0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

TUPROQ  TOM ONIDAN  YUTILADIGAN  ALM ASHINUVCHI 

FOSFAT  KISLOTA  ANIONLARI

Tuproq tarkibiga kirgan  loysimon  minerallar nordon  muhitda fosfat 

anionlarini  kuchliroq  adsorbsiyalaydi.  M asalan,  illit  (gidrosludalar 

turkumidagi  mineral)  p H —4,5 bo'lgan  sharoitda  har  100 gr tuproqda 

9  mg/ekv  anionlarni  adsorbsiyalaydi.  Bentonit  esa  p H —4  bo'lganda 

9,7  mg/ekv  H

2P 0 4~  ni  adsorbsiyalaydi.  Loysim on  minerallarning 

montmorillonit guruhi  kationlarni almashinuv yutishi,  (ularga bentonit

kiradi),  kaolinit  guruhidan  ustun  turadi.  Lekin  fosfat  kislota  anionini 

almashinuvli yutilishida bu  narsa k o ‘zga tashlanmaydi.  Bunday anomal 

holatning  mavjudligini  montmorillonit  guruhida  ko ‘rish  mumkin, 

bunday gibsit qatlam har ikkala tomondan  kremniy-kislorodli tetraedrlar 

bilan  ajratilgan,  kaolinit  guruhiga  mansub  minerallarda  esa  bu  qatlam 

faqat  bir  to m o n d a n   tetraedrlar  bilan  qoplangan  b oiadi.

H

2P 0 4-   ionlari  loysimon  minerallar tomonidan,  gibsit  qatlamning 

O H -   guruhlari  bilan  almashingan  holda  yutilishi  mumkin.

Lekin  bu anionlarning potensial  aniqlovchi anionlar holida adsorb- 

siyalanishi  ham   ustun  b o iish i  mumkin.  Shuningdek,  [ P 0

2( 0 H ) 2] 

tetraedrlarning  hosil  b o iish i  imkoniyati  ham   mavjud  deb  hisoblanadi, 

ular  loysimon  minerallarning  yuzasida  ushlanib  qoladi  yoki  hatto 

kremniy-kislorodli  tetraedrlari bilan almashinadi.  Fosfat ionlarni polutor 

oksidlar  yordam ida  kimyoviy  bogianishi  va  bu  oksidlarning  gidroksil 

guruhlarini  alm ashinuvi  kolloidal  holatga  H

2P 0 4~  ni  o ‘tishi  sodir 

b o iadi,  degan  faraz  ham   mavjud.

Shuningdek,  ilmiy  adabiyotda  fosfat  kislota  anionlari  tuproqning 

musbat  zaryad lang an   kolloid  zarrachalariga  adsorbsiyalanishidan 

tashqari,  tuproqning  amfolitoidlari  bilan  asitoidlar  tarzida  birikma 

hosil  qilishi,  bu  m oddalar ularning  izoelektrik  nuqtasidan past  b o ig an  

pH  muhitida  musbat  zaryadlanishi  va o'zini  bazoid  sifatida  namoyon 

qilishi  mumkinligi  qayd etilgan.  Bu  holdagi bogianish qizil tuproqlarda 

namoyon  b o i a d i ,  lekin  fosfatlarning  bu  xildagi  yutilishini  kimyoviy 

vutilish  turiga  kiritish  mumkin.

Tuproqning  mineral  qismini  tashkil  qilgan  loysimon  minerallar 

fosfat kislota anionlarining ancha qismini yutish qobiliyatiga ega bo'lgani 

sababli,  tuproqning  o ‘zi  ham  bu  xildagi  almashinuv  qobiliyatiga  ega 

boiishi  isbot  talab  qilmaydi.  Adsorbsion  b o gianga n  fosfat  kislotani 

ammoniy  ftorid  (0,03n)  ning  xlorid  kislotadagi  eritmasi  (0,1 n)  bilan 

siqib chiqarish  usulidan  foydalanib, A.G.  Marnovskiy qator tuproqlarda 

tuproqqa  solingan  fosforli  o 'g itla rd a n   fosfat  —  ionlarning  sezilarli 

miqdorini  almashinuvli  adsorbsiyalanishga  qodir  ekanligini  aniqladi. 

Hatto  tuproq  bilan  uzoq  vaqt  ta ’sirlanishi  darajasida  b o ig a n   eruvchi 

fosfatli  tuproqlarda  ham  Dikman  va  Bray  reaktivlari  kiritilgan  fosfat 

kislotaning  70%  ini  o'zi  bilan  olib  chiqadi,  buning  ustiga  uning 

30—75%  miqdori  almashinuvli  adsorbsiyalangan  b o ia d i  lekin  vaqt 

o ‘tishi  bilan  kimyoviy  b og ian ish   ustun  kela  boshlaydi.

Radioizotop  uslubidan  foydalanish  katta  ahamiyatga  ega  b o ia d i 

V.B.  Zamyatin  madaniylashtirilgan chimli-podzol tuproqlarga P

32 bilan

nishonlangan  fosfatni  solish  izotopli  almashinuvni  kuchayishiga  olib 

kelishini  isbotlaydi.

Bir soatdan keyinroq bu almashinuv  80%  ko‘rsatkichida yuz beradi, 

binobarin  tuproqning  25%  fosforli  birikmalari  shu  m u d d at  oralig'ida 

nishonlandi  va  uning  89%  almashinuvli  yutiluvchi  bo'lib   qoldi.

V.M.  Klechkovskiy  tom onidan  neytral  qora  tuproqdagina  emas, 

balki  nordon  podzolsimon va  qizil  tuproqlarda h a m   tu p ro q q a  solingan 

fosfat  anioni  almashinuvli  shaklda  bo'ladi  va  bu  ion   tuproqni  tuzli 

eritma  bilan  ishlov  berilganda  eritmaga  siqib  chiqarilishi  aniqlangan.

l.P.  Serdobolskiy to m o n id an  oddiy  toshloq  c h o ‘l  qora  tuprog‘ida, 

podzollashgan  loychil  tuproqlarda fosfat ionning almashinuvli yutilishi 

mavjudligi  isbotlandi,  qizil  tuproqning  bu  xususiyati  esa juda  kuchsiz 

b o ‘ladi.

Yuqorida  qayd  qilingan  ikki  xil  tuproqlarda,  yutilish  tajriba  o'tka- 

zish  sharoitiga  qarab  t u p ro q q a   solingan  f o s f o r n in g   2 —3%  dan 

20—35%  ni  (199  gr tuproqqa  200  mg  gacha  chegaradagi  m e ’yor bilan 

tajriba  o ‘tkazilgan)  tashkil  qiladi.  Konsentrlangan  eritm alarda  yuz 

beradigan  almashinuvli  adsorbsiya  kuchliroq  bo'lishi  qayd  qilingan.

Shun d ay  qilib,  tu p ro q la rd a   fosfat  a n io n la rin in g   almashinuvli 

yutilishining  mavjudligiga  sh u b h a   y o ‘q.  Bu  n a rs a   o ‘simliklarning 

oziqlanishida  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ladi,  c h u n k i  o'stiriladigan 

ekinlar uchun o'zining o'zlashtirilish darajasi jihatidan tajribalar ko‘rsa- 

tishi  b o ‘yicha  adsorbsiyalangan  fosfat  kislota  ionlari,  suvda  erigan 

fosfat  miqdoriga  yaqinlashadi.  Lekin  suvda  eriydigan  fosfatlarning 

tuproqdagi  miqdori juda  kam  va  tuproq  tom o nid an  adsorbsiyalangan 

fosfat  anionlarining  o ‘simlik  oziqlanishi  uchun  yutilishi  bo'lmagan 

sharoitda,  ularning  yaxshi  o'sishi  va  yuqori  hosil  yetishtirishi  uchun 

yetarli  bo'lmas  edi.  Shuni  qayd  etish  joizki,  bikarb on at  va  organik 

kislotalar anionlari  tuproqning  qattiq  fazasi  to m o n id a n   yutilgan  fosfat 

anionlarini  eritmaga  oson  siqib  chiqaradi.

0 ‘simliklarning  tuproq  tom onidan  adsorbsiyalangan  fosfat-ionlar 

hisobiga  oziqlanishi  g u m on   tug'dirmaydi,  chunki  doirniy  ravishda 

ildizlar  tomonidan  (nafas  olish  tufayli),  karbonat  angidrid  chiqarib 

turiladi,  u  suvda  erish  natijasida  H +  va  H C 0 3-   ionlarga  dissotsiya- 

lanadigan  karbonat  kislota  hosil  qiladi  va  tuproq  kolloidlari  orqali 

H

2P 0 4~  bilan  almashinadi  B undan  tashqari,  o ‘simliklarga  organik 

kislotalar  (olma,  limón  va  h.k.)  ning  ekzoosmosi  h a m   xosdir.

Tuproqning  o ‘zida  eruvchi  gumus  moddalarini  topish  mumkin, 

ularning  tarkibiga  gum in   va  b o sh qa  kislotalar  kirib,  u lar  tuproq

tom onid an  fosfatlarni  eritmaga  siqib  chiqarish  orqali  yutilishi  ham 

mumkin

Organik kislotalar tuproqda mikroorganizmlar faoliyati tufayli ildiz 

va  o ‘simlikning  turlicha  qoldiqlarini  va  solingan  organik  o'g'itlarning 

parchalanishi  tufayli  ham  hosil  b o lish i  mumkin.  Demak,  tuproqda 

fosfatlarning  desorbsiyasini  ta ’minlovchi  agentlar  bo'yicha  tanqislik 

yo ‘q,  bu  narsa  ularning  o ‘simlik  tomonidan  o ‘zlashtirilishiga  yaxshi 

zamin  b o ‘ladi.

Lekin  almashinuvchi adsorbsiyalangan fosfat ionlar tuproqda  asta- 

sekin  kimyoviy  c h o ‘kma  holatiga  o'tganligi  uchun  fosforli  o ‘g ‘itlar 

tuproqqa solinganda  ularni o ‘simlik tomonidan iloji boricha o ‘zlashtirila 

oladigan  (suvda eriydigan  almashinuvchi  adsorbsiya)  holatida davomli 

ravishda  b o ‘lishini  t a ’minlashni  hisobga  oigan  holda  qoMlash  lozim.

Bir  yarim  oksidlar  tomonidan  fosfatlarning  almashinuvli  yutilishi 

loy  minerallarinikiga  nisbatan  ancha  davomsiz  hisoblanadi.  Bir yarim 

oksidlarning  gidrooksidlarini  a m o rf holatdan  kristallik  holatga  o ‘tishi 

tufayli  ular to m o nid an fosfat kislotani  adsorbsion boglanishi susayishi 

va  kimyoviy  cho^kindi  hosil  b o ‘lishining  kuchayishi  kuzatiladi:  bu 

xildagi  reaksiya  aluminiy  gidrooksidida  ternir  gidrooksidiga  nisbatan 

kuchliroq nam oyon boiadi.  Eruvchi silikat tuzlari aksincha fosfatlarning 

harakatchanligini  kuchaytiradi:

K2S i 0 3  +  C a H P 0 4  =   C a S i 0 3  +  K2H P 0 4

Tabiiyki,  o ‘simlik  fosforga  b o ‘lgan  talabidan  kelib  chiqqan  holda 

bu  xildagi  eritmaning  miqdorini  ancha  ko‘p  bo‘lishini  talab  qiladi, 

lekin a y n an  bu narsa dala sharoitlarida yetarli bo‘lmaydi.  Agar tuproq- 

ning  ag‘dariladigan  qatlamini  1  ga  maydonida  3  ming  tonna  massa 

bo'lishini  va  uning  namlik  sig‘imini  50%  (bu  namlikning  hammasi 

ildiz to m o n id a n   o ‘zlashtiriladigan holda  deb hisoblansa,  aslida buncha 

bo'lishi  m u m k in   emas)  deb  qabul  qilinsa,  P20 5  miqdori  1  litrda  0,03 

mg  ni  ta s h k il  etsa,  uning  u m u m iy   miqdori  tu p ro q n in g   bu nd ay  

qatlamida j a m i  45  kg  ni  tashkil  qiladi.

Faraz  qilaylik,  vegetatsiya  davrida  tuproq  namligi  o ‘zgarmagan 

holda  saqlanadi  va  bunda  fosforning  miqdori  —  100  m arta  qayta 

tiklanadi  desak,  har  gektar  yer  b or  yo‘g ‘i  4,5  kg  P 2Os  miqdoriga  ega 

ekanligi  m a ’lum   bo'ladi.

Shu  sababga  ko‘ra  tashqi  eritmadagi  P20 5  ning  konsentratsiyasi 

0,03—0,17  mg/1  b o ‘lganda  uning  o'simlikdagi  konsentratsiyasi  ham 

ortadi.

Tashqi eritmadan fosfoming konsentratsiyasini o ‘ta oshiqcha boiishi 

ham  maqsadga  muvofiq  emas.  Suvda  o'stirilgan  hollarda  sulining  20 

kunlik  maysalari  fosforni  o ‘zlashtira  olmaygina  q olm asdan,  balki 

oziqa eritmasidagi  uning  miqdori  5  mg/1  P  (11,45  mg  P20 5)  bo'lganda 

hatto  tashqariga  chiqarganligi  aniqlandi.

M a iu m k i,  qishloq  xo'jalik  ekinlari  o'sishning  dastlabki  bosqich- 

larida  fosfatlarni  keyingi  bosqichdagiga  nisbatan  jad alro q  yutadi.

O'simliklar  bu  moddaning  zaxirasini  yuzaga  keltirib,  keyinchalik 

uni  organik  moddalarni  (konstitutsion  va  zaxira)  sintezlashda  kerak 

b o iadiga n  fosfat  miqdoriga  b o i g a n   talabni  qoplashga  bog'liq  holda 

organlar  o'rtasida  taqsimlaydi.

Arpa  bilan  o'tkazilgan  fiziologik  tajribalar  shuni 

isbotladiki, 

o'simlikning 5  haftalik m e ’yorl o ‘sishidan keyin,  hatto fosforning oziqa 

tarkibidan  um um an  chiqarib  tashlansa  ham   hosilning  miqdori  va 

donning  sifatiga  salbiy  ta ’sir  k o ‘rsatmaydi.  D o n n in g   shakllanishida 

talab  qilinadigan  fosfor  miqdori  vegetativ  organlardan  reproduktiv 

organlarga  ko'chishi  tufayli qoplangan.  Xuddi  shunday  natija  bahorgi 

bug'doyda  ham  kuzatilgan  b o i i b ,   boshoq  hosil  b o i a   boshlaganda 

fosfor oziqasidan m ahrum  qilish o'simlikka ziyon yetkazmagan,  ammo 

ildiz  tizimi  hali  nimjon,  o'zlashtirish qobiliyati  past  sharoitda  fosforli 

oziqlanishga  nisbatan  o ‘simlik  ju da  sezgir  b o ‘ladi.

Timiryazev  nomidagi  qishloq  xo'jalik  akademiyasining  agrokimyo 

laboratoriyasi  xodimlari  tomonidan  shu  narsa  aniqlandiki,  agar  bug'doy 

dastlab  fosforsiz  sharoitda  o'stirilsa,  keyinchalik  (to'planishdan  keyin) 

fosfor bilan oziqlantirilsa (me’yorl fosforli oziqlangan o'simlikka nisbatan) 

donning  miqdori  kamayibgina  qolmay,  balki  undagi  oqsilning  miqdori 

keskin kamayadi, somon va don tarkibida anorganik fosfor (foydalanilmay 

qolgan)  ning  miqdori  esa  oshib  ketadi.  Fosfatlarning  yetishmasligi 

karbonsuvlardan  organik  kislotalarning  hosil  bo'lishini  to'xtatib  qo'yadi, 

bu  narsa  esa  ildiz orqali  kirib  keladigan  ammiakli  azotning  bogianishini 

to'sib  qo'yadi.  Demak,  fosfor  tanqisligi  o'simlik  to m onidan  azot  va 

boshqa  oziqa  elementlarin  o'zlashtirilishini  susaytiradi.

Rivojlanishning  dastlabki  bosqichidagi  fosfor  tanqisligi  shunday 

nomutanosiblikka  olib  keladiki,  uning  asoratini  keyinchalik  fosforli 

oziqlanishni to'liq ta ’minlab ha m  yo'qotib b o im a y d i.  Bunga qo'shim- 

cha,  ekinlar o'z rivojlanishini  dastlabki  bosqichidagi  fosforning yetish­

masligi  asoratini,  keyinchalik  bu  element  bilan  oziqlanishni  kuchayi- 

shiga  salbiy  ta’siri  bilan javob  beradi,  bu  narsa  O 'zbekistonda  g 'o 'za 

o'simligi  bilan  o'tkazilgan  tajribalarda  to'liq  isbotlangan.

H a tto   yirik  urug'li  e kinlar  (m akkajo‘xori,  g 'o 'z a )   ham   unib 

chiqqandan  so ‘ng  ancha  tez  fosfor  zaxiratarini  o'zlashtirib  qo'yadi  va 

agar  ekinning  ekilishidan  oldin  uni  oson  o'zlashtiriladigan  shakJdagi 

o ‘g ‘it  b ila n   o 'g 'i tl a n m a g a n   b o ‘lsa,  bu  paytda  tu p ro q   va  fosfat 

kislotaning  faqat  suvda  erimaydigan tuzlari  qolganiigi  tufayli  maysalar 

o'sishini  susaytirishi  yoki  hatto  fosfat  tanqisligining  tashqi  belgilarini 

nam oyon  qilishi  mumkin.

G ‘o ‘za  o ‘zining  urug'i  (chigit)  tarkibidagi 

fosfor  zaxiralarini, 

o ‘sishning  dastlabki  10—20  kunidayoq,  makkajo'xori  esa  dastlabki 

ikki  hafta  ichidayoq  sarflab  qo'yadi.  Xuddi  shu  vaqtda  ular  ba ’zan 

tuproqda  o'zlashtiriladigan  fosfatning  zaxiralari  bo'lishiga  qaramay 

fosfat tanqisligi  alomatlarini namoyon  qiladi.  Urug'  turgan joyga yaqin 

m aso fad a  tu p ro q q a   o ‘g ‘it  sifatida  ekishdan  oldin  solingan  oson 

o'zlashtiriladigan  nordon  fosfat  tuzlari  bo'lgan  taqdirdagina  fosfat 

tanqisligi  sim ptomlari  unchalik  ham  sezilmaydi.  Odatda,  shunday 

maqsadni  ko'zlab  makkajo'xori  uchun  biroz  miqdorda  granullangan 

superfosfat  makkajo'xoriga  I  ga  ga  7,5—10  kg,  g'allasimonlarga  — 

15  kg,  kartoshkaga  —  20  kg  solinadi.

Fosforning  makkajo'xori  o ‘simligi tarkibidagi  miqdori  0,3  —  0,35  % 

ni  tashkil  qiladi,  agar  bu  miqdor  0,20  %  ga  tushib  qolsa,  unda  barglar 

kul  rangga kiradi va  o'sishi susayadi shu  bilan birga fosfatli tanqislikning 

yuzaga  chiqishiga  sabab  bo'ladi.  Rivojlanishning  keyingi  bosqichlarida 

esa  makkajo'xorining  pishib  yetilishining  susayishiga  olib  keladi.

N i s h o n la n g a n   atom lar  uslubi  asosida  olib  borilgan  tajribalar 

o'simliklarning  nishonlangan  fosforli  o ‘g‘itlar  va  tuproq  tarkibidagi 

fosforning  yutilishini  miqdoriy jihatdan  cheklash  imkoniyatini  yaratdi 

(36-jadval  ).

36-jadval

B u g ‘doyning  o ‘g ‘it  va tu p ro q   tarkibidagi 

fosforni  o 'z la s h tirish i

F o sfo r

m anbayi

F osforning o ‘zlashtirilishi 

(bir  o'sim lik  tom onidan  mg hisobida)

T / r

H aft alar

2

4

6

8

1

n h

4

h

2

p o

4

0,24

1,15

2,11

2,36

2

T u p ro q

0,06

0,69

3,25

6,27

36-jadvaldan  ko'rin ib  tu rib d ik i,  ta x m in a n   4 - h a f ta g a c h a   yosh 

o'simliklar fosforni o‘g‘itlar hisobidan ko ‘proq o ‘zlashtiradi, keyinchalik 

esa  (ildiz tizimi ancha rivojlangandan  keyin)  tuproq hisobidan ko'proq 

o ‘zlashtiradi.

36-jadval  m a ’lumotlari  b u g'd oy   to m onidan  fosfor  yutilishining 

jadalligini  ham   ko'rsatadi,  ikkinchi  haftadan  t o ‘rtinchi  haftagacha 

o ‘simliklarda  P20 5  ning  miqdori  6,1  martaga,  to 'rtin c h id an   oltinchi 

haftagacha  3,2  martaga  va  oltin ch id an   sakkizinchigacha  1,7  martaga 

oshadi.

Shunday qilib,  o ‘simlikda  P 20 5  ning yig'ilishi  uning o'sish m udda- 

tiga  qarab  kamayib  boradi.

Suli  bilan  o ‘tkazilgan  tajribada  tadqiqot  o'simlik  pishib  yetilgunga 

q a d a r  davom   ettirilgan.  N a tija   s h u n i  k o 'r s a ta d ik i,  o 's im lik n in g  

yetilishiga  qarab  borgan  sari  o ‘simlikni  fosfor  bilan  t a ’m inlashda 

tuproqning  ahamiyati  oshib  boradi.

Fosforning radioizotoplarini  qo'llash yo'li bilan o'tkazilgan tajriba- 

lar shuni ko'rsatadiki, fosforning tashqi  m uhitdan o ‘simlik organizmiga, 

shuningdek uning o ‘simlik ichkarisidagi harakatlanishi juda jadal boradi. 

Bu  tezlik  diffuziya  va  osmos jadalliklaridan  100  mlrd  m arta  ziyod.

Radioizotop  uslubi  yordam ida  yutilgan  fosforning  organ  va  t o ‘qi- 

m alarda  notekis  taqsimlanish  qonuniyatlari  h a m   ishonchli  tarzda 

namoyish  qilingan.  Ildiz  va  barglaming  faol  o ‘suvchi  meristematik 

to'qimalarining hujayralari b o iin ish i t o ‘xtab qolgan hujayralar to'qim a- 

lariga  nisbatan  uni  yuz  va  hatto  ming  marta  kamroq  o ‘zlashtiradi.

Rivojlanayotgan  o'simlik  yosh  barglarini  kuchli  ravishda  fosfor 

bilan  t a ’minlaydi,  binobarin  un in g   tashqaridan  kirishi  t o ‘xtab  qolsa, 

bu  holatda  fosfatlarni  eski  barglardan  yosh  barglarga  k o ‘chib  o'tishi 

kuchayadi.

Yosh  makkajo‘xori  o ‘simligi  dastlabki  10  kun  d a v o m id a   oson 

o'zlashtiriladigan  fosfatlarni  ildizga  yaqin  turgan  tu p ro q   qatlamidagi

1  m m   atrofida  b o ‘lgan  qalinlikdangina  yuta  oladi,  keyingi  100  kun 

d avom ida  esa  bu  kattalik  ta x m in a n   5  mm  q a linlik ka c h a   bo'lgan 

m iqdorni  tashkil  qiladi.  M a ’lum ki,  o'simliklar  oziqlanishida  tuproq 

eritmasining umumiy konsentratsiyasi  muhim  aham iyatga ega bo'ladi, 

uning  osmotik  bosimi  oshganda  fosforning  o ‘zlashtirilishi  susayadi. 

0 ‘simliklarni ammiakli oziqlantirilganda  nitrat oziqlantirishga qaragan- 

da  ularning  tanasida  fosforning  t o ‘planishi  ortadi.

Reproduktiv  organlar  hosil  boMishida,  ayniqsa  ularning  pishib 

yetilishida  vegetativ  organlar  (poya  va  barglardan-boshoqqa,  novda

va  daraxt  poyalaridan  mevalariga)  dan  ularga  tom on  fosfatlarning 

jadal  harakatlanishi  kuzatiladi  (37-jadval).

37-jadvaI

M a k k a jo ‘x o rid a   P 2O s  ning  taqsim lanishi

(quruq  m o d d a g a   n isb atan  %  hisob id a)

T .r

0 ‘sish

fazalari

B o‘g‘in  ora!ig‘i  (pastdan)

po-

pugi

s o ‘-

tasi

po-

yasi

doni

1

3

5

7

9

1

S o q olch alarn i

tashlashi

0,407

0,498

0,672

0,820

0,815

1,91

-

-

-

2

T o 'la   pishish

0,076

0 ,124

0 ,1 5 8

0,225

0,239

-

0,644 0,017 0 ,664

37-jadvaldan  ko'rinib turibdiki,  makkajo‘xorida  P20 3  ning poyadagi 

miqdori  pastdan  yuqoriga  qarab  osha  boradi,  ya’ni  bu  narsa  pastki 

birinchi  b o ‘g ‘indan  9-b o‘g‘in  oralig‘iga  qarab  sodir  bo'ladi.  Pishib 

yetilish  davomida  vegetativ  organlar  fosfatlarni  yo'qotadi,  u  dumbul 

pishish  fazasida  yig‘ila  boshlaydi.  Popugini  to‘kilish  paytida  fosfor 

uning  tarkibida  ko‘p  bo'ladi,  pishib  yetilish  paytida  esa  donning 

tarkibida  k o ‘payadi.

U z un   tolali  zig'ir  gullash  paytida  eng  ko‘p  miqdorda  fosforni 

o ‘zlashtiradi.  Bug‘doy esa nay o ‘rash  fazasidan,  to'planishgacha bo'lgan 

davrlarda  fosforni  yaxshi  o ‘zlashtiradi.  G ‘o ‘za  esa  9/10  qism  fosforni 

gullagandan  keyin  yutadi.

M a i u n i  ekin  tomonidan  fosforning yutilishi  dinamikasi to ‘g‘risidagi 

m a i u m o t g a   ega  bo ‘lish  vegetatsiya  davomida  bu  oziqa  moddasiga 

bo'lgan  tanqislikning  oldini  olish  imkonini  beradi.

M a i u m   m aydonda  masalan,  1  gektarda  o ‘simlik  tarkibida  boMgan 

fosforning absolut  miqdori oshib borganligiga qaramay, o ‘simlik yoshiga 

qarab,  uning  foiz  miqdori  kamayib  boradi.

Hosil  tarkibida  fosforning  nisbiy  miqdorining  kamayishi  organik 

m o d d a   m assasini  tez  yig‘ilishidan  darak  beradi,  unda  bu  oziqa 

elem entining  oldin  jadal  yutilgan  va  keyinchalik  sekinlashgan  tarzda 

yutilgan  miqdorlari  taqsimlanadi.  Lekin  bu narsa hosilning jami  organik 

massasiga,  y a ’ni  uni  tovar  va  tovar  bo im agan  qismlariga  bir  xilda 

tegishli  boMadi.

Y u q o r i d a   u r u g ‘  hosil  boMish  d av rid a  fo sfo rn in g   vegetativ 

organlaridan  reproduktiv  organlariga  ko‘chishi  to ‘g‘risida  mulohaza

yuritilgan edi.  Shuning uchun somondagi kabi urug'larda pishib yetilish 

jarayonida  fosforning  nisbiy  m iqdori  kamayib  ketishi  kuzatilmaydi 

(38-jadval).

38-jadval

H a r  xil  davrlarda  arp a n in g   doni  va  som onidagi  P 2O s 

ning  miqdori  (quruq  m oddaga  nisbatan  %  hisobida  )

T .r

Tahlil sanalari

P 2O s ning miqdori

donda

som onda

1

29  may

-

0,85

2

17  iyun

1,5

0,56

3

3 iyul

0,9

0,35

4

27  iyul

0,96

0,17

Shunday qilib,  fosfor,  kaliy  kabi  hosilning tovar qism ida  konsentr- 

lanadi,  bu  narsa fosforli  o'g'itlarni  qo'llash amaliyotida  hisobga  olinishi 

lozim.

Odatda,  hosilning  tovar  mahsulotining juda  kam  qismi  xo'jalikda 

bevosita  foydalaniladi.  Tovar  bo'lm ag an  qismi  to 'laligicha  xo'jalik 

hududida  qolib,  uning  ancha  qismi  yo  yem-xashak,  yoki  hayvonlar 

ostiga  to'sham   sifatida  foydalaniladi,  shuning  uchun  g o 'n g   tarkibida 

tuproqqa  qaytariladi.

Lekin  go'ng  hosilning  tovar  qismi  tom onidan  olingan  azot  va 

fosforni  tuproqqa  qaytara  olmaydi,  chunki  bu  m ahsulot  xo‘jalikdan 

tashqariga  chiqarib  yuboriladi.

Agar  qishloq  xo'jaligini  un um li  ravishda  tashkil  qilinishi  va  tovar 

mahsulotini  tobora  oshira  borishini  nazarda  tutilsa,  u n d a   h ar  qanday 

tuproq  uchun  ertami-kechmi  shunday  fursat  keladiki,  b u n d a   hosilni 

doimiy  tarzda  oshirish  uchun  tuproqqa  albatta  azot  va  fosforni  o'g'it 

sifatida  kiritilishiga  zarurat  tug ‘iladi.

X o'jalikda  fosfor  balansini  hisobga  olish  u c h u n   u n in g   tovar 

mahsuloti  bilan  hamda  chorvachilik  uchun  ishlatilgan  bevosita  tovar 

hisoblanmagan  qismi  sarfini  ham   sarhisob  qilish  lozim.  X o ‘jaliklar 

hududlari  ishlab  chiqilgan  sutning  har  bir  Iitrida  0,9  g  P 20 5  bo'ladi. 

Yiliga  5000  kg  dan  sut  beradigan  100  ta  qora  mol  tovar  mahsuloti 

bilan  tuproqdan  shuncha  fosfor  o ‘z!ashtiradiki,  uning  o ‘rnini  bosish 

uchun  7  tonnadan  kam  bo'lm agan  20%  li  superfosfat  solish  lozim 

bo'ladi.  Hali  bu  miqdorni  uncha to'liq deb bo'lmaydi,  chunki  dastlabki

12  -   A g r o k i m y o

177

2  yilda,  odatda,  o'simlik  solingan  o ‘g ‘itdagi  fosforning  bor  yo‘g ‘i

25—30%  ini  o ‘zlashtiradi  xolos.

