£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а
Download 1.51 Mb. Pdf ko'rish
|
I DkaGecw9EoG81YcysuLVGQQ7gbMTzL
- Bu sahifa navigatsiya:
- Barkamol avlodni shakllantirishda Vatan tarixining ahamiyati.
|
Moddiy manbalar ¾ Mehnat qurollari ¾ Harbiy qurol-yaroqlar ¾ Tanga pullar ¾ Uy-joylar, qabrlar ¾ Idish-tovoqlar, devoriy tasvirlar ¾ Qal’alar, shaharlar va boshqalar
Yozma manbalar ¾ Yozuv belgilari ¾ Toshga, daraxt po’stlog’iga, teriga, qog’ozga yozilgan ma’lumotlar ¾ Xalqlar hayoti, yuz bergan voqea va hodisalar haqida yozilgan kitoblar ¾ Davlat boshliqlarining yozma shakldagi farmonlari ¾ Er, qimmatbaho narsalarni in’om qilish, meros qoldirish, sotib olish bo’yicha rasmiylashtirilgan hujjatlar
13 Ajdodlarimizning miloddan avvalgi VIII-VII asrlardagi hayotini o’rganishda «Avesto» kitobi qimmatli yozma manba hisoblanadi. Mazkur nodir kitobda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, dastlabki davlat tuzilmalarining shakllanish jarayonlari o’z ifodasini topgan. Vatanimiz tarixiga doir ma’lumotlar yunon va rim manbalarida, chunonchi Gerodotning «Istoriya» (M.1972), Ksenofontning «Grecheskaya istoriya» (M.1935), Polibiyning «Vseobshchaya istoriya» (M.1980-1989), Arrianning «Poxod Aleksandra» (M.L. 1962), Strabonning «Geografiya v 17 knigax» (M. 1964); Kurtsiy Rufning «Istoriya Aleksandra Makedonskogo» (M.1963) va boshqalarning asarlarida ham uchraydi. Antik mualliflar tomonidan yozib qoldirilgan ma’lumotlarni to’plovchi I.V.Pyankovning «Srednyaya Aziya v izvestiyax antichnogo istorika Ktesiya» (Dushanbe, 1975), N.G.Gorbunovaning «Fergana po svedeniyam antichnix avtorov. Istoriya i kultura narodov Sredney Azii» (L.1976) kabi kitoblar ham Vatanimiz tarixini o’rganishda yordam beradi. Xitoy yozma manbalaridan «Tarixiy guvohliklar» (mil.av.I asr), «Ulug’ Xan xonadoni tarixi» (milodiy I asr), «Kichik Xan xonadoni tarixi» (milodiy V asr), «Vey xonadoni tarixi» (milodiy VI asr), «Shimoliy podshohliklar (Beyshi) tarixi» (milodiy VII asr) va boshqalarda Turkiston tarixi haqida ma’lumotlar bor. Shuningdek, arman, vizantiyalik mualliflarning asarlarida ham Vatanimiz tarixi haqida ma’lumotlar uchraydi. Vatanimiz tarixini o’rganishda turkiy, fors, arab manbalarining ahamiyati katta. Qadimgi turk yozuvi to’g’risida S.E.Malovning «Pamyatniki drevne- tyurskoy pismennosti» (M.1951) va «Eniseyskaya pismennost tyurkov. Tekst i perevodi» (M-L.1951),A.Sagdullaevning «Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda» (T.1996) asarlarida qimmatli ma’lumotlar bor. Turkiy xalqlar, jumladan o’zbek xalqining etnik tarixini o’rganishda Abulg’oziyning «Shajarayi turk» (T.1992), L.N.Gumilevning «Drevnie tyurki» (M.1960), A.Yu.Yakubovskiyning «K voprosu ob etnogenezi uzbekskogo naroda» (T. 1941) asarlaridan foydalanish mumkin. O’zbek xalqining o’rta asrlardagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy- madaniy hayotini o’rganishda Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri» (T.1993), Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» (T.1968), Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» (T.1960), M.Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit-turk. Uch jildlik» (T.1960-1963), Abu Tohirxojaning «Samariya» (T.1991), Narshahiyning «Buxoro tarixi» (T.1991), Nizomulmulkning «Siyosatnoma yoki siyar ul-muluk» (T.1997), Amir Temurning «Temur tuzuklari» (T.1991), Mirzo Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi» (T.1994) va boshqa nodir kitoblar muhim tarixiy manba bo’lib xizmat qiladi. Vatanimiz tarixini o’rganishda o’z davrida hokimiyat tepasida turgan sulolar tarixini yoritishga bag’ishlangan bir qator kitoblar – Shihobiddin an- Nasaviyning «Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti» (T.: O’zbekiston, 1999), Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma» (T.: O’zbekiston,1996), Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» (T.: Sharq, 1997), Ibn Arabshohning 14 «Amir Temur tarixi. Ikki jildlik» (T.: Mehnat, 1992), Hofiz Tanish al- Buxoriyning «Abdullanoma» (T.1999), Mulla Muhammad Solihning «Shayboniynoma» (T.1989), Bayoniyning «Shajarayi Xorazmshohiy» (T.1991) va boshqalar qimmatli manba sifatida diqqatga sazovordir. Bizgacha etib kelgan bunday moddiy va yozma manbalar O’zbekiston tarixini o’rganishda muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti, Sharq qo’lyozmalar fondi dunyodagi eng yirik qo’lyozmalar xazinalaridan hisoblanadi. Bu erda 40 mingdan ziyod qo’lyozma nusxalari, 30 mingdan ortiq toshbosma kitoblar va 10 mingdan ortiq Sharq tillarida yozilgan hujjatlar mavjud. Shuningdek, Vatanimiz tarixiga oid muhim qo’lyozma hujjatlar, nodir kitoblar, qimmatli ma’lumotlar horijiy mamlakatlardagi ilm maskanlari, kutubxonalarda saqlanmoqda. Ana shu qo’lyozma hujjatlar va kitoblarning hozirgi o’zbek tiliga tarjima qilinishi va nashr etilishi Vatanimiz tarixini yanada to’laroq, xolisona yoritilishiga, tariximiz sahifalaridagi «oq» va «qora» dog’larning barham topishiga ko’maklashadi. O’zbekiston tarixiga doir tarixiy manbalar haqida ma’lumotlar B.Ahmedovning «O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari» (T.1991), T.Saidqulovning «O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar» (T.1993) nomli kitoblarda to’laroq berilgan, o’quv jarayonida ulardan foydalanish zarur. O’zbekiston tarixini o’rganishda etakchi zamonaviy tarixchi olimlarimiz tomonidan yaratilgan tarixiy asarlar, darslik va o’quv qo’llanmalar muhim o’ringa ega. Ulardan eng muhimlarining nomlari, mualliflari haqidagi ma’lumotlar mazkur darslikning oxirida, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati bo’limida berilgan bo’lib, ularni o’qish, o’rganish talabalarga tavsiya etiladi. Tariximiz to’g’risida to’la tasavvur hosil qilish uchun O’zbekiston tarixi davlat muzeyi, Temuriylar tarixi davlat muzeyi, O’lkani o’rganish va boshqa muzeylar, Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Qarshi, Urganch, Toshkent va boshqa shaharlar, ulardagi tarixiy yodgorliklar bilan yaqindan tanishish zarur. Ajdodlarimiz qoldirgan moddiy va ma’naviy yodgorliklar bilan tanishar ekanmiz, ularda xalqning mehnati, fikr-o’ylari, orzu-umidlari, his-tuyg’ulari mujassamlashganini qalban his etamiz, anglab etamiz. Ana shunda bu tarixiy yodgorliklarning chiroyli ko’rinishidan huzurlanibgina qolmasdan, ajdodlarimizga, xalqimizga, millatimizga nisbatan mehr-muhabbatimiz ortadi, Vatanimiz bilan faxrlanamiz.
