Қ. Ж. Мирзаев, Э. Ш. Шавқиев,Б. К. Жанзаков

11.3.Корхоналар экспорт салоҳиятини оиширишда инновацион маркетинг технологияларидан фойдаланиш йўллари

Корхоналарнинг дунё бозорларида рақобатбардош бўлган маҳсулот ишлаб чиқариши ва уни жаҳон нархларида сотиш қобилияти ҳисобланган экспорт салоҳияти миллий иқтисодиёт учун ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Шу сабабли ҳам республикамизда мазкур масалага алоҳида эътибор бериб келинмоқда.

2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлан­тиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегия­сида энг муҳим йўналишлардан бири сифатида экспорт фаолиятини либераллаштириш ва енгиллаштириш, экспорт таркиби ва геогра­фиясини диверсификациялаш, иқтисодиёт тармоқлари ва ҳудуд­ларнинг экспорт имкониятларини кенгайтириш ҳамда мобиллигини таъминлаш республикамиз корхоналари олдида ташқи бозорда мустаҳкам ўрнашиб олиш каби ўта муҳим вазифани юклайди.
Ушбу вазифани ҳал этишда иқтисодиёт ривожини жадал­лашти­рувчи омиллардан бири бўлган ташқи иқтисодий фаолиятни ривожлан­тириш ўта муҳимдир. Илғор ускуналар билан жиҳозлан­ган замонавий корхоналарнинг барпо этилиши ишлаб чиқариш соҳаси­нинг янги тармоқларини ўзлаштириш, ташқи бозорларда рақобатдош маҳсулотларни тайёрлашни кўпайтириш, пировардида экспорт ҳажмини оширишга хизмат қилади.
Мамлакатда амалга оширилаётган изчил ислоҳотлар доираси­да нафақат импорт ўрнини босувчи, балки экспортга йўналтирилган товарлар тайёрлаш жараёни учун ҳам ҳуқуқий, ҳам институционал шарт-шроитлар яратилмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 20 дека­бр­даги “Экспортга кўмаклашиш ва уни рағбатлантиришни кучай­тириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарорига мувофиқ, экспор­тни қўллаб-қувватлаш миллий тизими яратилди. Инвестициялар ва ташқи савдо вазирлиги ҳузурида Экспортни рағбатлантириш агентлиги ташкил этилди. Шунингдек, 205 номдаги товарларни экспорт қилишда транспорт харажатларининг 50 фоизини қоплаб бериш йўлга қўйилди. 
Корхоналарнинг экспорт салоҳияти, улар иқтисодий салоҳиятнинг таркибий қисмларидан бири ҳисобланади. Экспорт салоҳият–корхоналарнинг ташқи бозор учун маҳсулотлар ишлаб чиқариши ва уларни кенг миқёсда мақбул нархларда сотиш қоби­лия­тини ифодалайди.
Корхоналарнинг экспорт салоҳиятининг ўсиши янги бозорларни эгаллаб олишга, ишлаб чиқаришнинг кенгайишига, янги иш ўринларининг ташкил этилишига олиб келади. Шунинг­дек, экспорт маҳсулотларини хорижий валютага сотилиши эва­зига миллий валютанинг хорижий валютага нисбатан қиймати ижо­бий томонга ўзгаради, қатор маҳсулотларга жаҳон бозоридаги нархнинг юқори бўлиши корхона даромади ҳажмининг ортишига ва ички инвестиция манбасининг кўпайишига имконият яратади.
