, Ssifoid meduzalar (Scyphozoa) va Korall poliplar (Anthozoa) sinfining tuzilishi va ekologiyasi, ko‘payishi va rivojlanishi, sistematikasi
Download 344.28 Kb. Pdf ko'rish
|
3-Maruza
Chuchuk suv gidrasi (Hydra) - tiniq suvli tinch oqadigan yoki oqmaydigan
chuchuk suv havzalarida suv o’simliklari yoki mollyuskalar tanasiga yopishib, o’troqlik bilan hayot kechiruvchi hayvon uchraydi. Uni akvariumda ham uchratish mumkin. Tanasining uzunligi 5-7 mm bo’lib, silindrsimon shaklda. Tanasining ostki ingichkalashgan (tovon) qismi suv o’simliklariga yoki mollyuskalar chig’anog’iga yopishishga xizmat qiladi. Tananing o`rta qismi bir oz yo`g`onlashgan. Ustki qismida esa 6-8 ta ancha uzun paypaslovchilarning o`rtasida og`iz teshikchasi joylashgan. Gidra tanasining ko`p qismini ichak – tana (gastral) bo`shlig`i egallagan bo`lib, u paypaslovchilarning ichki qismigacha borib kirgan. Mazkur bo`shliq – ichak va tana bo`shliq vazifasini o`taydi. Og`izcha orqali gastral bo`shlig`iga doim kelib turadigan suv bilan oziq paypaslovchilar yordamida olinadi. Hazm bo`lmagan oziq qoldig`i va ayirish mahsuloti suv oqimi bilan yana og`izcha orqali tashqariga chiqariladi. Demak, boshqa kovakichlilar kabi gidralardagi og`izcha – og`iz va chiqarish (anal) teshikchasi vazifasini o`taydi. Ayrim hollarda (ko`pincha ovqat qidirganda) u bir necha marta o`zayib cho`zilishi yoki kuchli qisqarib, yumaloq shaklga kirishi mumkin. Sharoit bir oz yomonlashganda yoki ovqat yetishmagan vaqtda gidra “joyidan qo`zg`alib”, paypaslovchilar yordamida o`rmalab harakatlanadi. Boshqa “muvofiq joyga” borgach, yana biror o`simlikka yopishib yashay boshlaydi. Gidraning tanasi va paypaslovchilari ikki qavat epiteliya to`qimasidan tashqi – ektoderma va ichki - entodermadan tarkib topgan. Bularning oralig`ida hujayrasiz mezogleya qavati joylashib, u tayanch vazifasini o`taydi. Ektoderma zich joylashgan maydaroq hujayralardan tuzilgan. Ektoderma qavatida sanchuvchi – otiluvchi hujayralar bo`lishi xarakterlidir. Sezuvchi maxsus o`simta – knidotsilli bu maydaroq hujayralarning ichki qismida “kapsula” deb atalgan alohida organoid o`zida spiral shaklda “o`ralgan” otiluvchi zaharli tola saqlaydi. Otiluvchi hujayraning sezuv o`simtasi ta`sirlanishi bilan hujayra ichidagi spiral tola otilib chiqadi va yaqinlashgan hayvon (“dushman”) tanasiga sanchilib uni zaharlaydi. Himoya va hujum vazifasini o`taydigan bunday otiluvchi hujayralar ayniqsa paypaslovchilarda va og`izcha atrofida ko`p. Binobarin gidra “hujum” vaqtida birdaniga yuzlab zaharli tola “otib” chiqara oladi va shular vositasida hatto mayda baliq chavaqlarini ham zaharlab ushlashi va o`zlashtirishi mumkin. “Ishlatilgan” hujayralar o`rniga darhol yangilari yetishib turadi. Bir qancha ektoderma hujayralarining ichki (mezogleyaga tutashgan) qismida qisqaruvchi muskul tolalari bo`lib, ular gidra tanasi bo`ylab, uzunasiga joylashgan. Bunday tolalarning qisqarishi natijasida gidra tanasi kichrayadi. Bularni epiteliya – muskul hujayralari deb nomlangan. Bu hujayralarning tana devoriga botib kiradigan tomoni juda kengaygan bo`lib, unda muskul tolalari joylashgan. Teri-muskul hujayralari gidra tanasida zich joylashganligi tufayli muskul tolalari ham butun tana bo`ylab bir tekis tortilgan bo`ladi. Tananing qaysi tomonidagi muskul tolalari qisqarsa, gidra o`sha tomonga egiladi. Muskullarning xuddi ana shu yo`sinda qisqarishi tufayli gidra galma-gal paypaslagichilarida va tovonida turib “umbaloq oshib” harakatlanadi. Gidra “odimlab” ham harakat qiladi. Buning uchun u avval egib, paypaslagichlari bilan o`zi o`tirgan narsaga yopishadi. Shundan so`ng tanasining keyingi qismini tortib olib, bir “qadam” tashlaydi. So`ngra bosh tomonini oldinga surib, tovonini tortib oladi. Bu uning ikkinchi “qadam”i bo`ladi. Barcha teri-muskul hujayralaridagi muskul tolalari birdaniga qisqarganida gidra tanasi tortilib yumaloqlanadi. Ektoderma qismida yana mayda, yulduzsimon shoxlangan tanachalar mavjud; bular nerv hujayralaridir. Bular sodda tipdagi sochqin (tarqoq) nerv sistemasini tashkil etib, o`z navbatida muskul hujayralari bilan va ektodermadagi maxsus sezuvchi hujayralar bilan tutashgan. Bu hujayralar kam sonli bo`lib, ular gidra tanasida, juda siyrak joylashgan. Bir-biriga yaqin joylashgan nerv hujayralarining o`simtalari tutashib, nerv to`rini hosil qiladi. Nerv hujayralarining o`simtalari teri-muskul va o’tuvchi hujayralar bilan ham tutashadi. Nerv hujayralari yordamida gidra tashqi muhit ta`sirini sezadi. Agar gidra tanasiga nina tekkizilsa, ta`sirlanish sekinlik bilan hamma nerv hujayralariga va ularning o`simtalari orqali teri-muskul hujayralariga tarqaladi. Ta`sirlanishiga javoban muskul tolalari bir vaqtning o`zida asta-sekin qisqara boshlaydi. Buning natijasida gidra tanasini yig`ib olib, yumaloqlanadi. Nina olingandan so`ng ta`sirlanish to`xtatilgani tufayli gidraning tanasi asta-sekin yozilib, yana o`z holiga qaytadi. Gidraning ta`sirlanishiga javoban tanasini yig`ib olish xususiyati refleks deb ataladi. Gidrada faqat bir necha xil oddiy reflekslar hosil bo`ladi. Murakkabroq tuzilgan hayvonlarda xilma-xil reflekslar hosil bo`ladi. Download 344.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling