0-mavzu / soat / juftlik Fe’l zamonlari Reja

O`tgan zamon hikoya fe`li kutilmaganda, qisqa vaqt ichida nutq so`zlanib turgan paytdan ilgari bajarilgan (yoki bajarilmagan) ish-harakatni hikoya qilish, tasvirlash yo`li bilan ifodalaydi. Masalan: Halol rizq istab, mehnat qilib, charchab uxlagan kishi shu kechani ma‘rifat qilingan holda o`tkazibdi (Hadisdan).
O`tgan zamon hikoya fe`li fe`l negiziga –b (-ib) o`tgan zamon ravishdosh qo`shimchasini qo`shish va tuslash bilan (II guruh «A» ko`rinishdagi tuslovchilar bilan) shakllanadi:

Shaxs	Son
	Birlik			Ko`plik
	Misol	Zamon ko`rsat- kichi	Shaxs- son qo`shim- chasi	Misol	Zamon ko`rsat- kichi	Shaxs- son qo`shimc hasi
I	o`qibman	-b	-man	o`qibmiz	-b	-miz
II	o`qibsan	-b	-san	o`qibsiz	-b	-siz
III	o`qibdi	-b	-di	o`qibdilar	-b	-di(-lar)

O`tgan zamon hikoya fe`lining eslay (eslatish) ma`no ko`rinishi ham bor. Bu shakl o`tgan zamon –b (-ib) ravishdoshiga edi to`liqsiz fe`lini biriktirib tuslash orqali hosil bo`ladi: o`qib edim, o`qib eding, o`qib edi; o`qib edik, o`qib edingiz, o`qib edilar kabi. Masalan: Urush tugasa, biznikiga mehmongan borasiz, o`shanda ayamning qanaqaligini ko`rasiz deb edi (S.Zunnunova).
O`tgan zamon davom fe`li nutq so`zlanib turgan paytdan ilgari ma`lum bir muddat davomli bo`lgan yoki takrorlanib turgan ish-harakatni eslash ma`no ottenkasi bilan ifodalaydi. Masalan: 1. Bu yerda Boburning doim o`z kuchi bilan birga olib yuradigan kitoblari saqlanar edi (P.Qodirov).

1. 
   Daryolardan kuylab o`tardim, Ertaklarga quloq tutardim, Hammasini tinglardim, ammo O`xshashini topmasdim aslo (H.O.). Bu misollarning birinchisida saqlanar edi fe`li o`tmishda ma`lum bir muddat davomli bo`lgach ish-harakatni ifodalasa, ikkinchisida kuylab o`tardim, quloq tutardim, tinglardim vaqti-vaqti bilan takrorlanib ish-harakatni anglatadi. O`tgan zamon davom fe`li –r(-ar), -yotgan sifatdosh fe`l negiziga hamda -moqda qo`shimchasini olgan sof fe`l negiziga edi to`liqsiz fe`lini biriktirib tuslash (I guruh tuslovchilari bilan) orqali hosil qilinadi:
   

Shaxs	Son
	Birlik			Ko`plik
	Misol	Zamon ko`rsat-kichi	Shaxs- son qo`sh.	Misol	Zamon ko`rsat-kichi	Shaxs- son qo`sh.
I	o`qir edim, o`qiyotgan edim, o`qimoqda edim	-r+edi, -yotgan+edi, - moqda+edi	-m	o`qir edik, o`qiyotgan edik, o`qimoqda edik	-r+edi, -yotgan+edi, -moqda+edi	-k
II	o`qir eding, o`qiyotgan eding, o`qimoqda eding	-r+edi, -yotgan+edi, - moqda+edi	-ng	o`qir edingiz, o`qiyotgan edingiz, o`qimoqda edingiz	-r+edi, -yotgan+edi, - moqda+edi	-ngiz
III	o`qir edi, o`qiyotgan edi, o`qimoqda edi	-r+edi, -yotgan+edi, - moqda+edi	-	o`qir edilar, o`qiyotgan edilar, o`qimoqda edilar	-r+edi, - yotgan+edi, - moqda+edi	(-lar)

O`tgan zamon maqsad fe`li nutq so`zlangan paytdan ilgari bajarilishi maqsad qilingan, ammo voqe bo`lmagan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: U bugun Malika bilan xoli gaplashib, ko`nglidagi hamma sir-asrorini to`kib solmoqchi edi (E.Usmonov). Ertasiga qishloqqa chiqadigan edi.
O`tgan zamon maqsad fe`li -moqchi, -digan qo`shimchalarini olgan fe`l negiziga edi to`liqsiz fe`lini biriktirib (I guruh tuslovchilar bilan) tuslash bilan shakllanadi:

Shaxs	Son
	Birlik			Ko`plik
	Misol	Zamon ko`rsat-kichi	qo`shimc	Misol	Zamon ko`rsat- kichi	qo`shimc ha
I	o`qimoqchi edim, o`qiydigan edim,	-moqchi+edi, - digan+edi	-m	o`qimoqchi edik, o`qiydigan edik,	-moqchi+edi, - digan+edi	-k
II	o`qimoqchi eding, o`qiydigan eding,	-moqchi+edi, - digan+edi	-ng	o`qimoqchi edingiz, o`qiydigan edingiz,	-moqchi+edi, - digan+edi	-ngiz
III	o`qimoqchi edi, o`qiydigan edi,	-moqchi+edi, - digan+edi	-	o`qimoqchi edilar, o`qiydigan edilar,	-moqchi+edi, - digan+edi	(-lar)

