlari nima uchun aynan shunday amalga oshirilganligini aniqlash darajasi yuqori b o ‘lmasada, lekin biz uiarni tushuntirib berish imkoniyatiga egamiz. Ilmiy ma'lumotlarga qaraganda, shaxsning irodaviy harakati tamomila determinizmga (lotincha deierminure — sababiy bog‘liqlik yoki shartlanganlik degan ma'noni bildiradi), binobarin, sababiy bo g lan ish qonuniga b o lysunadi. Iroda shaxsning psixologik qiyofasi, uning ijtimoiy hayoti va faoliyati sharoitida turli axborotlar natijasi sifatida yuzaga kelgan motivlarning xususiyati va maqsadi bilan uyg‘unlashgandir. Shuningdek, irodaviy faoliyatning bevosita sababchisi sifatida harakatlar tizimini vujudga keltiruvchi, uiarni tartibga soluvchi rang-barang vaziyatlar, sharoitlar vujudga keltiruvchisi b o ‘lib qoladi. Shuni unitmaslik joizki, shaxsning irodaviy faoliyati obyektiv ravishda boshqa kategoriyalar bilan bog‘langandir. Biroq, bundan irodaning psixologik jihatidan ro'yobga chiqishini inson mas'uliyatidan tashqarida yuzaga keladigan noma'lum majburiy zaruriyat, degan xulosa kelib chiqmasligi lozim.
Irodaviy faoliyatning o ‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan: 1) irodaviy harakatlarni shaxs hamisha ularning subyekti sifatida amalga oshiradi; 2) irodaviy akt, harakatni shaxs to ‘la -to ‘kis mas'ullikni zimmasiga oigan ish, amal sifatida ichki dunyosida o'tkazadi; 3) irodaviy faoliyat tufayli inson ko‘p jihatdan o ‘zini o ‘zi shaxs sifatida anglaydi;
4) irodaviy faoliyat sababli shaxs o ‘z hayoti yo ‘li va taqdirini o ‘zi belgilashi lozimligini tushunib yetadi va hokazo. Shuningdek, irodaning faollashtiruvchi va jilovlab turuvchi funksiyalari birgalikda amal qilsa, faqat shundagina shaxs o ‘z maqsadiga erishish y o lida g i toksiqlarni yengishi kafolatlanishi mumkin.
Psixologiya fanida irodaga indeterministik qarash ham mavjud bo'lib, bunda psixik faoliyat biror narsa bilan belgilab bo‘lmaydigan, ongsiz ravishda kechadigan dastlabki faollikka tobe hisoblanadi. AQSHlik psixolog U. Jemsning fHkricha, hech narsaga bog‘liqligi yo'q irodaviy hukm yetakchi o krin tutadi. Aslida esa shaxsning ish amallari, harakatlari, hayoti va faoliyati obyektiv ravishda belgilanadi. 0 ‘zida irodaviy harakatlarni mujassamlashtirgan motivlar shaxsning hozirgi davri va o'tmishidan joy egallagan tashqi ta'sirlar natijasi sifatida insonni psixik rivojlanish jarayonida, uning borliq hodisalariga faol munosabatida yuzaga chiqadi va asta-sekin tarkib topadi. Irodaviy harakatlaming sababiy bog'langanligi omili, bu muayyan faoliyat usuli shaxsga majburan berilganini, shaxsiy xulq-atvori uchun javobgar emasligini, taqdiri azal deb tushuntirish huquqiga ega ekanligini anglatmaydi.
Irodaviy faoliyatni uning batamom oqibatlari uchun shaxs subyekt sifatida amalga oshiradi. Faoliyat uchun obyektning o'ziga mas'ul hisoblanadi, vaholanki uning maqsadi doirasidan tashqari chiqadi. Subyekt muruvvat k o ‘rsatarkan, boshqacha tarzda yordam u yu sh tirad i, muammolarni hal qilishga k o‘mak!ashadi.
