0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

bet	33/59
Sana	17.02.2017
Hajmi	5.63 Mb.
	#622

1 ... 29 30 31 32 33 34 35 36 ... 59

GO‘NG TURLARI

G o ‘ng yangi, yarim chirigan, chirigan va batam om chirigan b o'lish i

m um kin. Yangi go ‘ng tarkibidagi x a s -c h o ‘plar chirim agan b o ‘ladi,

bunday go‘ngni ishlatish tavsiya etilm aydi. Chala chirigan g o 'n g d ag i

xas-cho'p taxm inan 20—30% chirigan bo'ladi. Uni kuzgi shudgorlash

oldidan ishlatish mumkin.

C hirigan g o ‘ng bir xil q o ram tir tusga kirgan, xas-ch o ‘plari 50%

chirigan bo'ladi. Uni chigit ekish o ld id a n , hatto g‘o ‘zani o 'su v davrida

ham ishlatish mumkin.

T o ‘la chirigan go‘ng ko'pincha eski parnik o ‘ralarida chiqadi. U nga

m ineral o ‘g‘it aralashtirib ishlatiladi. C hirindi birinchi n a v b a td a k o 'p

yil g‘o ‘za ekib kelingan yerga kuzgi shudgorlash oldidan, gektariga

10— 15 t hisobida beriladi.

Chiriganini mineral o ‘g‘itlarga aralashtirib gektariga 0,5 t hisob idan

g‘o ‘zaga o ‘suv davrida solish m um kin.

G o 'n g nin g ekin hosilini oshirishga ko‘rsatadigan ta ’siri 3 —4 yil

davom etishi mumkin.

G o ‘ngni saqlash sharoitiga qarab organik m oddalarning p a rc h a -

lanishi turli xil tezlikda boradi va natijada har xil sifatli g o ‘ng hosil

bo'ladi.

G o 'n g n in g zich, g‘ovak va g ‘ovak-zich saqlash usullari m avjud.

GO‘N G N I SAQLASH USULLARI

G o 'n g n i saqlash usullariga kelsak, agar u zieh, y a’ni sovuq holda

saqlansa go‘ng uyumlaridagi harorat 20—30°C bo‘ladi. Uning ichiga

kiradigan havo chegaralangan bo'lib, go'ng tarkibida mikrobiologik

jaray o n lar va organik m oddalarning parchalanishi juda sekin boradi.

G o 'n g 3—5 oy saqlangandan keyingina yarim chirigan holga keladi.

Z ie h holda saqlangan go‘ng tarkibida ammoniyli azot m iqdori ko‘p

b o 'lib , uning samaradorligi ham boshqa usulda saqlangan go‘ngnikiga

qaraganda yuqori bo'ladi.

Shibbalamasdan g'ovak holda saqlangan go'ng tarkibidagi organik

m o d d alar va azot ko'p y o'qotiladi va bir xilda parchalanm aydi, uning

o 'g 'itlik sifati pasayadi.

Yangi go'ng g'ovak—zieh usulda (qizdirib) saqlanganda, u dastaw al

zichlashm asdan 1 m balandlikkacha uyuladi. Bu holatda go'ng tarkibiga

hav o yaxshi kiradi.

M ikrobiologik jaray o nlar tezlashadi va uning tarkibidagi organik

m od dalarn in g to'liq parchalanishi jadallashadi. G o 'n g qatlam idagi

h aro rat 60—70°C (3—5 kunda) ga ko'tariladi, azot k o'p m iqdorda

y o 'q o tila d i.

G o 'n g shibbalanib q o 'y ilg an d an keyin go'ng qatlam idagi harorat

3 0 —35°C ga p asay ad i, u n in g hajm i ham k am ay ish i n a tija sid a

p a rc h a la n ish sharoiti a e ro b sharoitdan anaerob sharoitga o 'ta d i,

o rg a n ik m odda va az o tn i y o 'q o lish i kam ayadi. G o 'n g shu usulda

sa q la n sa , uning p a rc h a la n ish i a n c h a tezlashadi, undagi begona o ‘t

u ru g 'la ri va o sh q o zo n -ich ak kasalliklarini q o 'zg 'atu v ch i bakteriyalar

n o b u d b o 'lad i. G o 'n g sa q la sh n i uchala u suldan eng sam aralisi,

so v u q holda saqlashdir. G o 'n g harorati 40—50°C daraja atrofida

b o 'lg a n d a zarpechak u ru g 'i n o b u d bo'ladi. O 'rta Osiyo sharoitida

so v u q hold a saqlangan g o 'n g n in g o 'rta c h a harorati ham shu atrofda

b o 'la d i. Bunday go 'n g n in g tark ib id a 3 oydan keyin zarpechak urug'i

0,0 4 % qoladi.

Bu xildagi go'ngni b archa ekin dalalariga to 'g 'rid a n -to 'g 'ri ishlatish

tnum kin. Agar go'ng kichik-kichik uyumlarda zichlanm asdan saqlansa,

u n in g yuqoridagi qismiga issiqlik yaxshi ta’sir qilmaydi. U shamol

t a ’sirida quriydi, qishda m uzlaydi. Undagi oziq m oddalar qor va

y o m g 'ir ta ’sirida yuvilib ketadi. Bunday go'ng tarkibida begona o'tlar

u r u g 'i ju da ko 'p bo 'lad i va kasallik tarqatuvchi m ikroorganizm lar

k o 'p a y ib ketadi.

69-jad valdan ko‘rinib tu rib d ik i, havol usulda sa q la n g a n g o ‘ng

tarkibidagi organik m odda va a zo t m iqdori g‘ovak-zich va zich usulda

saqlangan go ‘ngga nisbatan b irm u n c h a ko‘proq b o 'la r ekan.

69-jadvaI

G o ‘ng tarkibidagi az o t, suyuqlik va organik m oddaning

4 o) davom idagi holati (%)

G o ‘ngni saqlash

usullari

Somonli t o ‘s h a m a go ‘ngidan

y o ‘qolgan

Torf to 's h a m a g o ‘ngidan

y o ‘qolgan

Organik

modda

A zot

Suyuqlik

O rganik

modda

A zot

Suyuqlik

G ' o v a k

3 2 ,6

3 1 , 4

10,5

4 0 , 0

2 5 , 3

4 , 3

G ' o v a k - z i c h

2 4 . 6

2 1 , 6

5,1

3 2 , 9

17,0

3 , 4

Z i c h

12,2

10,7

1,9

7,0

1,0

0, 6

Saqlanayotgan go‘ngning o ‘g ‘itlik qobiliyatini oshirish m aqsadida

m assasiga nisbatan 3% m iq d o rid a superfosfat a ra la s h tirib , k o m -

postlashtirilsa, uning tarkibidagi azotning yo'qolishi m in im um g ach a

kam ayadi va go'ng fosfor m o dd asi bilan ancha to 'y in a d i. U ndagi

organik m oddalar tez parchalanadi. Yozda 2—3 oyda, q ish d a 3—4

oyda yetiladi.

M ikroorganizm lar ta ’sirida g o 'n g nin g parchalanishida C 0 2 organik

kislota hosil bo'ladi, fosfor o'sim liklar oson o'zlashtira oladigan holatga

o ‘tadi. Shu bilan bir vaqtda N H 4H 2P 0 4 hosil bo‘Iishi bilan g o ‘ngdan

ajralib chiqadigan ammiakli azo tn ing isrof bo'lishi kam ayadi.

0 ‘zbekiston Respublikasi tu p ro q va iqlim sh aro itlarin i hisobga

olgan holda m inerai o ‘g‘itlar bilan birgalikda go‘ng ishlatilgan yerlarda

qishloq xo'jalik ekinlari hosildorligi oshgan va tu proq un um dorligi

ko'paygan.

M asalan, Qarshi c h o 'lin in g su g 'o rilad igan taqirli tu p ro q la rig a

m inerai o ‘g ‘itlar bilan birgalikda gektariga 20 t go'ng solingan variant -

larda paxta hosildorligi 4—5 s oshgan va tuproq tarkibidagi chirindi

20—25% ko‘paygan.

O 'z b e k isto n R espublikasi Y erg e o d ez k a d a str D avlat q o 'm ita s i

Tuproqshunoslik va agrokimyo institu ti olim lari m eliorativ h o lati juda

yom on, fizik xossalari salbiy va unum dorligi past b o 'lg a n Q ora-

qalpog'iston Respublikasida tarqalgan taq ir tuproqlar u stid a o 'tk az g a n

tajribalardan olingan m a’lu m o tlar shuni ko‘rsatib turibdiki, mineral

o ‘g ‘itlar bilan birga gektariga 20—40 t go'ng solingan variantlarda

chirindi m iqdori 20—50% ga ko'paygan, paxta hosildorligi 14—16 s

ga oshgan.

TO ‘SH A M ASIZ GO‘NG

Respublikamizning ixtisoslashgan yirik chorvachilik ferm alarida

va chorvachilik kom plekslarida chorva mollarini boqishda to ‘shamasiz

go 'n g , y a’ni suyuq holatdagi g o ‘ng aralashmasi yig‘iladi. T o ‘shamasiz

g o ‘ng hayvonlarning q a ttiq va suyuq ajratm alari, texnologik suv

ch iq in d isi va oziqa q o ld iq la rid a n iborat b o ‘lib, un ing tark ibid a

85 —87% suv bo‘ladi. Bu xildagi go‘ng transportda tashish va yerga

solish uchun noqulay fizik xossaga ega bo'ladi. Shuning uchun uni

d alag a solish o ldid an tu p ro q bilan kom postlash tala b q ilin adi.

Q oram ollardan olinadigan go'ngning namligi 90—91%, ch o‘chqalardan

olinadigan go'ngning namligi 95—97% bo'ladi.

Suyuq go'ngning m iqdori va sifati chorva m ollarining turiga,

yoshiga, boqish usuliga, go‘ngni tozalash uchun sarflangan suv miqdori,

ham da g o ‘ngni to ‘plash texnologiyasiga bogMiq.

Yirik chorvachilik kom plekslarida konsentratsiyasi yuqori bo‘lgan

yem -xashak bilan boqiladigan hayvonlardan olinadigan to ‘shamasiz

g o ‘ng tarkibida o ‘simlik o ‘zlashtira oladigan oziq elem entlar miqdori

k o ‘proq b o ‘ladi. Undagi azotning 50—70%i amm iak shaklida bo‘lib,

o'sim lik lar birinchi yili to ‘sham ali go ‘ngga nisbatan uni yaxshi o'zlash-

tiradi. Lekin uning keyingi yillardagi ta ’siri ancha kuchsiz bo'ladi.

T o ‘sh a m a siz g o ‘ng ta rk ib id a g i fosfor va kaliyni o ‘sim lik lar

to m o n id an o ‘zlashtirilishi m ineral o ‘g‘itlardan qolishmaydi.

T o ‘sham asiz go‘ngni

saqlash natijasida uning tarkibidagi azot

va organik m oddalarning yo'qolishi to‘shamali go‘ngga nisbatan ancha

kam.

M asalan, qishda 4—5 oy saqlangan to ‘shamali go ‘ng tarkibidan

31—34% organik niodda va 36—40% azot yo'qolsa, to ‘shamasiz go‘ng

tarkibidan 5—8 va 3—8% y o ‘qoladi.

Respublikam iz xo‘jalik larid a suyuq go‘ngni to'plash va saqlash

u c h u n ferm alar yaqinida yopiq va ochiq tipda butun qish davomida

chiqadigan (3—7 oy) go ‘ngga m o ‘ljallangan go‘ngxonalar quriladi.

F erm alar yaqinidagi bunday g o ‘ngxonalar qish oylarida m olxonalardan

chiqadigan go‘ngning 25—40% ini sig'dira oladi.

U la r q ish d a m u z la m a y d ig a n g id ra v lik t r u b o p r o v o d la r ta r -

m o g 'ig a doim iy ravishda u lab q o 'y ila d i. Q a tla m b o 'y la b m uzlab

q o lish n in g oldini olish m aq sad id a g o ‘ng c h u q u rn in g p astki qism iga

ta sh la n a d i.

Bunday go'ngxonalar sig'im i 3—4 ming kub m etr hajm da bo'ladi.

Suyuq go'ngdan organik o 'g 'itla r tayyorlashda, a w a lo , tindiriladigan

chuqurliklarga bo'linadi. G o 'n g n in g qattiq qismi suy u g 'id an ajratilib,

tabiiy usulda quritiladi, alohida tayyorlangan m aydonda uyum larga

uyuladi va mexanik ajratgichlar bilan suyug'idan ajratib olingan qattiq

qismi gamogenezatsiya (aralashtirish) qilinadi va su g'oriladigan yerda

biologik ishlov beriladi.

Suyuq go'ngni tindiruvchi inshootda tindirish o ldidan bir necha

bo'laklarga to'ldirilib 2—3 oy saqlanadi. M a ’lum m iqdordagi go'ng

shaltog'i maxsus moslama orqali chuqurlikka oqiziladi. Inshootda

qolgan qattiq o 'g 'it 2—3 oy o 'tg a c h av to y u k lag ich lar yordam ida

transportlarga ortilib, kerakli dalaga tashiladi.

Qattiq massani suyug'idan ajratib beradigan m oslam alar (sentrafuga

va press) dan foydalaniladi. G o'ngxonalardagi suyuq g o 'n g massasini

bir xil bo'lishi uchun ularni m u n tazam ravishda q o rishtirib turish

kerak bo'ladi.

To'sham asiz go'ng tabiiy holatda cho'ktirilganda, u nin g tarkibidagi

qattiq fraksiya miqdori 10—15% gacha (agar 20—25% quruq m odda

bo'lganda) to'planadi. M exanik yo'l bilan ajratilganda, 30—40% gacha

to'plan ish i mumkin.

70-jadvaldan k o 'rin ib turib d iki, bir xil nam likdagi gom ogene-

zatsiyalashgan to'sham asiz c h o 'c h q a go'ngida um um iy azot, fosfor

va kalsiyning m iqdori qoram ol go'ngiga nisbatán k o 'p b o 'lib , kaliy

esa 1,5—2 m arta kam bo'lar ekan.

70-jadval

G om ogenezatsiyalashgan to 'sh am asiz go'n g n in g

tarkibi, (%)

Mollar

turi

Suv

Quruq

modda

Orga

nik

modda

Umu

miy

azot

Ammi-

akli

azot

P z0 5

CaO

M gO

N a20

Q ora

m o l 

lar

88,5-

92

11,5-

8,0

8,60-

6,0

0,40-

0,28

0 ,2 5 -

0,17

0,20-

0,14

0 ,4 5 -

0,3 2

0 , 1 5 -

0 ,1 0

0,1 0 -

0,07

0,10 -

0,01

C h o ' c h -

90,0-

10,0-

5,0-

0,47-

0,33-

0,24-

0 N

J

1

0,19 -

0,10-

0,10-

qalar

92 ,0

8,0

3,9

0,38

0,26

0,19

0,18

0,15

0.08

0,08

Suyuq go'ngni tuproqqa solish dozasi uning tarkibidagi azot miq-

doriga b o g ‘liq. Agar fosfor bilan kaliy yetarli bo 'lm asa, m ineral

o ‘g ‘itlarni qo'shish bilan to'ldirish mumkin.

Suyuq go'ngni eng yuqori ishlatish miqdorini donli va texnik ekinlar

(paxta, kartoshka) uchun gektariga 35—40 t qilib belgilash maqsadga

muvofiq bo'ladi.

Suyuq holatdagi g o ‘ng bilan sabzavot, dorivor o'sim lik lar va

daraxtlarni oziqlantirish tavsiya etilmaydi.

R espublikam izda to ‘planadigan mahalliy o'g'itning asosiy qismini

qoram ol go'ngi tashkil etadi.

Hozirgi paytda Respublikam iz bo‘yicha um umiy jam g'ariladigan

organik go'n gning b irg ek tar m aydonga to ‘g‘ri keladigan miqdori o 'rta

hisobda 5—6 t ni tashkil qiladi.

T uproq unum dorligini oshirishda boshqa turdagi mahalliy o ‘g‘itlar

(parranda qiyi, gidrolizli lignin, shahar chiqindilari, daraxt barglari

va boshqa organik chiqindilar) dan ham foydalanish mumkin.

G o ‘ngni ekinlarga ishlatish uning sifati va niiqdoriga, ekin turiga,

tupro q unum dorligi va xo‘jaliklar imkoniyatlariga bog'liq.

C h o ‘l m in taq asid a tarq a lg a n , unum dorligi past, sh o 'rla n g a n ,

m exanik tarkibi yengil bo‘lgan taq ir tuproqqa erta bahorda, yerning

sh o ‘ri yuvilgandan keyin gektariga 30—40 t go'ng solinadi. Sabzavotlar

ekiladigan yerlarga go'ng yuqori m e ’yorda, gektariga 30—40 t solish

tavsiya etiladi. G o 'n g kuzda, yerni haydash oldidan solinsa yaxshi

natija beradi.

S O M O N N I 0 ‘G‘IT SIFATIDA ISHLATILISHI

H ayvonlarning qattiq va suyuq axlatlari har qanday konsistensiyali

(tarkibli) go'ngning tarkibiga kiradi. O 'rtacha hayvon iste’mol qiladigan

o ziqad an hosil bo'lgan g o 'n g n in g 40% i organik m oddaga, 80% i

fosforga, 50% i azotga, 95% ga yaqini kaliyga aylanadi. Lekin chorva

m olining turiga va yoshiga qarab go'ngga aylanadigan m oddalarning

tarkibi keng chegarada o'zgaradi.

Bu om illar qattiq va yum shoq axlatlarning o ‘zaro nisbatiga va

ularning tarkibidagi oziqa m oddalarining m iqdoriga ham ta ’sir qiladi.

Masalan, oziqa qancha suvli b o ‘lsa suyuq axlatning m iqdori shuncha

k o 'p b o ia d i. O ziqaning hazm bo'lishi tez bo'lib o 'ts a , quruq moddasi

shuncha kam va suyuq qismi k o ‘p bo ‘ladi. Hayvonlarga konsentrlangan

oziqa qancha ko‘p berilsa va u oqsilga boy bo'lsa, ularning go‘nggida

azot va fosforning m iqdori sh un ch a ko‘p b o ‘ladi. B oshqa holatlarda

teng sharoitda b o ig a n d a o'sayotgan yosh organizm da voyaga yetgan

hayvonlardagiga nisbatan azot va fosfor uzoqroq turib qoladi (ular

go'ngga kamroq m iqdorda o 'tad i).

Hayvonlarning qattiq va suyuq axiatlari tarkibi h am d a o ‘g‘it sifatlari

bilan bir xil emas. H ayvonlar organizm i axlatlaridagi ham m a fosfor

qattiq axlatga o ‘tadi, u suyuq axlatlarda ju d a kam b o ‘ladi. Oziqa

tarkibidagi azotning 1/2—2/3 qismi, kaliyning deyarli ham m asi hayvon

lar organizm idan siydik bilan birgalikda ajraladi.

T o 'sham a sifatida har xil m ateriallardan foydalaniladi: som on,

torf, qipiq va boshqalar. Som onli to'sham ali g o 'n g som onli go‘ng,

to rf to'sham alisi—to rf g o ‘ng deyiladi.

T o'sham a katta zoogigiyenik va agronom ik aham iyatga ega bo'ladi.

T o'sham a orqali go'ngga q o'sh im cha m iqdorda oziq m oddalari o 'tadi,

ular m ikrobiologik ja ra y o n la r t a ’sirida o 'sim lik to m o n id a n ancha

o'zlashtiriladigan shaklga o 'tad i. T o'sham a b o 'lm asa yoki kam bo'lsa,

bu m oddalar m o lx o n alard a va g o 'n g saqlaydigan jo y la rd a ancha

m iqdorda yo'qoladi.

Som onli to'sham aning b ir qismi ikki va u n d a n k o 'p suyuqlikni

yutishi m um kin, bir qism past qatlam torf olti-yetti va yuqori qatlamli

to rf o 'n -o 'n besh qism hayvonning suyuq axlatlarini yutishi m umkin.

T o'sham a go'ngning fízik, fizik-kimyoviy va biologik xossalarini yax-

shilaydi: uning namligi kam ayadi, saqlash jaray o n id a tezroq parcha-

lanadi. T o'sham a b o ig a n d a go'ngni tashish, tu p ro q q a solish oson-

lashadi.

To'sham ani faqat chorva m ollari boqiladigan m olxonalardagina

qo'llab qolmay, balki hayvonlarni bog'lanm asdan boqiladigan ochiq

m aydonlarga ham qo'llash lozim .

T o'sham a q o ilag an d a, g o 'n g eng yuqori sifatli bo'ladi. Som on

yoki torf kamchil bo'lgan h ollarda yog'och qipig'i ishlatiladi. Lekin

bu holda go'ng yom on sifatli bo'ladi, azotning m iqdori kam va uning

tarkibida sekin parchalanadigan klechatka va ligninning m iqdori ko'p

bo'ladi. Bunday go'n g ni qishloq xo'jaligi ekinini ekishdan ancha oldin

solish lozim bo 'lad i; u uzoq vaqt davomida kom postlangandan keyin

solinsa, y an ad a yaxshi bo'ladi.

S o m o n n i 10— 15 sm u z u n lik d a qilib m ay d alan g an in i solish

m a’qulroq. M aydalangan somon butun somonga nisbatan ancha ko ‘p

m iqdorda siydik va ammiakli azotni yutadi, go'ngni tashishni, uni

taxlash va tu p ro qq a solishni ancha yengillashtiradi.

Torf, ayniqsa, uning yuqori qatlami to ‘shama uchun yaxshi material

hisoblanadi. U to'sham aning boshqa xillariga nisbatan hayvonning

suyuq ajratm alari va go'ngning ammiakli azotini kuchliroq yutadi.

T orfni to 's h a m a sifatida ishlatish g o 'n g ning o ‘g ‘itlovchi sifatini

yaxshilaydi, tuproq qa solingandan keyingi parchalanishi uchun qulay

sharoit yaratadi.

T o ‘sham a sifatida parchalanish darajasi 25—30% va namligi 30—

55% b o 'lg an torfdan foydalanish yaxshi natija beradi. Reproduktiv

(urchitiladigan) c h o ‘chqachilik uchun to 'sh am a sifatida som ondan

yoki namligi 10— 15% bo‘lgan moxli tolali torfdan foydalanish yaxshi

Samara beradi.

Y uqorida aytib o'tilganidek, tuproqni organik m oddalar bilan

boyitish q o ‘sh im ch a m anbalardan foydalanishni taqozo etadi. Bu

m anbalardan biri som onni o ‘g‘it sifatida ishlatish maqsadga muvofiq

b o‘ladi.

Bir q a to r ferm er xo'jaliklari hosilni yig'ib olganlaridan keyin

yerda q o lgan so m o n va ularning poyalarini haydab yuboradilar.

Som on tark ib id a o ‘rtacha 0,5% N , 0,25% P20 5 va 0,8% K 20 tutadi

(71-jadval).

'71-jadval

S om on to ‘sham asida oziq moddalarining o ‘rtac h a miqdori

(% hisobida)

№

T o ‘sham a xili

P A

KjO

CaO

Namligi (%

hisobida)

1

K u z g i   b u g 'd o y

0 , 5 0

0,2 0

0 ,9 0

0 , 3 0

14.3

2

Jav da ri  b u g ‘d o y

0 ,4 5

0 ,2 6

1,00

0 , 3 0

14,3

3

S u li

0 ,6 5

0 ,3 5

1,60

0 , 4 0

14,0

4

Y u q o r i  qatla m d a g i

t o r f

0,80

0 ,1 0

0,07

0 ,2 2

2 5 , 0

5

Past q a tla m d a g i t o r f

2 , 2 5

0 ,3 0

0 , 1 5

3 , 0 0

30,0

6

Daraxt barglari

1,1 0

0 ,2 5

0 , 3 0

2 , 0 0

14,0

7

Q i p i q

0 , 2 0

0 ,3 0

0 , 2 4

1,08

2 5 , 0

Som ondan o ‘g‘it sifatida samarali foydalanish uchun uni azot,

t'osfor yoki suyuq go‘ng bilan aralashtirib, kuzda haydab tashlash

kerak b o ‘lad i. S o m o n g a a r a la s h tir ila d ig a n a z o tn in g m iq d o ri

g ektariga 40—50 kg yoki uning massasining og ‘irligiga nisbatan 0,5—

1,3% ni tashkil qilishi kerak.

0 ‘g ‘it solingandan keyin, chizel qilinadi yoki 5—7 sm chuqurlikda

k o ‘m ib, 2—3 haftadan keyin, ya’ni somon p arc h a la n a boshlangandan

keyin haydab tashlanadi.

Som onni kuzda haydab tashlashning foydali tom onlari shundan

iboratki, chirishi natijasida tarkibidan ajralib chiqadigan o ‘simliklar

u ch u n zararli b o 'lg an fenol birikm alari tu p ro q tark ib id an yuvilib

ketadi.