D em ak,  o'simlik  tom onidan  tuproqdan  o ‘zlashtirilgan  va  chor- 

vachilik  mahsulotlariga o'tgan fosforni to ‘liq va uzil-kesil o'rnini bosish 

uchun  solinadigan o ‘g‘itning miqdorini  3—4 barobar ko'paytirish talab 

qilinadi.

O'simliklarning  fosfatli  oziqlanishini  yetarli  darajada  tutib  turish 

faqat  o ‘sim likshunoslik  talablarigagina  mos  bo'lib  qolm ay,  balki 

chorvachilik  talablariga  ham   mos  keladi.  Oziqa  tarkibida  fosfatlarning 

kam b o i is h i  ularning oziqalik  qiymatini  pasaytiradi, bu  holatda chorva 

mollarining  rasioniga fosfat  kislotaning mineral tuzlarini q o ‘shish lozim 

b o ‘lib  qoladi.

Fosforning  sarflanishida  tuproqdan  uning  ishqorlanishi  natijasida 

yer  osti  suvlariga  o ‘tishi  (tuproqdan  sezilarli  tarzda  azot,oltingugurt, 

kaliy  va  o ‘simlik  uchun  oziq  hisoblangan  boshqa  elementlardan  farqli 

o ‘laroq)  kuzatilmaydi.

K o ‘p  m a m la k a tla r d a   q a t o r   o ‘n  yillar  d a vom ida   o 'tk a z ilg a n  

tajribalardan m a ’lum  bo‘ldiki,  og‘ir tuproqlardan fosfat kislota tuzlari- 

ning  yuvilib  ketishi  sodir  bo'lmaydi,  lekin  yengil  tuproqlardan  har 

qalay  fosforning  biroz  tuzlari,  yuvilish  yo'li  bilan  yo‘qoladi.  Qumoq 

t u p r o q l a r n i n g   h a y d a la d ig a n   q atlam iga  doimiy  ravishda  fosforli 

o ‘g ‘itlarni solib turish  haydalma  qatlam  ostida  uning miqdorini deyarli 

oshirmaydi.

O'sim liklar  tomonidan  fosforning  o ‘zlashtiriladigan  ulishini,  (kg 

m iq d o rin i)  hosilning  bir  s e n tn e r  tovar  qismiga  moslab  hisoblash 

qulaydir.  Lekin  g'allani somonsiz,  ildizmevalarni barglarisiz yetishtirib 

b o ‘lmaganligi  uchun,  olingan  raqamga  bir  sentner  tovar  mahsulotga 

tegishli b o ‘lgan uning tovar mahsuloti hisoblanmagan qismidagi fosforni 

ham   q o'sh ib   hisoblash  lozim  b o ‘ladi.  Umumlashtirilgan  tarzda  ko ‘p 

ekinlardagi  bu  raqamlar  39-jadvalda  keltirilgan.

Shuni  qayd  etishjoizki,  bu  ko'rsatkichlar fosforning yig‘ib  olingan 

hosil  bilan  birgalikda  tuproqdan  chiqqan  miqdorini  bildiradi.

Fosforning o ‘simlikka ta ’siri o ‘zining xususiyatlari jihatidan azotning 

ta ’siriga  qarama-qarshi  b o ia d i.  M e ’yor chegarasida fosforli oziqlanish 

ekinlarning rivojlanishini biroz tezlashtiradi,  bu  narsa  ularning ertaroq 

pishib  yetishiga  sababchi  bo'ladi.

Fosforli o ‘g‘itlar ta’sirida o'simliklarning sovuqqa va qurg‘oqchilikka 

chidamliligi,  shuningdek  ularning  yotib  qolishga  nisbatan  qarshiligi 

kuchayadi.  Fosforning  t a ’sirida  hosilning  sifatini  oshishi  h am   ko‘zga

H

o

si

l 

ta

rk

ib

id

a

g

i 

fo

sf

o

rn

in

g

 

m

iq

dor

i 

3

9

-j

a

d

v

a

l

1 

s 

to

va

r 

m

ah

su

lo

ti

 

va 

un

ga

 

m

os

 

ke

la

di

ga

n 

k

o

‘k 

m

a

ss

a

 

to

m

o

n

id

an