Shaxslar o 'zla rin in g fa oliyati uchun m a s'u liy a tn i boshqa birovga yuklashga moyilligiga ko‘ra, ular sezilarli ravishda bir-birlaridan farqlanadilar. Insonning shaxsiy faoliyati natijalari qiymatini tashqi kuch va sharoitlarda qayd qilish, shuningdek, shaxsiy kuch va g'ayratiga, qobiliyatiga moyillikni aniqlaydigan mezonlar nazorat lokusi (lo tin - cha — Lokus o'rnashgan joy; fransuzcha controle — tekshirHsh degan ma'noni anglatadi) deb ataladi. Ma'lumki, o ‘z xulq-atvori va o ‘z faoliyati sabablarini tashqi omillardan deb tushunishga moyil odamlar mavjud.
Psixologiya fanida nazoratni lokallashtirish deganda, shaxsning individual faoliyati natijalari uchun mas'uliyatni tashqi kuch va sharoitlarda qayd qilishni, shuningdek, ularning kuch-g'ayratiga, qobiliyatiga moyilligini belgilaydigan sifatlar majmuasi tushuniladi. Nazoratni lokallashtirish tashqi (eksternal) hamda ichki intcrnal turlarga ajratiladi. Nazoratni tashqi lokallashtirishga ba'zi misollarni keltiramiz: xodim ishga, talaba darsga kech qolsa, bu hodisani turlicha bahonalar bilan izohlashga harakat qiladi: 1) avtobus o ‘z vaqtida kelmadi; 2) yoMovchilar ko‘p bolganligi uchun avtobusga chiqa olmadim; 3) avtobus juda sekin yurdi;
4 ) transport buzilib qoldi; 5) ko'chada y o ‘l harakati fojiasi yuz bergani tufayli ushlanib qoldik va hokazo. Psixofogik tadqiqotlar nazoratning cksternal lokallik turining namoyon b o lish i shaxsning muayyan nuqson va illattariga bevosita bog'liqligini ko‘rsatmoqda. Chunonchi, insonning mas'uliyatsizligi, o ‘z imkoniyatiga ishonmasligi, hadiksirashi, xavfsirashi, shaxsiy niyatini ro‘yobga chiqarishni paysalga solishi va boshqalar shular jumlasidandir. Mabodo shaxs o ‘z xulq-atvori oqibati uchun mas'uliyatni o ‘z zimmasiga olsa, o ‘z qilmishlarini shaxsiy xususiyatidan deb tushunsa, bunday psixologik voqelik nazoratning ichki lokallashuvi mavjud ekanligini bildiradi. Nazoratni ichki lokallashtirib, insonlar maqsadga erishish yo'lida mas'uliyat yoki javobgarlik his etadilar, o ‘zini o ‘zi tahlil qilish imkoniyatiga egadirlar. Ijtimoiy tarbiyajarayonida shaxsda lokallashtirishning har ikkala (ekstemal, internal) turini shakllantirish tufayli uning mustahkam shaxsiy fazilatga aylantirish mumkin. Irodaning o ‘ziga xos ko‘rinishlari shaxsning tavakkalchilik vaziyatidagi xatti-harakatida ro‘yobga chiqadi. 0 ‘ziga mahliyo qiluvchi maqsadga erishish y o ‘lida xavf-xatar, y o ‘qotish dahshati, muvaffaqiyatsizlik bilan hamohang, o goh, dadil harakat tavakkalchilik deyiladi. Tavakkalchilik jarayonidagi noxushlik kutilmasi muvaffaqiyatsizlik ehtimoli bilan noqulay oqibatlar darajasi uyg‘unlashuvi mezoni orqali 0‘lchanadi. Tavakkalchilikda muvaffaqiyat bilan muvaffaqiyatsizlik kutilmasi ehtimoli yotadi, yutuqqa erishish shaxsda xush kayflyatni vujudga keltirsa, magMublik noxushlik holatining bosh omili hisoblanadi. 0 ‘z - o ‘zidan ma'lumki, yutuq quvonch nashidasini uyg‘otsa, omadsizlik ja z o , moddiy va ma'naviy y o ‘qotishni ro‘yobga chiqaradi. Shunga qaramay, insonlar tavakkal qilish harakatidan hech mahal voz kechmaganlar. Xoh u kundalik hayot muammosiga aloqador voqelik bo'lsin, xoh murakkab mehnat, xoh harbiy yurishlar b o ‘lsin. Tavakkalchilik insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti davrining qaror qabul qilish namunasi, mahsuli sifatida shaxsning hayoti va faoliyatida to hanuz ishtirok etib kelmoqda.
