' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko
anionitlar. A) 1, 2, 4 В) 1, 4, 5
Download 6.95 Mb. Pdf ko'rish
|
anionitlar. A) 1, 2, 4 В) 1, 4, 5, 6
6
VI gruppaning yonaki gruppachasini xrom Cr, molibden Mo va volfram W elementlari tashkil etadi. Xrom bilan molibden atomlarining tashqi energetik pog'onasida bittadan, volframnikida — ikkita elektroni bor; shu sababli bu elementlar bosh gruppacha elementlaridan farq qilib, metall xususiyatiga ega bo'ladi. Ular valent elektronlari soniga muvofiq +6 ga teng maksimal oksidlanish darajasini namoyon qiladi va R 0 3 turidagi oksidlar hosil qiladi; bu oksidlarga umumiy formulasi H 2R 0 4 bo'lgan kislotalar muvofiq keladi. Kislotalarning kuchi xromdan volframga o!tgan sari qonuniyat bilan kamayib boradi. Bu kislotalarning ko'pchilik tuzlari suvda kam eriydi, faqat ishqoriy metallarning va ammoniyning tuzlarigina yaxshi eriydi. Xrom gruppachasidagi elem entlar + 5 , + 4 , + 3 , + 2 oksidlanish darajalarini ham nam oyon qiladi. Lekin bu elem entlarga yuqori oksidlanish darajasidagi birikmalari eng xos, ular ko‘p jihatdan oltingugurtning tegishli birikmalariga juda o'xshaydi. Xrom grup p ach asid a gi e le m e n tla r v o d o ro d b ilan birikm alar h o sil q il m aydi. Gruppachada tartib raqami ortib borishi bilan metallarning su yu q la n ish tem peratu rasi kattalashadi. V olfram 3390°C da suyuqlanadi. Bu eng qiyin suyuqlanadigan metall. Shuning uchun undan elektr lam pochkalarida cho'g'Ianish tolalari tayyorlash uchun foydalaniladi. Xrom gruppachasidagi metallar odatdagi sharoitda havo va suv ta’siriga juda barqarordir. Qizdirilganda kislorod, galogenlar, azot, fosfor, ko'mir, kremniy va b. bilan reaksiyaga kirishadi. Ularning boshqa metallar bilan hosil qilgan juda ko'p qortishmalari m a’lum. Qotishmalari va m etallarning o'zi — hozirgi texnika uchun ancha qimm atli materiallardir. Fizik va kim yoviy xossalari jihatidan m olibden bilan volfram bir-biriga o'xshaydi va xromdan qisman farq qiladi. M etallarning kim yoviy aktivligi xrom — m olibden — volfram qatorida sezilarli darajada pasayib boradi. 14.2- §. Xrom Tabiatda uchrashi. Xrom turli xil minerallarda birikmalar holida uchraydi. Eng ko'p tarqalgan minerali xromit, (xromli tem irtosh FeCr 2
yer po'stlog'idagi um um iy m iqdori 0,03% ni tashkil etadi. Xrom Q uyoshda, yulduzlarda va meteoritlarda borligi aniqlangan. Olinishi. Xrom m etali xrom (III) oksidni qizdirib turib alum i niy bilan qaytarish orqali olinadi: Cr
Xrom metali xrom birikmalarining suvdagi eritmalarini elektro liz qilish yo'li bilan ham olinadi. Fizik xossalari. Xrom — kulrang-oq yaltiroq metall. Metallar orasida u eng qattig'i, uning zichligi 7,2 g /sm 3, suyuql, t. 1855°C. Tabiiy xrom massa sonlari 50, 52, 53, 54 va 56 bo'lgan beshta izotopning aralashmasidan tarkib topgan. Radioaktiv izotoplari sun’iy y o ‘l bilan olingan. Kimyoviy xossalari. Xrom atom ining 3d- va 4s- orbitallarida elektronlarning joylashuvini ushbu sxema bilan ko'rsatish mumkin: 4 s 3 d t t t T t t Bundan ko'rinib turibdiki, xrom birikmalarida + 1 dan + 6 gacha turli xil oksidlanish darajalarini nam oyon qilishi mumkin; ulardan eng barqarori xrom ning oksidlanish darajasi + 2 , + 3 , + 6 bo'lgan birikmalaridir. Shunday qilib, kim yoviy bog'lanishlar hosil bo'Iishida faqat tashqi p o g 'o n a n in g elektronlari em as, balki tashqaridan ikkinchi pog'on an in g d- pog'onachasidagi beshta elektron ham ishtirok etadi. Alum iniyda bo'lgani kabi xrom ning sirtida ham oksid parda Cr 2
3
Cr + 2H + = C r2+ + H 2 T
uning oksid pardasi puxtalashadi, ya’ni xrom passiv holatga o'tadi. Tarkibida erigan kislorod bor suyultirilgan sulfat va xlorid kislotalar xuddi shu sababli xrom bilan reaksiyaga kirishmaydi. Xromning passivligini yo'qotish uchun metallning sirtini tozalash kerak. Yuqori temperaturada xrom kislorodda yonib, oksid Cr 2
3
2Cr + 3H20 -» Cr 20 3 + 3 H 2 T
oltingugurt, azot, fosfor, ko'm ir, krem niy va bor b ilan ham reaksiyaga kirishadi. Masalan: C r + 2 H F = C rF 2 + H 2 t 2Cr + N
2 = 2CrN 2Cr + 3S = Cr 2S3 C r + Si = CrSi 14.3- §. Xrom oksidlari va gidroksidlari Xrom uchta oksid hosil qiladi: CrO, Cr 2
3
C rO +2H += Cr 2++ H 20 Havoda 100°C dan yuqorida qizdirilganda xrom (II) oksid xrom (III) oksidga aylanadi. Xrom (II) xlorid CrCl 2
x r o m (II) g i d r o k s i d C r(O H ) 2
sariq cho'km a holida hosil bo'ladi: Cr
Cr(OH ) 2
asos xossalariga ega. Qaytaruvchi hisoblanadi. Qizdiril ganda Cr 2
3
2C r(O H
)2 + y 2 0 2 + H 20 <=> 2C r(O H )3 X r o m (III) o k s i d Cr 2
3
(N H
4)2 C r2 0 7 = С и 0 3 + N 2 T + 4 H 20 A 1 ,0 3
b ila n birga s u y u q la n tir ilg a n d a x r o m ( I I I ) b ir ik m a la ri — x r o m i t l a r hosil bo'ladi: Cr
natriy xromit
) 3
m uvofiq keladi; bu gidroksid xrom 23 — G. P. X omchen ko 3 5 3 ( I l l ) tu zlarin in g eritm alariga ish q o r la m in g eritm alari t a ’sir ettirilganda kulrang-yashil iviqsim on c h o ‘kma tarzida olinadi: C r3+ + 3 0 H “ = C r(O H )3 I X r o m ( I I I ) g i d r o k s i d am foter xossalarga kislotalar va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi. Kislotalarda eriganda xrom (III) tuzlari hosil b o ‘ladi, masalan: C r(0 H ) 3+3H +=C r3+3H 20 Xrom (III) tuzlari aluminiy tuzlarga o ‘xshaydi.Ular oson gidro lizlanadi. Suvdagi eritmalarda kation Cr3+ faqat gidratlangan ion [C r(H 2
(soddalashtirib Cr3+ holida yoziladi). C r(O H ) 3
ishqorlarda eriganida gidroksoxromitlar [A l(O H ) 3
ga o ‘xshash] hosil bo'ladi: C r(0 H ) 3+ N a0 H + 2 H 20 = N a [C r(0 H )4(H ,0 )2] yoki C r ( 0 H ) + 0 H “ + 2H 20 = [C r(0 H )4(H 20 ) 2f C r(O H ) 3
ishqorlar bilan qo'shib suyuqlantirilganda metaxromitlar va ortoxromitlar olinadi: C r(O H )+ N aO H = N aC rO +2H О J 2
C r(0 H ) 3+ 3 N a0 H = N a3Cr30 3+3H 20 Xrom (III) gidroksid qizdirilganda xrom (III) oksid hosil bo'ladi. 2 C r(0 H )= C r 20 3+3H 20 X r o m (VI) o k s i d СгОз — to'q qizil kristall m odda. Kuchli oksidlovchi: yod, oltingugurt, fosfor, k o'm im i oksidlaydi, bunda o'zi Cr 2