3. Barkamol avlodni shakllantirishda Vatan tarixining ahamiyati. O’zbekiston tarixi yoshlarga xalqimizning o’tmishi, tarixi haqida bilim berish bilan bilan chegaralanib qolmaydi, u yoshlarni vatanparvar, ma’naviy jihatdan komil fuqaro etib shakllantirishga xizmat qiladi. Vatanimiz tarixi «Har bir fuqaroni, jumladan, yoshlarimizni boy madaniy merosimizni qadrlashga, uni ko’z qorachig’iday avaylab-asrashga, yurak-yurakdan iftixor qilishga o’rgatadi. 15 O’zimizning boy o’tmish merosimizdan madad va ibrat olishga imkon beradi. Odamlar qalbida ezgulik tuyg’ularini uyg’otib, bugungi avlod kimlarning avlodi, kimlarning zoti va vorislari ekanini anglashga undaydi». 1
ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruviga asoslangan totalitar tuzumdan erkin, demokratik tuzumga o’tish davri boshlandi. O’tish davrida eski ideallar, g’oyalar, odatdagi tafakkur va axloq me’yorlari buziladi, milliy qadriyatlar qayta baholanadi, alternativ nuqtai nazarlar paydo bo’ladi, allaqachon unutilgan qarashlar qayta uyg’onadi, ziddiyatlar keskinlashadi. Vujudga kelgan murakkab sharoitda birovlar tarixning borishini bilish mumkin emas, deb talvasaga tushsa, boshqalar eskirgan, rad etilgan «haqiqat»ga yopishib olib, tarix g’ildiragini orqaga qaytarishni orzu qiladi, urinadi. Tarixiy tajriba va saboqlar esa dunyoda nimalar o’zgardi, nima uchun o’zgardi, qanday qarashlardan tezroq xolis bo’lish kerak, degan savollarga javob topishga, yangi jamiyat qurishning alternativ yo’llarini mushohada qilib, eng to’g’risini topishga, xatoga yo’l qo’ymaslikka undaydi. Bunda tarix to’g’ri yo’lni ko’rsatuvchi kompas bo’lib xizmat qiladi. Davlat mustaqilligini o’z qo’liga olgan ozod, hur O’zbekistonda Vatan, istiqlol taqdiri bugungi baxtli avlodlar qo’lida. Mustaqillikni asrab-avaylash, mustahkamlash, mamlakatimizni keyingi avlodlarga yanada qudratli, obod, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan holda etkazish zamonamizning dolzarb vazifasiga, talabiga aylandi. Bu mas’uliyatli, ayni paytda sharafli vazifaning qay darajada ado etilishi bugungi avlodlarga, xususan yoshlarga, ularning ma’naviy barkamolligiga bog’liq. «Biron bir jamiyat, - deb ta’kidlaydi Yurtboshimiz Islom Karimov, - ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o’z istiqbolini tasavvur eta olmaydi». 1
ma’rifatdadir. Ma’naviy barkamollikni tarbiyalashda Vatan tarixi muhim omildir. «Ma’naviyat, - deb yozadi Islom Karimov, - o’z xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib etishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi» 2 , «...tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak... Tarixiy xotirasi bor inson - irodali inson» 3 .
Insonda tarixiy xotira o’z Vatani tarixini, o’z xalqi, ajdodlari tarixini bilish orqali shakllanadi. Yaqin o’tmishda mustamlakachilar, totalitar tuzum mutasaddilari ko’pgina xalqlarni, jumladan, o’zbek xalqini o’z tarixidan judo qilish, ularni o’z o’tmishiga loqaydlik bilan qaraydigan, nasl-nasabini eslolmaydigan manqurtlarga aylantirish siyosatini yuritdi, amaliyotda esa
1 Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T.6. T.: O’zbekiston, 1998, 371-bet 1 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O’zbekiston, 1997, 137-bet. 2 Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T.: O’zbekiston, 1992, 71-bet. 3 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., Sharq, 1998, 8-9-betlar. 16 xalqimiz tashqi dunyodan butunlay uzib qo’yildi, uning bir necha ming yillik boy tarixi soxtalashtirildi, uni yoshlarga o’qitish va o’rgatishga izn berilmadi. Mustaqillik sharofati bilan Vatanimiz tarixi o’z o’rnini topdi, barcha o’quv maskanlarida talaba-o’quvchilarga Vatan tarixini o’qitish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi, Vatan tarixini o’qitish yo’lga qo’yildi. Vatanimiz tarixi millatning, yoshlarning haqiqiy tarbiyachisiga aylanmoqda. Bu borada Prezident Islom Karimovning «Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo’lmaganidek, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi», «Tarix - xalq ma’naviyatining asosidir», «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q», «O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi», «Inson uchun tarixdan judo