Булардан ташқари, корхоналарнинг жаҳон бозорига маҳсу­лотлар ишлаб чиқарувчи ва етказиб берувчи сифатида кириб бори­ши, уларнинг сифат кўрсаткичларига юқори талаблар қўяди ва ишлаб чиқаришни модернизациялаш, ривожлантиришга бўл­ган интилишларини кучайтиради, натижада миқдор ва сифат ўзга­ришлари параллел равишда боради, миллий ишлаб чиқариш хусу­сиятлари ижобий томонга ўзгаради, ишлаб чиқариш омил­ларининг сифати ва самарадорлиги ортади.
Ўзбекистоннинг экспорт имкониятлари кўп. Хусусан, пахта толаси ва мева-сабзавотни қайта ишлаб, экспортбоп маҳсулотлар чиқариш мамлакатимизнинг ривожланиш нуқталаридан бири бўлиб қолмоқда. Республикамиз корхоналарида пахта толаси ва мева-сабзавотдан тайёрланган маҳсулотлар бутун дунёда қадрланади. Бу тайёр “бренд” экспорт учун катта имкониятдир. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 29 июль куни қабул қилинган “Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини чуқур қайта ишлаш ва озиқ-овқат саноатини янада ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарори мазкур имкониятдан самарали фойдаланиш, аграр соҳага замонавий технологияларни жорий этишга қаратилган. 
Ушбу қарорга кўра, 2019-2021 йилларда умумий қиймати қарийб 1 миллиард доллар бўлган 45 та агрологистика комплекси, қайта ишлаш бўйича 205 та янги қувват, 36 минг гектар интенсив боғ ташкил этиш режалаштирилган.
Иқтисодиётнинг глобаллашуви даврида корхоналарнинг экс­порт салоҳияти ривожланиши истеъмолчининг истак ва хоҳи­шини ўз вақтида илғаб олиш ҳамда уни тезда қондиришга қара­тил­ган тақдирдагина амалга ошади. Бунинг учун корхона­нинг фаолиятини стратегик режалаштириш, унинг яқин ва узоқ кела­жакдаги мақсадларини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга.
Корхоналарнинг ташқи бозорда самарали фаолият юритиши кўп жиҳатдан уларнинг самарали маркетинг фаолиятига боғлиқ. Мар­кетинг фаолияти орқали корхоналарда инновацион салоҳият билан боғлиқ муносабатларнинг жадаллашуви юз беради. Шунинг учун ҳам корхоналар экспорт стратегиясини шакллантиришда, миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини таъминлашда истеъ­молчилар билан коммуникацияларни амалга оширувчи самарали инновацион маркетинг технологияларининг ўрни алоҳида аҳамиятга молик.
“Инновацион маркетинг технологияларининг ўзига хос хусу­сияти шундаки, улар жисмоний жиҳатдан мавжуд маҳсулот билан эмас, балки унинг ишлаб чиқилаётган концепцияси билан ишлай­дилар. Бу эса анъанавий маркетингдан фарқли равишда, маркетинг тадқи­қот­лари ўтказишда катта қийинчиликларни юзага келтир­ади”⁶³.
Амалиётда бир неча турдаги инновацион маркетинг техно­логияларидан фойдаланилади. Уларнинг асосийлари қуйида­гилар:

• 
  ахборот- маркетинг технологиялари;
  
• 
  SRM;
  
• 
  тармоқли маркетинг технологияси;
  
• 
  бренд технологияси;
  
• 
  кросс маркетинг технологияси;
  
• 
  мобил маркетинг технологиялари ва бошқалар.
  

Ахборот маркетинг технологиялари– бу энг янги ахборот технологияларини қўллаган ҳолда маҳсулотни илгари суриш орқали сотувни ошириш ва яхшилаш борасида бизнес юритиш бўйича қатор техникалардир.
Корхоналарнинг самарали фаолиятини таъминлайдиган ахборот тизимлари SRM синфига оид тизимлар ҳисобланади. Supplier relationship management (инглизча) –корхоналарнинг мол етказиб берувчилар билан биргалашиб ҳаракат қилишини бош­қариш тизимидир.
Ушбу тизимлар узоқ муддатга мўлжалланган мол етказиб берувчиларнинг кенг базасини яратишга йўналтирилади. Бундай тизимлар XX асрнинг 90 йиллари ўрталарида вужудга келган бўлиб, ҳозирги пайтда ривожланиш босқичида турибди.
SRM – бу мавжуд ва потенциал мол етказиб берувчилар ҳақида барча ахборот манбаларини интеграция қилиш ва улардан максимал даражада фойдаланиш имкониятидир. SRM техно­логия­лари ахборот тўплаш, қайта ишлаш ва улардан самарали фойда­ла­ниш имкониятларини белгилаб беради.
SRM, нафақат мол етказиб берувчилар билан ўзаро муноса­бат-ларни бошқариш функцияларидан иборат бўлган ахборот тизимларини, балки мол етказиб берувчиларга йўналтирилган стра­те­гиянинг ўзини ҳам белгилаш имконини туғдиради.
SRM технологияси (мол етказиб берувчилар билан мустаҳкам ва ишончли алоқалар ўрнатиш учун) мол етказиб бериш, сотув, маркетинг тадбирларига жавоблар, бозор тенденциялари ҳақида турли ахборот манбаларини бирлаштиради.
Тармоқ маркетинги –бу корхона (фирма, компания)ларнинг мустақил вакиллари ёки дистрибюторлар томонидан маҳсулот ёки хизматлар ҳақида ахборотни тўғридан-тўғри тарқатиш билан боғлиқ фаолиятидир. Унинг асосий вазифаси максимал сондаги одамларни ахборот билан қамраб олиш ҳисобланади.
Тармоқ маркетингининг энг замонавийи – МЛМ (Мулти-Левел Маркетинг), яъни “Кўп тармоқли маркетинг” ҳисобланади. Бунда маҳсулот ёки хизматни тарқатишга жуда кўп одам жалб қилинади. Ҳозирда, бу турдаги маркетинг соҳасида фаолият юрита­ди­ган жуда кўп корхона (фирма, компания)лар мавжуд. Улар тар-моқ маркетинги тизими ёрдамида маҳсулот (хизмат)ларни тарқа­тиша­дилар⁶⁴.
Тармоқ маркетинги учун маҳсулот ишлаб чиқарувчи ва сотувчи ўртасида улгуржи савдо фирмалари йўқлиги харак­тер-ли­дир. Бунда маҳсулотларнинг бутун ҳаракати давомида янги устама нархлар юзага келмайди. Маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхона сотув ҳажмини оширганлик учун қўшимча чегирмалар тақдим этган ҳолда тармоқнинг ўсишини рағбатлантиради.
Тармоқ маркетингида, одатда, оммавий ахборот воситаларида реклама тарғиботлари ўтказилмайди – товарни харидорга сотув-чи-нинг ўзи тақдим этади ва товарнинг хусусиятлари ҳақида маъ­лу-мот беради ҳамда унинг афзалликларини намойиш қилади.
“Бренд – неоинституционал иқтисодиёт тушунчаси бўлиб, бу ерда асосий тоифа истеъмолчининг ишончи ҳисобланади. Бренд тоифаси институционал иқтисодиётнинг ривожланиши, бозорнинг янги эҳтиёж ва талаблари пайдо бўлишининг мантиқий натижаси сифатида шаклланади. Фундаментал маркетинг қонунларига асос­ла­ниб, “бренд” янги тоифасининг ривожланиши харидорларнинг эҳ­ти­ёж­ларини тўлароқ қондириш механизмини шакллантиришни ривожлантирган ва давом эттирган ҳолда савдо маркаси тушун­ча­си­ни уйғунликда қамраб олади”⁶⁵.