3
3 S + 4C r0 3= 3 S 0 2+ 2C r20 3 250°C ga qadar qizdirilganda parchalanadi: 4 C r0 3= 2C r20 3+ 3 0 2 K onsentrlangan sulfat kislota bilan natriy yoki kaliy dixro- m atning to'yingan eritmasi o'zaro ta’sir ettirilganda olinadi: C r 0 3
larni hosil qiladi. Suv m o ‘l bo'lganda xromat kislota olinadi: CrO +H 0=H ,CrO, 3 2 2 4 C r 0 3
H 2
2
3
2
2
7
2 2 7 2 2 4 Xromat kislo.alar faqat suvdagi eritmalardagina mavjud bo'ladi. Lekin ularnig tuzlari ancha barqarordir. Agar har xil oksidlanish darajasida bo'lgan xrom ning gidrok- +2
+2
+6 sidlari Cr(OH)2, Cr(OH ) 3
va H 2
4
) 2
asos xossalarini nam oyon qiladi, C r(O H ) 3
H ,CrO , esa — kislota xossali. I ч 14.4- §. Xromatlar va dixromatlar Xromat kislotalar ikki qator tuzlar hosil qiladi: xromatlar (xromat kislotaning tuzlari shunday deb ataladi) va dixromatlar (dixromat kislotaning tuzlari) shunday deb ataladi. Xromatlar sariq rangli (xromat- ion CrO^- ning rangi), dixromatlar —zarg‘aldoq rangli (dixromat-ion Cr 2 0
?- ning rangi) bo'ladi. CrO^ va Cr 2
o'zgarganda quyidagi tenglamalar bo'yicha bir-biriga aylanadi: 2CrOS" + 2H+ j=t Cr 2
va Cr 2
2
2
va aksincha, agar ishqor qo'shilsa, u holda muvozanat xromat-ionlar C rO ^ hosil bo 'lish tom onga siljiydi. Shu yo'l bilan xrom atlarni dixromatlarga va dixromatlami xromatlarga aylantirish mumkin. Dixromatlar N a
oksidlovchilar sifatida ko'nchilik (terini oshlash), lak bo'yoq, gugurt va to'qimachilik sanoatlarida ishlatiladi. Xromli aralashma (kaliy dixromatning konsentrlangan sulfat kislotadagi 3% li eritmasi ana shunday ataladi) kimyo laboratoriyalarida shisha idishlarni yuvish uchun ishlatiladi. Xromat kislotalarning tuzlari kislotali muhitda — kuchli oksidlovchilar. Masalan: 3 S 0 2+ K 2 Сг2 0 7 + H 2S 0 4 = K2 S 0 4 + C r2(S 0 4)3 + H 20 +4
+6 S - 2 e = S +6
+3 Cr+ 3e = Cr 3 2 Xrom (Ill)birikm alari ishqoriy m uhitda qaytaruvchilar vazifasini bajaradi. Turli xil oksidlovchi —Cl2, Br2, H 20 2, K M n04 va b. ta ’sirida ular xrom (VI) birikmalariga — xromatlarga aylanadi: 2 N a[C r(0 H )
+
+3 _
+6 C r- З е = Cr о _ -I Br2+ 2e = 2 Br Bu yerda xrom (III) birikmasi N a [C r(0 H )
gan, chunki u N a+ va [C r(0 H ) 4(H 20 ) 2]“ ionlari holida m o'l ishqor eritmasida mavjud bo'ladi. K M n 0 4, (N H
xrom (III) birikmalarini dixromatlarga aylantiradi: C r
+3
+6 2 C r-
6e = 2Cr +7
+4 Mn+ Зё - Mn +2 +3
+6 Shunday qilib, C r ^ Cr -> Cr qatorda oksidlanish darajalari o'zga rishi bilan-oksidlash xossalari ketm a-ket kuchayib boradi. Xrom (VI)
