0 ‘lchash natijasi

me’yorlovchi o‘zgartkichlar ko‘zda tutilgan.
Diskret chiqish signalli o‘lchash o‘zgartkichlari (releli o ‘zgartkichlar) chiqishda oichanayotgan kattalik m aium qiymatga erishganda o‘z holatini oichovchi kontaktga ega. Ular asosan texnologik signalizatsiya uchun q o i ­ lanadi.
O ichash qurilmalarida axborotni uzatish vositasi energiya yoki modda oqimlari hisoblanadi. O ichash o‘zgartkichining yoki asbobning kirishiga energiya kirm asa ( o ich ash obyektidan yoki oldingi o ‘zgartkichdan), oichash axborotini uzatish mumkin boim aydi. Buni hisobga olib, barcha birlamchi o‘zgartkichlar ikki guruhga boiinadi: generatorli va parametrik o‘zgartkichlar.
Generatorli o‘zgartkichlar — shunday o‘zgartkichki, ularda axborot
oqimini shakllantirish uchun qo‘shimcha manbadan energiya talab qilin- maydi. Masalan, termopara haroratni termo EYKga aylantirib, energiyani
faqat oichash obyektidangina oladi. Shunday qilib, generatorli o‘zgart- kichlarda energiya va axborot oqimlarining yo‘nalishlari bir xil boiadi.
Parametrik o‘zgartkichlar — shunday o‘zgartkichlarki, ularda energiya va axborot oqimlarining yo‘nalishlari bir xil boim aydi. Xususan, agar obyektda qarshiligi haroratga b o g iiq boig an term orezistor o ‘rnatilgan b o isa, u holda axborot olish uchun asbobdan yoki o‘zgartkichdan termore- zistorga tok o ‘tkazish zarur. Tokning o ‘zgarishi oichanayotgan haroratning o ‘zgarishi haqidagi axborot boiadi. Axborot signalining intensivligi manba signali intensivligiga bogiiq boiib, bu parametrik o ‘zgartkichlarning o‘ziga xos xususiyatidir.
1.4- §. 0 ‘LCHASH VOSITALARI, ULARNING ELEMENTLARI VA PARAMETRLARI
O ich ash vositalari oichashlarda ishlatiladi va ular normallashgan m etrologik xossalarga, ya’ni kattaliklarning m a iu m sonli qiymatlariga ham da o ich ash natijalarining aniqligi va ishonchliligini ifodalovchi xossa­ larga ega boiadi.
O ichash vositalarining asosiy turlariga oichov, oichash asboblari, o ichash o ‘zgartkichlari va oichash qurilmalari kiradi.
O‘lchov — berilgan oicham dagi fizik kattalikni qayta oichash uchun m oijallangan oichash vositasi. Masalan, qadoqtosh — massa oichovi; oichov rezistori — elektr qarshilik oichovi; yoritish lampasi — yorugiik
oichovi va hokazo.
Bir xil oicham li turli fizik kattalikni qayta oichaydigan bir qiymatli hamda turli oicham dagi bir nomli qator kattaliklarni qayta oichaydigan ko‘p qiymatli oichovlar bor. Ko‘p qiymatli oichovlarga boiinm ali chiz- gichlar, induktivlik variometri va boshqalar misol b o ia oladi. Maxsus tanlangan, faqat alohidagina emas, balki turli birikmalarda turli oicham li bir nomli qator kattaliklarni qayta oichash maqsadida qoilaniladigan oichovlar komplekti oichovlar to ‘plamini tashkil etadi. Masalan, qadoq- toshlar to‘plami, uchlikli uzunlik oichovlari to‘plami, oichov kondensa- torlari to ‘plami va hokazo. O ichovlar magazini — sanoq qurilmalari bilan bogiangan maxsus qayta ulagichlarga ega boigan bitta konstruktiv butun qilib birlashtirilgan oichovlar to ‘plami. Oichovlar magazini elektrotexnikada keng qoilaniladi: qarshilik magazini, sigim lar magazini, induktivliklar magazini.
Oichovlarga standart namunalar va namuna moddalar ham kiradi.
Standart namuna — modda va materiallarning xossalarini yoki tarkibini xarakterlovchi kattaliklarning birligini qayta tiklash uchun oichov. Masalan, tarkibidagi kimyoviy elementlari ko‘rsatilgan ferromagnit materiallar xossa­ larining standart namunasi.
Namuna modda — tasdiqlangan spetsifikatsiyada ko‘rsatilgan, tayyorlash shartlariga rioya qilinganda tiklanadigan, m a’lum xossalarga ega boigan moddadan iborat oichov. Masalan, ,,toza“ gazlar, ,,toza“ metallar, ,,toza“ suv.
