' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko

4)  azot; 

5)  vodorod  peroksid;

6

)  etan;  7)  benzol; 

8

)  2,2- dimetilpropan;  9)  metan;  10)  suv.

A)  1,  4,  5, 

6

,  7,  9,  10 

B)  2,  3,  4, 

6

,  7, 

8

,  10

C)  4,  5,  7, 

8

,  9,  10 

D)  1,  3,  4,  5, 

6

,  7, 

8

E)  1,  2,  3,  4,  5, 

6

,  7

6

.  Perxlorat  kislotaning  neclia  molida  4  mol  kislorod  atomi 

mavjud?

A)  1 

B)  2 

C)  3 

D )  4 

E)  5

7.  Oksidlanish  darajasi  + 4  bo'lgan  /^-element  atomida  qolgan 

valent  elektroni  soni  ikkita bo'lsa,  uning  minimal  va  maksimal 

oksidlanish  darajasini  toping.

A)  - 1 ,   +7 

B)  - 2 ,  

+ 6

  C)  - 3 ,   +5 

D )  - 4 ,   + 4

E)  + 2 , 

+ 6

8

.  Davriy  sistemadagi  3-davr  elementlari  qatorida  o ‘ngdan  chap 

tomonga  o'tishda  ularning qaysi xususiyatlari  kamayib boradi? 

1)  ionlanish  potensiali;  2)  valent  elektronlar  soni;  3)  atom 

radiusi;  4)  protonlar  soni;  5)  neytronlar  soni; 

6

)  energetik 

pog'onachalar  soni;  7)  elektronga  moyillik; 

8

)  oksidlanish 

darajasining  maksimal  musbat  qiymati.

A)  1,  2,  4, 

6

, 

8

 

В)  1,  2,  4,  5,  7 

C)  2 ;   3,  5, 

6

,  7

D)  1,  3,  5, 

6

, 

8

 

E)  1,  2,  5,  7, 

8

 

.<

9.  Oksidlanish  darajasi  - 3   bo'lgan  elementdagi  elektronlar  soni 

protonlar  sonidan  42  ta  ortiq  bo'lgan  elem entning  atom 

massasini  toping.

A)  89 

В)  56~  C)  75 

D )  77 

E)  96

10.  Quyida  keltirilgan  molekulalardagi  (juft)  bog'lar  soni  qatorini 

toping.

1)  kaliy  gidrofosfat; 

2)  am m oniy  sulfat; 

3)  tem ir  (II) 

fosfat;  4)  kaliy  permanganat;  5)  ammoniy  bixromat; 

6

)  kaliy 

asetat; 

7)  kalsiy  ortofosfat.

A)  7, 

6

,  4.  2  '  B)  3.  4,  2,  1

C) 

6

,  7,  4,  5 

D)  1,  3,  4 

E)  2,  4,  7, 

6

11.  Q u yid agi  elem en tla rd a n   q ay sila rin in g   aso siy  h olatid a 

juftlashmagan  elektronlari  soni  bir  xil?

1)  kaliy;  2)  kremniy; 

3)  ftor;  4)  kislorod; 

5)  vodorod;

6

)  yod.

A)  2,  4,  5, 

6

 

B)  1,  2,  5, 

6

C)  2,  3,  5 

D )  1,  3,  5, 

6

 

E)  1,  2,  5, 

6

12.  M endeleyev  davriy  sistem asining  3-davridagi  A,  В  va  С 

elementlari  quyidagi  xossalari  asosida  qaysi  ketma-ketlikda 

joylashgan?

1)  A  oksidning  asosli  xossasi  В  elementnikidan  kuchliroq;

2)  С  elementning  qaytaruvchilik  xossasi  В  elementnikidan 

kuchliroq.

А)  А, 

В, 

С 

В) 

В, 

А,  С 

С)  А,  С, 

В

D ) 

В, 

С,  А 

Е)  С,  А, 

В

13.

  Oksidlanish  darajasi  +2  bo'lgan  qaysi  elementning  elektron 

konfiguratsiyasining  oxiri  ...4s°3d

4

  bo‘ladi?

A)  Mis 

B)  Xrom  C)  Temir  D )  Marganes  E)  Vanadiy

14.

  Radioaktiv  yem irilish  jarayonida  2ggRa  izotopidan 

izotopi  hosil  b o isa ,  yadrodan  qaysi  zarracha  ajralib  chiqqan? 