biirikm alari kuchli oksidlovchidar oson qaytariladi va xrom (III) birikmalariga aylanadi. Oraliq oksidlanish darajasiga ega bo'lgan, ya’ni xrom (III) birikmalari kuchli qaytaruvchilar bilan reaksiyaga kirishganida oksidlash xossalarini namoyon qilib, xrom (II) birikmalariga aylanishi, kuchli oksidlovchilar (masalan brom, K M n 0 4) bilan reaksiyaga kirishganida esa qaytaruvchilik xossalarini namoyon qilib, xrom (VI) birikmalariga aylanishi mumkin. Xrom (III) tuzlarining rangi juda turli-tum an—binafsha, ko‘k yashil, jigar rang, zarg‘aldoq, qizil va qora bo'ladi. Barcha xromit kislotalar va ularning tuzlari, shuningdek, xrom (VI) oksid zaharlidir: teriga, nafas yo‘llariga zarar yetkazadi, ko‘zni yallig‘lantiradi, shu sababli ular bilan ishlashda barcha choralariga rioya qilish zarur. 14.5- §. Temir oilasining umumiy tavsifi D .I. M endeleyev elem entlar davriy sistem asining VIII grup- pasining yonaki gruppachasida 9 elem ent bor: tem ir, kobalt, nikel, ruteniy, rodiy, palladiy, osm iy, iridiy, platina. Bu gruppaning bir-biriga o ‘xshash elem entlari triadalar deyiladigan gorizontal gruppachalar hosil qiladi. Temir, kobalt va nikel elementlari temir triadasini, boshqacha aytganda tem ir oilasini hosil qiladi. VIII gruppadagi qolgan elem entlar platina m etallar oilasini tashkil etadi, bu oilaga palladiy va platina triadalari kiradi. Bu oilalar xossalari jihatidan bir-biridan m uhim farq qiladi. T em ir triadasi elem en tla rin in g atom lari tashqi energetik pog'onasida 2
shu elektronlarini beradi. Lekin k im yoviy bog'lanishlar hosil b o'Iish id a tashqaridan ikkinchi p o g 'o n a n in g 3d -orb italid agi elektronlar ham ishtirok etadi. Bu elem entlar o'zlarining barqaror birikmalarida + 2 , + 3 oksidlanish darajalarini nam oyon qiladi. RO va R 2
3
) 2
va R (O H )3, tarkibli gidroksidlar muvofiq keladi. Neytral m olekulalarni, masalan uglerod (II) oksidni (biriktirib olish tem ir triadasi (o ila si) elem en tla rig a xos xususiyatdir. Karbonillari N i(C O )4, C o (C O ) 4
va F e(C O ) 5
dan o'ta toza metallar olish uchun foydalaniladi. Kobalt bilan nikelning reaksiyaga kirishish xususiyati tem ir- nikiga qaraganda sust. Ular odatdagi temperaturada havoda, suvda va turli xil eritmalarda deyarli korroziyalanmaydi. Suyultirilgan xlorid va sulfat kislotalar temir bilan kobaltni oson eritadi, nikelni esa — faqat qizdirilganda eritadi. Konsentrlangan nitrat kislota uchala m etallni ham passivlashtiradi. Tem ir oilasidagi metallar qizdirilganda kislorod, suv bug'lari, galogenlar, oltingugurt, fosfor, kremniy, ko'm ir va brom bilan reaksiyaga kirishadi. Eng barqarorlari tem ir (III), kobalt (II) va nikel (II) birikmalaridir. Tem ir, kobalt va nikel standart elektrod potensiallar qatorida vodoroddan oldin, platina metallari esa keyin joylashgan. Shu sababli tem ir oilasidagi m etallar tabiatda birikmalar (oksidlar, sulfidlar, sulfatlar, karbonatlar) holida tarqalgan, erkin holda juda kam dan-kam — tem ir m eteoritlari holid a uchraydi. Tabiatda tarqalganligi jihatidan tem irdan keyin nikel, so'ngra kobalt turadi. Tem ir oilasidagi elem entlam ing + 2 oksidlanish darajasida hosil qilgan birikmalari bir-biriga o'xshaydi. Ular yuqori oksidlanish darajalarida oksidlash xossalarini nam oyon qiladi. Tem ir, kobalt, Download 6.95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling