Ózbekstan respublikasi awil xojaligi ministrligi. Qaraqalpagstan awil xojaligi háM

---

1 
ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI AWIL XOJALIGI MINISTRLIGI. 
QARAQALPAGSTAN AWIL XOJALIGI HÁM 
AGROTEXNOLOGIYALARI INSTITUTI. 
AGROBIOLOGIYA HÁM ÓSIMLIKLERDI QORGAW FAKULTETI. 
ÓSIMLIKLERDI QORGAW HÁM KARANTIN KAFEDRASI. 
“ÓSIMLIKLERDI BIOLOGIYALIQ QORGAW” 
PÁNINEN ÓZ BETINSHE JUMISI 
TEMA:
 
Kenexor trips jeti toshkali qan qizi qonizi biologiyasi. 
REFARAT 
ORINLAGAN:
QABILLAGAN: KAFEDRA OQITIWSHISI ÓTEPBERGENOV.A 
NÓKIS-2023 
 

---

2 
 
Tema; Kenexor trips jeti toshkali qan qizi qonizi biologiyasi 
Reje; 
Kirisiw 
1.Ádebiyatlarǵa sholıw 
2. Tiykarǵı bólim 
2.1. Kenexor trips bioekologik sıpatlaması 
2.2. Tripsler otryadları haqqında túsinik 
2.3. Qan qizi qońızı túrleri 
2.4. Qan qizi qońızı bioekologiyası 
Juwmaqlaw 
Paydalanılǵan ádebiyatlar 

---

3 
Kirisiw 
Awil xojaligi eginlerinin ziyankesleri kesellikleri hám jabayi shoplerden 
qorgaw tuwrisindagi nizamniń 1-statiyasinda .Bul Nızamnıń maqseti awıl xojalıq 
Ósimliklerin zıyankesler, kesellikler hám jabayi shoplerden qorǵawdı támiyinlew, 
Ósimliklerdi qorǵaw qurallarınıń insansalamatligina , átirap tábiyiy ortalıqqa zıyanlı 
tásiriniń aldın alıw menen baylanıslı munasábetlerdi tártipke salıwdan ibarat.Jeti 
noqatlı xonqizi (Cooccinella septempunctata) ‒ awıl xojalıǵı sharayatında 
biologiyalıq qadaǵalaw ushın isletiletuǵın keń tarqalǵan tur esaplanadı, sebebi onıń 
tiykarǵı oljası shirinja hám tiykarǵı awıl xojalıq zıyankesleri bolıp tabıladı. Usı 
qo'ng'izlar Arqa Afrika, Rossiya (Evropaǵa jaqın jaylasqan aymaqları, Batıs Sibir, 
Uzaq Shıǵıs ), Afganistan, Kitay, Iran, Izrail, Iordaniya, Indiya, Kuveyt, Orta Aziya 
(Kazaxstan, Tadjikistan, Turkmenistan, Ózbekstan ), biraq házirde Jaqın Shıǵıs, 
Indiya hám Arqa Amerikada da tabılǵan. 1951 jıldan 1971 jılǵa shekem AQShda 
shirinjalardi joytıwda biologiyalıq gúresde keń paydalanılǵan. 
Zıyankesler - awıl xojalıǵı eginleri deneleri menen azıqlanıwı nátiyjesinde 
ósimliklerdiń ósip, rawajlanıwın artta qaldırıp, hasıldıń sapasın, muǵdarın 
kemeytirip jiberetuǵın jánlikler túrlerine aytıladı. Olar ósimlikler menen azıqlanıw 
qatnasına baylanıslı kemiriwshiler hám sorıwshılar toparına biriktiriledi. 
Kemiriwshiler ósimlik denelerin kemirip azıqlansa, sorıwshılar arnawlı awız 
tútiksheleri menen ósimlik denesindegi azıqlıq zatlardı sorıp zıyan keltiriwshi 
túrlerine aytıladı. 
Kesellikler - sırttan bolatuǵın unamsız tásirlerden ósimlik denesindegi 
fiziologiyalıq processlerdiń buzılıwına alıp keletuǵın ózgerislerge aytıladı. 
Kesellikler juqpaytuǵın - abiotikalıq faktorlar tásirinen, juqpalı - 
mikrodeneshelerdiń ósimlik denesinde rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın 
túrlerine aytıladı. 
Zıyanlı jabayı shópler- atızlarda mádeniy ósimlikler menen birge tarqalıp tez 
ósip, rawajlanıwı nátiyjesinde abiotikalıq faktorlardan, azıqlıq zatlardan kóbirek 
paydalanıwı arqalı eginlerdiń ósip, rawajlanıwın artta qaldırıp, hasıl toplawına keri 
tásir etip, onı pataslaytuǵın túrleri. 