A)  ikkita  neytron  B)  alfa  zarracha  C)  ikkita  proton

D) beta zarracha va alfa zarracha 

E)  pozitron

15.

  Quyida  keltirilgan  qatorlarning  qaysi  birida  molekulaning 

qutblilik  darajasi  kamayib  boradi?

A)  vodorod  xlorid,  fosfin,  vodorod  suifid,  silan;  B)  silan, 

fosfin,  vodorod  suifid,  vodorod  xlorid;  C)  vodorod  xlorid, 

vodorod  suifid,  fosfin,  silan;  D )  fosfin,  vodorod  suifid,  silan, 

vodorod  xlorid;  E)  vodorod  suifid,  fosfin,  silan,  vodorod 

xlorid.

16.

  Quyidagi  moddalar  orasidan  molekular  kristall  panjaraga  ega 

bo‘lganlarini  tanlang:

1)  oltingugurt  (IV)  oksid;  2)  osh  tuzi;  3)  vodorod  xlorid;

4)  kislorod;  5)  grafit; 

6

)  oq  fosfor;  7)  suv.

A)  1,  2,  3,  5, 

6

 

В)  1,  2,  4, 

6

,  7 

C)  2,  3,  4, 

6

,  7

D )  3,  4,  5, 

6

,  7 

E)  1,  3,  4, 

6

,  7

17.

  Davriy sistemaning bitta gruppasida joylashgan A va 

В 

elementlar 

o ‘zaro  hosil  qilgan  birikmasi  suvda  to ‘liq  gidrolizga  uchraydi. 

Shu  reaksiyada  hosil  b o iga n   gaz  modda  BH^ning  tarkibida 

94,12%  vodorod  b o isa ,  A ning  atom  massasini  toping.

A)  27 

B)  40 

C)  45 

D )  52 

E)  65

18.

  Quyidasgi  juftlar  orasida  hosil  b o ig a n   m olekulalardagi 

kimyoviy  b o g ia n ish   hosil  qiluvchi  um um iy  elektron  juft 

biridan  ikkinchisiga  mutlaqo  siljimaganini  toping:

1)  u g lerod -v o d o rod ;  2)  u g lerod -k rem n iy;  3)  u g lero d - 

oltingugurt;  4)  kislorod-ftor;  5)  kalsiy-vodorod; 

6

)  xlor- 

ftor;  7)  kislorod-vodorod; 

8

)  azot-xlor.

A)  3, 

8

 

B)  7,  2  C)  3,  7 

D) 

6

,  5 

E)  3,  5

19.

  Quyidagi  zarrachalarning  qaysilarida  elektron  konfiguratsiya 

...3s23pb

  bilan  tugallanadi?

1)  xlor;  2)  argon;  3)  kaliy  ioni;  4)  neon;  5)  kalsiy  ioni; 

6

) 

xlor  anioni;  7)  gipoxlorit  kislotasidagi  xlor  atomi.

A)  1;  5; 

6

;  7  B)  2;  3;  5; 

6

  C)  2;  4;  5; 

6

  D )  2;  3; 

6

;  7

E)  1;  3;  4; 

6

.

I V Q I S M

KIMYO DAN

MASALALAR VA 

ULARNING  YECHIMLARI

32 —  G.  P.  Xomchenko va  boshq.

UMUMIY  KIMYO

1.  KIM YONING  ASOSIY  TU SHU NCHA VA  QONUNLARI 

M ol.  Molyar  massa

M o l y a r   m a s s a   — bu  modda  massasining  modda  miqdo- 

riga  b o‘lgan  nisbatidir,  ya’ni

bunda  M (X )  —  X   m o d d a n in g   m oly ar  m assasi;  m (X )  —  X  

m oddaning  massasi: 

n(X)

  —  X   moddaning  miqdori.  Molyar 

m assaning  SI  birligi  —  k g /m o l,  lekin  odatda  g /m o l  birligi 

qo'llaniladi.  Massa birligi — g,  kg.  Modda  miqdorining SI birligi  — 

mol.

1.1.

  Massasi  10,8  g  b o ig a n   metall  namunasida  aluminiy 

moddasining  qanday  miqdori  bor?

Yechish. 

Aluminiyning  molyar massasi quyidagini  tashkil qiladi:

M(A1)  =   27  g/m ol.