2 — N. R. Yusupbekov va boshq. ₁₇
Kuzatuvchi idrok qilishi uchun qulay shakldagi o‘lchov axboroti sig­ nalini ishlab chiquvchi o ‘lchash vositasi о ‘Ichash asbobi deyiladi. 0 ‘lchash asbobida kuzatuvchi o ‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘qiydi yoki sanaydi. 0 ‘lchash asboblari analog va raqamli bo‘lishi mumkin. Analog o ‘lchash asboblarida asbobning ko‘rsatishi o‘lchanayotgan kattalik o ‘zgari- shining uzluksiz funksiyasidan iborat boiadi, raqamli o ‘lchash asboblarida esa ko‘rsatishlar o‘lchash axboroti signalini diskret o‘zgartirish natijasidan iborat bo‘lgan raqamli shaklda ifodalangan boiadi.
Keyingi vaqtlarda raqamli asboblar borgan sari kengroq qo‘llanila boshlandi, chunki ularning ko‘rsatuvlari osongina qayd qilinadi, ularni EHM ga kiritish qulay. Raqamli asboblarning tuzilishi o‘lchashda analog asboblarga qaraganda katta aniqlikka erishishga imkon beradi. Shu bilan birga raqamli asboblar qo‘llanganda o‘qish xatoligi boim aydi. Ammo analog asboblar raqamli asboblarga qaraganda anchagina sodda va arzondir.
0 ‘lchash asboblari ko‘rsatuvchi, qayd qiluvchi, kombinatsiyalangan, integrallovchi va jamlovchi asboblarga boiinadi. Ko ‘rsatuvchi asboblarda raqamli qiymatlar shkala yoki raqamli tablodan o'qiladi. Qayd qiluvchi asboblarda ko‘rsatuvlarni diagramma qog‘ozida yozib olish yoki raqamli tarzda chop etish ko‘zda tutiladi. Kombinatsiyalangan asboblar oichanayot­ gan kattalikni bir vaqtning o ‘zida ko‘rsatadi hamda qayd qiladi. Integrallovchi asboblarda oichanayotgan kattalik vaqt bo‘yicha yoki boshqa erkli o‘zga- ruvchi bo‘yicha integrallanadi. Jamlovchi asboblarda ko‘rsatishlar turli kanallar bo ‘yicha unga keltirilgan ikki yoki bir necha kattalikning yigindisi bilan funksional bogiangan boiadi.
Oichashga doir axborotni uzatish, 0 ‘zgartish, ishlov berish va saqlash uchun qulay boigan, ammo kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin boim aydigan shakldagi signalni ishlab chiquvchi oichash vositasi 0 ‘lchash o ‘zgartkichi deb ataladi. Inson o ‘zining sezgi organlari bilan o ich ash
o‘zgartkichi signallarini qabul qila olmaydi. 0 ‘zgartiriladigan fizik kattalik — kirish kattaligi, uning o ‘zgartirilgani esa chiqish kattaligi deyiladi. Kirish va chiqish kattaliklari orasidagi bogianishni o ‘zgartkich funksiyasi qaror toptiradi. O ichash o‘zgartkichlari oichash asboblarining, turli oichash tizimlarining, biror jarayonlarni avtomatik nazorat qilish yoki boshqarish tizimlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Oichanayotgan kattalik berilgan
o ichash o ‘zgartkichi birlamchi o (zgartkich deyiladi. Birlamchi oichash
o‘zgartkichlari, ko‘pincha, datchik deb yuritiladi. Uning bevosita o ic h a ­ nayotgan fizik kattalik ta ’siridagi qismi sezgir element deyiladi. Masalan, termoelektrik termometrda termopara, manometrik termometrda termoballon ana shunday elementlardir. Oichash asboblari va o ‘zgartkichlari oichanayot­ gan kattalikning turiga qarab, tegishli nomlarga ega boiadi, masalan, termo- metrlar, manometrlar, difmanometrlar, sarf oichagichlar, sath o ic h a - gichlar, gaz analizatorlari, konsentratomerlar, nam oichagichlar va hokazo. Ayrim oichash vositalari va oichash tizimlaridan tashqari, murakkab axborot-oichash tizimlari ham qoilanadi. Ular ko‘plab texnologik usku-
nalarda avtom atik o ‘lchashni amalga oshirishnigina ta ’minlab qolmay (o‘lchash kanallari soni ming-minglab boiishi mumkin), balki oichash natijalarini berilgan algoritmlar bo‘yicha zarur qayta ishlashni ham bajaradi. Shu munosabat bilan oichash o‘zgartkichlarining axborot-hisoblash ma- shinalari va qurilmalari kirishiga keladigan signallarini unifikatsiyalash- tirish (birxillashtirish) zarurati tug‘iladi. Signallarni unifikatsiyalashti- rish o ich ash asboblari turlarini minimumga keltirish imkonini beradi.
O ichash vositalari oichash jarayonidagi bajarayotgan vazifasiga qarab ishchi, namunaviy va etalon oichash asboblariga boiinadi.