bo’lish - hayotdan judo bo’lish demakdir» 4 degan ifodali so’zlari va ko’rsatmalari dasturilamal bo’lib xizmat qilmoqda. Tarix talaba-o’quvchilarda olam yagona va yaxlit, O’zbekiston uning ajralmas bir qismi, olamda sodir bo’ladigan voqea, hodisalar umumiy va o’zaro bog’lanishda, uzluksiz harakatda ekanligi to’g’risida to’g’ri tasavvur, tushunchalarni shakllantiradi. O’z o’tmishini, ajdodlari tarixini yaxshi bilgan insonning irodasi kuchli bo’ladi, uni har xil aqidalar girdobiga tushishdan saqlaydi. O’tmishni bilgan, tarix saboqlarini anglab etgan inson hozirgi zamonni yaxshi tushunadi, kelajakni to’g’ri tasavvur etadi. Muxtasar aytganda, Vatan tarixi talaba-o’quvchilarda xalqning o’tmishi, hozirgi zamoni va kelajagi yagona tarixiy jarayon degan tushunchani shakllantiradi. Bu o’z navbatida yoshlarni tarixiy jarayonlarning oddiy kuzatuvchisi bo’lib qolishdan saqlaydi, ularni olg’a intilishga, taraqqiyotga ko’maklashishga undaydi. O’zbekiston tarixi talaba-o’quvchilarga bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshiralayotgan demokratik islohotlarning mohiyati va natijalarini, milliy, huquqiy davlatchilikni barpo etish, demokratik, fuqarolik jamiyat qurish, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish jarayonlarini o’rgatadi. Bu o’z navbatida yoshlarda ilmiy dunyoqarashni, siyosiy madaniyatni tarbiyalaydi, jamiyatda o’z o’rnini to’g’ri belgilashga ko’maklashadi. Xalqimizning buyukligi, kuchi, uning boy ma’naviy merosga ega ekanligi bilan belgilanadi. Xalqimizning ma’naviy poydevori juda qadimiy va mustahkam. Ajdodlarimiz etishtirib bergan o’nlab, yuzlab jahonga mashhur olimu-ulamolar, me’moru-binokorlar, naqqoshlar, zargarlar, hunarmandlar, davlat arboblari, xalq qahramonlari hayoti, dunyoda birinchilar qatorida bunyod etilgan ilm va ta’lim maskanlari faoliyati talaba-o’quvchilar uchun katta ibrat maktabi, tarix sabog’idir. Kelajak sari intilayotgan yoshlar uchun bu boy ma’naviy meros mustahkam tayanchdir. Uning zaminida tinimsiz va mashaqqatli mehnat, har qanday to’siqlarni engish, ilmga va ziyoga intilish kabi xislatlar yotadi. Bunday xislatlar Vatan tarixini o’qitish orqali yoshlarga singdiriladi.
4 Qarang: Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T., O’zbekiston, 1992, 71-bet; Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., Sharq, 1998, 10,21-betlar. 17 Vatan tarixi xalqimizning asrlar davomida ko’pgina xalq, elatlar bilan ahl, hamjihat bo’lib yashaganligidan, yurtimizda turli diniy e’tiqodlar erkinligi va inoqligi bo’lganligidan guvohlik beradi. Bu mustaqil O’zbekistonda yashovchi turli dinlarga e’tiqod qiluvchi 120 dan ortiq millat va elatlar o’rtasida tinchlik, milliy totuvlik, birodarlikni yanada mustahkamlashga xizmat qiluvchi tarixiy saboqdir. Kelajagi buyuk davlat qurayotgan bugungi avlodlar uchun o’zbek davlatchiligi tarixi, ming yillar davomida shakllanib, takomillashib kelgan siyosiy-huquqiy institutlar, qonun-qoidalar tajribasi O’zbekistonning mustaqilligini yanada mustahkamlash, huquqiy davlat, demokratik jamiyat qurishda mustahkam tayanch va madadkordir. Tarixiy xotira, ajdodlarimiz qoldirgan boy ma’naviy merosni egallash talaba-o’quvchilarda halollik, odillik, rostgo’ylik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik, ilmga intilish kabi insoniy fazilatlarni shakllantirishga ko’maklashadi. Vatan tarixi yoshlarda jamiyatda ertaroq mustaqil faoliyat yuritish, o’z qobiliyatini to’laroq ochish va hayotga tatbiq etish sifatlarini shakllantiradi, Vatan, xalq taqdiri uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olish kabi yuksak ma’naviy burchni tarbiyalaydi, milliy g’oya bilan qurollantiradi. Shu boisdan Vatan tarixini har tomonlama, chuqur o’rganish muhim ahamiyatga molik vazifadir. Mamlakatimizda mustaqillik sharofati tufayli bog’chalardan tortib Oliy o’quv yurtlarigacha bo’lgan ta’lim-tarbiya tizimlarida O’zbekiston tarixi fanini o’qitishga davlat darajasiga ko’tarilgan vazifa sifatida katta e’tibor berilmoqda, g’amxo’rlik qilinmoqda. «Tarix millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini shakllantirmoqda. Axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda» 1 . Download 1.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|