Psixologik manbalarning ko‘rsatishicha, tavakkalchilik harakatini amalga oshirishning o ‘zaro uyg‘unlashgan ikkita sababi qayd qilinadi. Qarorga kelishning birinchi sababi— bu yutuqqa umidvorlik bo'lib, muvaffaqiyatga erishilganda ehtimol tutilgan mag'lubiyat oqibati ko'rsatkichidan yuksakroq bolishiga ishonchdir. Ushbu voqelik vaziyati tavakkalchilik deb atalib, muvaffaqiyat motivatsiyasining muvaffaqiyatsizlikdan qutulish motivatsiyasidan ustunroq
namoyon bo'lishida o ‘z ifodasini topadi. Shu bois tavakkalchilik inson uchun qaror qabul qilishda muhim ahamiyat kasb etuvchi ruhiy hodisa hisoblanib, u yoki bu tarzdagi harakatni amalga oshirib, o kz xulq-atvorini namoyish qiladi. Dehqon kcchikib ycrga urug' qadashga tavakkal qilgan b o i sa, hosil pishib yetilishiga xavf tug‘iladi, lekin agrotexnika vositalaridan jadal sur'atda foydalanlsa, asosiy mablag'ni sarf qilib yaxshi natijaga erishishi mumkin. Irodaviy qaror qabul qilib tavakkal qilishdagi uning mardligi, tashabbuskorligi, qat'iyatligi, mehnatda yutuqqa erishishni ta'minlaydi. Ammo bunday qarorga kelish goho o ‘zini oqlaydi yoki mutlaqo oqlamaydi ham. Bu borada harakatning xavfli yoki xavfsiz y o ‘lini tatbiq etish, tavakkalchilikning g'oyaviy, m a 'naviy yuksakligi, qaroming oqilonaligi baxtli tasodif sari yetaklashi mumkin. Ba'zan tavakkalchining mohirligi, q a t'iyligi, malakaliligi, moMjalning aniqligi unga oniad keltiradi. Tavakkalchilikning ikkinchi sababi xatti-harakatning xavfli y o ‘Iini afzal bilgan xulq-atvorda ko'zga tashlanadi. Bu voqelik shaxsning vaziyatdan faolligi deb nomlanib, msonmng vaziyat talablaridan ustuvorhkka erishishida, vaziyatdan yuksakroq maqsad q o ‘ya olishida namoyon bolad i. Tavakkalchilikning bu turi „vaziyatusti“ yoki „xolisonalik“ deb atalib, tavakkalchilik uchun tavakkalchilikka y o ‘l qo‘yishni anglatadi hanida „tavakkalchining tavakkalchiligi“ atamasini keltirib chiqaradi. Shaxsdagi tavakkalchilikni riskomctr deb ataluvehi maxsus asbobda o ‘lchab ko‘rish mumkin. Bu asbob yordami bilan psixologik tajribada www.ziyouz.com kutubxonasi insonlarda muvaffaqiyatga erishish ehtimoli q olgan xolisonalik tavakkalchilikka moyillik, ularning haqiqiy xavf ostida irodaviy harakatlarini oldindan aytib berish imkoniyati vujudga keltiriladi.