---

4 
Awıl xojalıq eginlerinde kórsetilgen zıyanlı faktorlarǵa qarsı ilajlar sisteması 
alıp barılıp, bul ilaj ósimliklerdi qorǵaw dep ataladı. Ósimliklerdi zıyanlı 
faktorlardan kórsetilgen usılda qorǵaw ushın hár bir egin túrine, ondaǵı zıyanlı 
faktorlarga qarsı alıp barılatuǵın «İntegraciyalıq gúres sisteması» islep shıǵılıp 
óndiriske qollanılmaqta. Bul ilaj sisteması ósimliklerdiń sırttan bolatuǵın keri 
tásirlerge kórsetetuǵın qarsılıq kúshlerinen (ósimlik immuniteti dep ataladı) 
baslanıp, «Agrotexnikalıq», «Biologiyalıq», «Ximiyalıq» gúres ilajları menen izbe-
iz dawam ettiriledi. Biologiyalıq qarsı gúres ilajınıń bul sistemadaǵı ornı hám 
áhmiyeti joqarı. Sebebi tábiyatta zıyanlı ob`ektlerdiń sanın kemeytirip turıwda olar 
menen birgelikte jasap, azıqlanıwı usılarǵa baylanıslı bolatuǵın ekinshi bir 
biologiyalıq deneler zıyanlı faktorlardıń sanın, keltiretugın zıyanlılıǵın úziliksiz 
kemeytirip turadı. 
Ósimliklerdiń zıyanlı faktorları esabınan jasaytuǵın ekinshi bir biologiyalıq 
denelerdi qollanıp ótkeriletuǵın qarsı gúres usılı biologiyalıq gúres ilajları dep 
ataladı. İlaj eki baǵdarda: fitofaglar menen azıqlanatuǵın basqa jánlik 
(entomoakarifaglar dep ataladı) túrlerin paydalanıp alıp barıw, ekinshisi usı 
ob`ektler (zıyankes, kesellik shaqırıwshı mikrodeneler, jabayı shópler) denesinde 
rawajlanatuǵın mikrodeneshelerdi qollanıp ótkeriledi. 
Birinshi baǵdarında atızlardaǵı entomofaglardıń kóbeyiwi ushın qolaylı 
jaǵday jaratıp sanın kóbeytiw, ayırım túrlerin biolaboratoriyalarda jasalmalı ortalıqta 
(biolaboratoriya hám biofabrikalarda) ǵalaba órshitip atızǵa kerekli waqtında 
shıǵarıw arqalı alıp barıladı. Ekinshisinde zıyanlı faktorlar denesinde rawajlanıp, 
olarda kesellikler payda etetuǵın mikrodeneshelerdi (antagonislerdi) arnawlı 
ortalıqta aldın ala tayarlap, atızǵa sebiw usılı arqalı alıp barıladı. 
Biologiyalıq gúres ilajı pániniń aldına qoyǵan maqseti qollanılatuǵın tiri 
(biologiyalıq) denelerdiń túrlerin, bioekologiyalıq rawajlanıw jaǵdayların, tayarlaw, 
qollanıw ilajların, zıyanlı faktorlar menen bolatuǵın birgeliktegi qatnasların úyretiw. 
Wazıypası-biologiyalıq gúres elementlerin jetilisken dárejede paydalanıp 
zıyanlı ob`ektlerdiń sanın kemeytiriwdi, biologiyalıq, ekonomikalıq paydalılıǵın 

---

5 
asırıw arqalı hasıldı saqlap qalıw jolların, qollanıwdı jetilistirip barıw hám 
paydalanıwdı úyretiw. 
İzertlew ob`ekti-awıl xojalıǵı eginleri, ósimlikler túrleri olarda rawajlanatuǵın 
zıyankes, kesellik, jabayı shópler, qarsı qollanılatuǵın entomofaglar, antagonis 
mikrodeneler hám olardan tayarlanǵan biopreparatlar. 
Pánniń rawajlanıw tariyxı insan eginlerdi mádeniylestirip, olardan 
paydalanıwdı úyrengen jıllardan baslap, joqarı ónim alıwda, onı sırtqı faktorlardan 
qorǵaw áhmiyetli ekenligin anıqlaǵan. Atızlarda payda bolǵan zıyankeslerdi basqa 
jánlikler azıq retinde paydalanıp joq etetuǵınlıǵın biziń eramızdıń 900-jılları 
anıqlaǵan. Sońǵı 100 jıllar dawamında qumırsqalardıń, kokcinellidlerge kiretuǵın 
qońızlardıń bir neshshe túrleri tiykarınan jánlikler menen azıqlanatuǵınlıǵı 
anıqlanıp, bunday qońızlardıń jırtqıshlıq penen jasaytuǵın túrlerin «qan kızı» dep 
ataǵan. Zıyanlı jánliklerdi joq etiwde quslardıń róli ullı ekenligi boyınshada 
maǵlıwmatlar alınǵan. Sebebi, 1762 jılı İndiyadan mayna kuslarınıń qızıl 
shegirtkelerdi joq etiw ushın Mavrikiy atawlarına, 1773 –jılı Amerikadan 
Franciyaǵa júzim zıyankeslerine qarsı jırtqısh kenelerdi, 1883-jılı Angliyadan 
Amerikaǵa apantelesti shalǵam aq gúbelegine qarsı qollanıw ushın alıp kelinip 
paydalanıldı. Bul dáwirlerdi biologiyalıq qarsı gúres ilajlarınıń bir maqsetke 
baǵdarlanıp islewdi baslanǵan etapları dep esaplawǵa boladı. Hátteki, usı tarawdaǵı 
kórinekli alım esaplanǵan Antonio Villa birinshi márte 1844-jılı İtaliya 
mámleketinde baǵ zıyankeslerine qarsı jırtqısh qońızlardı paydalanıw boyınsha 
ilimiy tájiriybeler alıp bardı. Bul dáwirde kópshilik mámleketlerde ilimiy tájiriybeler 
alıp barılıp, juwmaqları boyınsha maqalalar járiyalanıwı baslandı. Germaniyadaǵı 
1837-1852 jılları toǵaylardıń zıyankeslerinde júz bergen parazitlik qásiyetlerdi 
anıqlawǵa arnalǵan jumıslar juwmaqlarınıń hár qıylı basılımlarda járiyalanıwı 
tarawǵa jánede qızıǵıwshılıqtı arttırıp, biologiyalıq gúres ilajlarındaǵı alınǵan 
jańalıqlardı basqa mámleketlerde qollanıw keń en jaydırılıp baslandı. 

---

6