Hozirgi zamon

Bu zamondagi fe`llar ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytda bajarilgan yoki bajarilmaganini ifodalaydi.
Hozirgi zamon fe`li qo`shimcha modal ma`nolariga ko`ra 2 turga bo`linadi: 1) hozirgi-kelasi zamon fe`li, 2) hozirgi zamon davom fe`li.
Hozirgi-kelasi zamon fe`li nutq so`zlanib turgan paytda va undan keyin ro`y beradigan harakatni yoki doimiy harakatni ifodalaydi. Masalan: Bobur bu chigal tugunlarni o`zi echilmasligini sezadi (P.Qodirov). YOshlikda zahmat chekib, ilm o`rgansang, kasb-hunar egallasang, qariganda rohat topasan (Koshifiy).
Hozirgi-kelasi zamon fe`li sof fe`l negiziga –a, -y ravishdosh qo`shimchasini qo`shish va tuslash bilan hosil qilinadi:

Shaxs	Son
	Birlik			Ko`plik
	Misol	Zamon ko`rsat- kichi	Shaxs-son qo`shim- chasi	Misol	Zamon ko`rsat- kichi	SHaxs- son qo`shim- chasi
I shaxs	o`qiyman, boraman	-y, -a	-man	o`qiymiz, boramiz	-y, -a	-k
II shaxs	o`qiysan, borasan	-y, -a	-san	o`qiysiz, borasiz	-y, -a	-ngiz
III shaxs	o`qiydi, boradi	-y, -a	-di	o`qiydilar, boradilar	-y, -a	-di(-lar)

Hozirgi zamon davom fe`li ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytda aniq davom etayotganini bildiradi: Mustaqillikka erishganimizdan so`ng xalqimizning o`z yurti, dili, tarixini bilishga qiziqish ortib bormoqda (I.Karimov).

Shaxs	Son
	Birlik			Ko`plik
	Misol	Zamon ko`rsat- kichi	qo`shimc ha	Misol	Zamon ko`rsat- kichi	qo`shim- cha
I	o`qiyapman, o`qimoqdaman, o`qiyotibman	-yap, -moqda, -yotib	-man	o`qiyapmiz, o`qimoqdamiz, o`qiyotibmiz	-yap, -moqda, -yotib	-miz
II	o`qiyapsan, o`qimoqdasan, o`qiyotibsan	-yap, -moqda, -yotib	-san	o`qiyapsiz, o`qimoqdasiz, o`qiyotibsiz	-yap, -moqda, -yotib	-siz
III	o`qiyapti, o`qimoqda, o`qiyotibdi	-yap, -moqda, -yotib	-ti - -di	o`qiyaptilar, o`qimoqdalar, o`qiyotibdilar	-yap, -moqda, -yotib	-ti(-lar) - -di(-lar)

SHuningdek, murakkab fe`l tarkibida qo`llangan yot, yur, tur, o`tir ko`makchi fe`llarni tuslash bilan ham hozirgi zamon davom fe`li hosil qilinadi: o`qib yotibman, o`qib yuribman, o`qib turibman, o`qib o`tiribman kabi.

Kelasi zamon

Bu zamondagi fe`llar ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytdan so`ng bajarilish yoki bajarilmasligini ifodalaydi.

Kelasi zamon fe`li qo`shimcha modal ma`nolariga ko`ra ikki turga bo`linadi:
1) kelasi zamon gumon fe`li; 2) kelasi zamon maqsad fe`li.
Kelasi zamon gumon fe`li ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytdan so`ng bajarilish- bajarilmasligi mo`ljallanishini, taxmin qilinishini ifodalaydi. Masalan: Bugun havo ochiq bo`lar (A.Q.)
Kelasi zamon gumon fe`li ba`zan hozirgi-kelasi zamon ma`nosida kelib, aniqlik, qat`iylik ma`nolarini ham ifodalaydi: Qadrlasang, qadring oshar, qadrsizdan hamma qochar (Maqol).
Kelasi zamon gumon fe`li sof fe`l negiziga –r(-ar) sifatdosh qo`shimchasini qo`shish va tuslash bilan shakllanadi:

Shaxs	Son
	Birlik			Ko`plik
	Misol	Zamon ko`rsat- kichi	Shaxs-son qo`shim- chasi	Misol	Zamon ko`rsat- kichi	Shaxs-son qo`shim- chasi
I	o`qirman, borarman	-r, -ar	-man	o`qirmiz, borarmiz	-r, -ar	-miz
II	o`qirsan, borarsan	-r, -ar	-san	o`qirsiz, borarsiz	-r, -ar	-siz
III	o`qir, borar	-r, -ar	-	o`qirlar, borarlar	-r, -ar	(-lar)

Kelasi zamon maqsad fe`li nutq so`zlanib turgan paytdan so`ng bajarilishi maqsad qilib olingan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: Men kuzdan boshlab o`qishni davom ettirmoqchiman,
so`ngra qishloq xo`jalik institutiga kirmoqchiman (SH.R.). Oho qora ko`z deganda, u devordan oshadigan (O.).
Kelasi zamon maqsad fe`li sof fe`l negiziga -moqchi hamda fe`lning ravishdosh (-a, -y bilan shakllangan) shakliga –digan qo`shimchasini qo`shish bilan hosil qilinadi:

Shaxs	Son
	Birlik			Ko`plik
	Misol	Zamon ko`rsat- kichi	qo`shimc ha	Misol	Zamon ko`rsat-kichi	o`shimch
I	o`qimoqchiman, o`qiydiganman	-moqchi, -digan	-man	o`qimoqchimiz, o`qiydiganmiz	-moqchi, -digan	-miz
II	o`qimoqchisan, o`qiydigansan	-moqchi, -digan	-san	o`qimoqchisiz, o`qiydigansiz	-moqchi, -digan	-siz
III	o`qimoqchi, o`qiydigan	-moqchi, -digan	-	o`qimoqchilar, o`qiydiganlar	-moqchi, -digan	(-lar)