Брендлаш –корхона образининг визуал ва мазмуний бир­ли­ги­га риоя қилиш технологиясидир. Унинг элементлари қуйидагилар ҳисоб­ланади: маҳсулот номи, логотипи, товар белгиси, хизмат кўрса­тиш белгиси, фирма номи, фирма ранглари, корхона ходимларнинг махсус кийимлари ранглари ва услуби, шунингдек, корхонага тегишли бўлган бошқа интеллектуал мулк объектлари.
Брендлаш орқали, яъни полиграфия усуллари, шелкография, гул тикиб безаш, босма нақш усуллари, реклама, жумладан, оммавий ахборот воситаларидаги реклама ёрдамида товарларни бозорга илгари суриш амалга оширилади.
Брендинг – бу харидор онгида товар образини яратиш, товар белгиси образининг нуфузи, сифати, машҳурлиги ва жалб этув­чан-лигини қўллаб-қувватлаш,белгиланган товар маркасига нисбатан узоқ муддатли харидорлар афзал кўришини шакллантиришдир.
Брендинг – бу узоқ давр давомида савдо маркаси ёки маркасиз маҳсулотнинг уни якуний истеъмолчи учун янада жалб этувчан қиладиган қўшилган қиймати, эмоционал ёки оқилона “белгисини” яратиш орқали бренд имиджини шакллантириш жараёнидир⁶⁶.
Кросс-маркетинг – бир вақтнинг ўзида бир нечта йўналиш бўйича истеъмолчиларни жалб қилишга имкон берадиган технология энг катта фойда келтирадиган технология ҳисобланади.
Унинг моҳияти: икки ёки ундан кўпроқ корхоналарнинг ўз маҳсулотларини илгари суриш учун биргаликда акция ташкил этишларида. Бунда реклама қилинадиган товар ёки хизматлар бир-бирига йўлдош бўлади ва гўёки бир-бирини тўлдириб туради. Кросс-маркетинг турли товарлар ва хизматларни илгари суришда фаол қўлланади.
Мобил маркетинг – уларни амалга оширишда уяли алоқа (мобил) телефони, смартфон ёки чўнтак портатив компьютери (КПК) фойдаланиладиган коммуникациялар интерактив маркетинг воситаси⁶⁷.
Мобил маркетингнинг асосий афзалликлари – реклама компаниясига бошқа воситаларни интеграция қилиш ҳисобига реклама имкониятларини кенгайтиришдан иборат.
Корхоналар экспортини ривожлантириш стратегияси ички бозордаги чегараланган имкониятларни эмас, балки таклиф ҳажмини ташқи омиллар ҳисобига кенгайтириш имкониятини яратади. Бу эса миллий ишлаб чиқарувчилар рақобатбардошлигини таъминлашда муҳим аҳамият касб этади.
Ташқи иқтисодий фаолияти давомида корхоналар ташқи бозорда жиддий рақобатга дуч келади. Бу эса, табиийки, корхона­ларни доимо ишлаб чиқаришни замон талабларига мослаш­ти­риш, янги технология ва инновациялардан фойдаланиш, маҳ­су­­л­от ассор­тиментини янгилаб туриш ва таннархни пасайтиришга ун­­­дай­ди.
Бугунги кунда корхоналарнинг экспортни ривожлантиришга қаратилган стратегияси − узоқ муддатли рақобатдош маҳсу­лот­лар ишлаб чиқаришни шакллантиришнинг муҳим шартига, миллий ишлаб чиқарувчиларнинг экспорт фаолиятини инновацион жараёни сифатида миллий иқтисодиёт рақобатбардошлигини таъминлаш ва аҳолининг реал даромадларини кескин оширишга, мамлакат тўлов балансини мустаҳкамланишига, шунингдек, сарф-хара­жат­лар­ни қоплашнинг асосий манбаига айланиши керак.
Хулоса шуки, корхоналар фаолиятида инновацион маркетинг технологиялари усулларидан самарали фойдаланиш орқали табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, янги рақобатбардош тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ва хизматлар кўрсатишни ўзлаш­ти­риш, ушбу маҳсулотлар ва хизматлар билан нафақат ички бозорга, балки жаҳон товар ва хизматлар бозорига кириб бориш, умуман корхона иқтисодиётини юксалтиришга ҳамда самарали фаолият юритишига муҳим аҳамият касб этади.