(

1

.

1

)  tenglama  bo'yicha  namunadagi  aluminiy  moddasining 

miqdorini  aniqlaymiz:

'”(A|) 

,

.

10,8 

, 

л  „

" ( A1)  =   Щ м )  ' 

" ( A1)  =   ~ЎГ 

mo1  =   ° ’4  m o l‘

1.2.

  Massasi  12  g  b oig a n   oltingugurt  (VI)  oksidda  qancha 

miqdor  modda  bor?

Yechish. 

Oltingugurt  (VI)  oksidning  molyar  massasi:

M ( S O , ) =  

M( S )   +   3 M ( 0 ) ;  

M ( S 0 3)  =   (3 2   +   3  •  16) 

g/m ol  =   80  g/m ol,  bunda  M(S)  va  M(O)  — atomar  oltingugurt 

va  kislorodning  molyar  massalari.

Oltingugurt  (VI)  oksid  moddasining  miqdorini  aniqlaymiz:

* 

Bu  va b undan  keyingi  misollarda birlik belgisi qiymatni belgilovchi sondan 

keyin,  hisoblash  oxirida,  shuningdek  barcha oraliq  hisoblashlardan  keyin  (qabul 

q ilin g a n   s la n d a r l g a   m u v o f iq )   q o 'y ila d i.  K im y o d a n   o ' q u v   a d a b iy o ti a r id a  

quyidagicha  yozish  h am   uchraydi:

10

, 8g

«(Al)  =   j

Л(А1)=  2 7 g /  mol  = 0 ’4  moL

«(s ° 3)  =   'm sO ii  ’  "(SO,)  =   Ц   mol =  0,15  mol.

1.3.  0,25  mol  miqdordagi  moddada  natriy karbonat  massasini 

aniqlang.

Yechish.

  Natriy  karbonatning  molyar  massasi:

M(

 N a,C O ,)  =   2M (N a)  +   M (C )  +  3 M (0 );

A /(N a ,C 0 3)  =   (2  •  23  +   12  +  3  •  16)  g/m ol  =   106  g/m ol.

N a

2

  CO,  ning  massasini  aniqlaymiz:

/n(Na,CO_,)  =   /i(N a

2

C O .)  ■

  M (N a

2

CO,); 

/w(Na,CO,)  =   0,25  •  106  g  =   26,5.

1.4.  Massasi  12,8  g  bo'lgan  molekular  bromdagi  Br,  brom 

moddasining  miqdorini  aniqlang.  Javobi:  0,08  mol.

1.5.  Miqdori  0,6  mol  bo'lgan  moddadagi  natriy  yodid  NaJ 

massasini  aniqlang.  Javobi:  90  g.

1 .6 .  M assasi  22  g  b o'lgan   tem ir  (II)  sulfidda  atom ar 

oltingugurt  moddasidan  qancha  miqdorda  bor?

Yechish:

  Tem ir  ( II)  suifid  FeS  ning  molyar  massasi 

8 8  

g /m o l.  FeS  moddasining  miqdorini  aniqlaymiz:

« ( F e S )   =   М ( У е ! ) ; 

« ( F e S )  =   §

  m o 1   =   ° ’2 5   m o L

Temir  (II)  sulfidning  oddiy  formulasidan  atomar  oltingugurt 

moddasining  miqdori  suifid  moddasining  miqdoriga  tengligi  kelib 

chiqadi,  ya’ni

a?(S)  =   n{FeS); 

/?(S)  =   0,25  mol.

1.7.  Massasi  40,4  g  boigan  natriy  tetraborat  N a

2

B^0

7

  dagi 

atomar  bor  moddasining  miqdorini  aniqlang.

Javobi:

  0,8  m ol.

1.8.  Massasi  50,8  g bo'lgan  molekular yodda  qancha  struktura 

birlik bor?

Yechish.

  I

2

  ning  molyar  massasi  254  g/m ol  ga teng.  Molekular 

yod  moddasining  miqdorini  aniqlaymiz:

' я ( Ь )  

/T  s 

50,8 

,

"(b)  =   W(h)  ; 

"(b)  =   254 

m o 1

  =  

0 , 2

  mt)1-

Yodning  struktura  birliklari  sonini  (berilgan  misolda —  mole- 

kulalarini) Avogadro doimiysi  — NA dan foydalanib aniqlash  mumkin:

499

bunda  N (I2)  —  yod  (molekulalari)ning  struktura  birliklari  soni 

N

a

  =

  6,02  :  10

23

  1/m ol.

Binobarin,

yV(I2)  =   0,2  ■ 6,02  ■ 10

23

= l , 2 i 0 23.

1.9.  Massasi  155 g boigan  tetrafosfor —  P

4

 da fosforning qancha 

atomi  bor?  Javobi:  3  •  1024.

1.10.  Oltingugurt (IV)  oksidning qanday miqdorida oltingugurt 

massasi  24 g b oigan  pirit  (FeS2)  dagidek miqdorda boiadi?  Javobi: 

0,4  mol.

Kimyoviy  formulalar  bo‘yicha  hisoblash. 

M assa  ulushi

M o d d a n i n g   m a s s a   u l u s h i — sistemadagi  berilgan 

moddaning massasi barcha sistemaning massasiga boigan  nisbatidir, 

ya’ni

< o ( X ) = ^ ,  

(

1

.

2

)

trt

bunda co(X)  — X moddaning massa  ulushi;  m(X)  — X  moddaning 

massasi;  m  —  barcha  sistem an in g  m assasi.  Massa  ulushi  — 

o ich a m siz  kattalik.  U  birdan  kichik  ulushlarda  yoki  foizlarda 

ifodalanadi.  Atomar xlorning  natriy  xloriddagi  massa  ulushi  0,607 

yoki  60,7  dir,  ya’ni  co(Cl)  =   0,607*.

1.11.  Kalsiy  karbid  (CaC2)dagi  uglerodning  massa  ulushini 

hisoblang.

Yechish.

  Moddalaming  molyar  massalari  quyidagilarga  teng: 

M (C )  =

  12  g /m o l,  M (C aC2)  =   64  g /m o l.  Hisoblashlar  uchun 

kalsiy  karbidning 

1

  mol  miqdordagi  modda  namunasini  tanlab 

olamiz,  ya’ni  /?(CaC2)  =  

1

  mol.  Bu  holda kalsiy karbidning  massasi:

m(CaC2)  =   n(CaC2)  •  M (C aC,); 

m (

CaC2)  =   1  •  64  g =   64  g  ga 

teng  boiadi.

Kalsiy  karbid  CaC2formulasidan  atomar uglerod  moddasining 

miqdori  CaC

2

  moddasining  miqdoridan  ikki  marta  ko'p  ekanligi 

ko'rinib  turibdi,  ya’ni

* 

Bu  yerda  va  keyingi  hisoblashlardan  co(X)  qiymatlari  faqat  ulushlarda 

qo'llaniladi.  Masalalar shartida  massa ulushi ulushlarda  ham,  shuningdek foizlarda 

ham   beriladi.

/j(C)  =  2/?(CaC2);  n (C )  =   2  mol.

Uglerod  massasini  aniqlaymiz:

m {

С)  =  n{С)  ■

  M {С); 

т (

С)  =   2  ■

  12  g =   24  g.

Karbiddagi  uglerodning  massa  ulushini  topamiz:

/«(C) 

24

“ (S)  =   ^ k t ) : 

=   S   =   ° - 375  v ° ki  37’5 % -

1.12.  Marganes  (IV)  oksid  va  marganes  (VII)  oksiddagi 

marganesning massa ulushini hisoblang.  Javobi:  MnO, da  63,2% va 

Mn

2

0

7

  da  49,5%.

1.13.

  Bariy  digidrat  xlorid  BaCI

2

 •  2H 20   dagi  kristallizatsiya 

suvining massa  ulushini aniqlang. Javobi:  14,75%.

1.14.

  A m m ofosn in g  m ineral  o ‘g ‘iti  tarkibida  am m oniy 

gidrofosfat  N H

4

H

2

P 0

4

  (massa  ulushi  85%).  ammoniy  gidrofosfat 

(N H

4

)

2

H P 0

4

  (

8

%)  va  tarkibida  azot  bo‘lmagan  aralashmalar  ki­

radi.  Ammofosdagi  azotning  massa  ulushini  va  massasi  200  kg 

o ‘g ‘itdagi  atomar  azotning  miqdorini  aniqlang.

Yechish.

  Ammofosdagi  ammoniy  digidrofosfat  va  ammoniy 

gidrofosfat  moddasining  massasi  va  miqdorini  aniqlaymiz:

/?j(NH

4

H

2

PO„)=/w (am m ofos)- cd(NH

4

H

2

P 0 4); 

m (N H

4

H

2

P 0 4)  =   200  •  0,85  kg =   170  kg;

m [(N H

4

)

2

H P 0 4]  =   m (am m ofos)  •  cd[(NH

4

)

2

H P 0 4]; 

w [(N H

4

)

2

H P 0 4]=   200  •  0,08  kg  = 1 6   kg;

/i(N H

4

H ,P 0 4)  =   ffl(NH4H

2

P04)  •

4 

2 

4'  

M ( N H 4H 2P 0 4)

aj(NH

4

H

2

P 0 4)  =  

к  mol  =   1,48  к  mol;

, (K m   ,  H p n   ,  _   /»i(NH

4)2HPQ4] 

/7 [(N H

4)2H P 0 4| 

A/[(NH

4bH P0 4]  ’

aj[(NH

4

)

2

H P 0 4]=  

к  mol  =   0,12  к  mol.

Ammoniy  digidrofosfat  formulasidan:

« ,(N )  =   /i(N H

4

H

2

P 0 4); 

/j,(N )  =   1,48  к  mol  kelib  chiqadi. 

Ammoniy  gidrofosfat  formulasidan:

HjflM)  =  

2

/

7

[(N H

4

)

2

HP

0

4];  /j

2

(N)  =  2  • 0,12 к mol =   0,24 к mol 

kelib  chiqadi.

M assasi  200  kg  am m ofosdagi  atomar  azot  m oddasining 

umumiy  miqdori:

w(N)  =   и/ N )   +   rt

2

(N );  w(N)  =   (1,48  +   0 ,2 4)  km ol  = 1 , 7 2  

к  mol  bo‘ladi.

Azot  massasini  topamiz:

m(N)  =   «(N )  ■

  M(N);  m(N)  =   1,72  •  14  g =   24,1  g.

Ammofosdagi  azotning  massa  ulushini  aniqlaymiz: 

“ < N ) = ^ S S ) I   c o = ( N ) = | b I =   0,12  yoki  12%.

1.15.  Xromit temirtoshi  namunasi  tarkibida  F e(C r0

2) 2

 (massa 

ulushi  94%)  va  M g(C r0

2) 2

  (massa  ulushi 

6

%)  bor.  Massasi  500 

kg boigan xromit temirtoshi tarkibidagi xromning massasini toping. 

Javobi:

  234  kg.

1.16.  Tarkibida  argentit Ag2S  minerali b oigan   25 g  massa tog‘ 

jinsi  namunasidan  massasi  5,4  g  b oigan   kumush  ajratib  olingan. 

Namunadagi  argentitning  massa  ulushini  aniqlang.  Javobi: 24,8%.

1.17.  Massasi  500 g b o iga n   marganes  (III)  oksid  va marganes

(IV)  oksid  aralashmasidan  qancha  massa  marganes  olish  mumkin 

b o ia d i?   A ralash m ad agi  M n

2

0

3

  ning  m assa  u lu sh i  80%, 

M n 0

2

 =   20%.  Javobi'.  342  g.

1.18.  Ba’zi  bir metall  oksidi  tarkibini  Me

2

0

3

 eng oddiy formula 

bilan  ifodalash  mumkin.  M a’lumki,  massasi 76,5 g boigan  oksidning 

tarkibida  massasi  40,5  g b oigan  metall  bor.  Bu  qaysi  metall?

Yechish.

  M assasi  76,5  g  b o ig a n   oksiddagi  kislorodning 

massasini  aniqlaymiz:

m (

O)  =   w ( M e ,0 3)  —  m(M e);  m (O)  =   (76.5  — 40,5)g  =   36,0  g.

Kislorod  moddasining  miqdorini  topamiz:

m ( 0 )  

36  о

/7(°) =   ШО) ; 

"(° )=  Itr =  2 ’

25 m o L

Formuladan  1  mol  oksid  tarkibida  3  mol  atomar  kislorod 

moddasi  borligi  m alu m   b o isa,  u  holda

/

7

(M e,

0

3)  =  

; 

/i(M e

2

0 ,)   =  

mol =   0,75  mol.

0,75  mol  —  massasi  76,5  g  b oigan   oksid  namunasidagi  oksid 

moddasining  miqdori.

502