0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
|
, { B - b) • 5 • 100
A = ---------------------- 40 bunda:
A — azotning biologik m e ’yori, kg/ga; В — paxta hosildorligi, s/ga; b — tuproqning tabiiy unumdorligi hisobiga olinadigan hosil, s/ga; 5 — 1 sentnerpaxtaning shakllanishi uchun sarflanadigan azot miqdori, kg; 40 — o ‘g ‘it tarkibidagi azotdan o ‘simliklarning foydalanish koeffitsienti, %; 100 — o'zgarmas son. Masalan, gektaridan 30 sentner paxta hosili yetishtirish rejalash- tirilgan b o ‘lsa, azotning yillik m e ’yori: ( 3 0 - 1 0 ) • 5 • 100
= ----------------------- = 250 kg/ga ni tashkil etadi. 40 Lekin bu miqdor tuproqning bir qator xossa va xususiyatlari asosida oshirilishi yoki kamaytirilishi mumkin: tipik va o ‘tloqi bo‘z tuproqlarda 1,0, och tusli b o ‘z va shu mintaqaning o ‘tloqi-bo‘z tuproqlarida 1,1, taqirli—o'tloqi va taqirli tuproqlarda 1,2, to'q tusli o ‘tloqi va och tusli bo‘z tuproqlar mintaqasining o'tloqi tuproqlarida mos ravishda 0,7 , 0,8 va 0,9 koeffitsientlarga ko'paytiriladi. Shuningdek, paxtaga azotli o ‘g ‘itlar m e ’yorini belgilashda o ‘tmishdosh ekin va uni tuproq unumdorligiga k o ‘rsatadigan ta ’sirini hisobga ofish muhim ahamiyatga ega (86-jadval). O ‘tmishdosh ekin asosida paxtaga beriladigan azot m e'yoriga tuzatish kiritish (J. S. S a tta r o v , 1993; X .X . Z o k i r o v , 1998) Agrofon H o sil, s/g a Yillik azot m e’yori, k g / g a T uzatish k o e fd tsie n ti A zotning tuzatilgan m e ’y o ri, s /g a 1 . M a k k a j o ’xorid an ke yin 3 0 2 5 0 1,2 30 0 2 .B e d a p o y a bu zilgach: 30 2 5 0 0 ,6 150 l-y il 30 2 5 0 0 ,8 200 2-yil 3 - v a u n dan keyingi yillar 30 2 5 0 1,0 300 M a ’lumki, azotli o ‘g ‘it!ar ekishgacha, ekish bilan birga va q o ‘shim- cha oziqlantirish sifatida qo'llaniladi. Ekishgacha (erta bahorda
chizellash paytida) yillik azot m e ’yorining 20—25 kg miqdori (8— 10% i) berilishi mumkin. Bunda azotli o ‘g‘it bah or faslidagi yog'in- sochin ta ’sirida erib, tuproqning 30—50 sm qatlamiga yuviladi, qaysiki, nihollarning ildiz tizimi orqali osonlikcha o ‘zlashtiriladi. K o ‘p hollarda azotli o ‘g‘itlarning bir qismi tuproqqa ekish bilan birga kiritiladi, lekin uning miqdori gektariga 20—25 kg dan oshib ketmasligi lozim, aks holda chigit atrofidagi azotning konsentratsiyasi ortib ketishi hisobiga ularning unib chiqishi kechikadi. G ‘o ‘za nihollarini q o ‘shim cha oziqlantirishlar soni azotning yillik m e ’yori va tuproq sharoitlariga bog‘liqdir. Yillik azot m e ’yorining ekishgacha va ekish bilan birga berilgandan keyin qoladigan qismini rivojlanishning 2—3 chin barg, shonalash va gullash davrlarida teng miqdorlarda taqsimlanishi maqsadga muvofiqdir. So'nggi qo'shim cha oziqlantirish iyul oyining birinchi o ‘n kunligidan kechiktirilmasligi lozim, chunki kech muddatlarda kiritilgan azotli o ‘g ‘itlar g ‘o ‘zani «g‘ovlab ketishi» ga, hosil m iqdorining kamayishi va pishishining kechikishiga sabab bo ‘ladi. Paxtadan yuqori va sifatli hosil yetishtirishda fosforli o ‘g‘itlarning ahamiyati katta. K o‘p sonli dala tajribalari m á ’lumotlarining ko‘rsa- tishicha, fosforli o ‘g ‘itlar hisobiga b o‘z tuproqlarda 2—3 s/ga, o ‘tloqi tuproqlarda 3—5 s/ga, ayrim allyuvial tu p ro q la rd a esa 6—7 s/ga qo'shim cha paxta hosili olish mumkin. G ‘o ‘zaga fosforli o ‘g ‘it yillik m e ’yorining qismi tuproqni asosiy ishlash davrida beriladi. B un i q u y id agicha i z o h la s h m u m k in :
birinchidan, b o ‘z tuproqlarda, o ‘tloqi tuproqlarda ham, o ‘g‘it tarki- bidagi fosfor tezda qiyin eriydigan kalsiy fosfatlarga aylanadi. Ikkin- chidan, nihollar unib chiqqandan keyin qisqa muddatda (10—12 kun ichida) g 'o'z a n in g asosiy ildizi tuproqning 40—50 sm chuqurligiga tushib ulgiradi. Shuning uchun ham kuzgi shudgor paytida yerni 30— 35 sm chuqurlikda haydash maqsadga muvofiq liisoblanadi. Q o ila - nilayotgan fosforli o'g'itlarning samaradorligi tuproqdagi harakatchan shakldagi fosfatlar miqdoriga bevosita bog'liq. Harakatchan fosfor miqdori b o ‘yicha tuzilgan agrokimyoviy xaritanomalarning m a ’lu- motlari asosida fosforning tabaqalashtirilgan me’yorini belgilash sezilarli iqtisodiy samaradorlikka erishish imkonini beradi. Shuningdek, fosforli o ‘g‘itlar m e ’yorini belgilashda rejalashtirilgan paxta hosili miqdorini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Bunda bir s chigitli paxta uchun fosfor sarfi 1,5 kg deb qabu) qilinadi. Tuproqdagi harakatchan fosfor miqdori 15 mg/kg dan kam b o lg a n d a , g‘o ‘zaga belgilangan yillik fosfor m e ’yori uchta muddatda beriladi: shudgor ostiga, ekish bilan va gullash davrida q o ‘shimcha oziqlantirish sifatida. Respublika paxtachilik institutida (sobiq SoyuzNlXI) g‘o ‘zaga fosforli o ‘g ‘itni ekish bilan birga qo'llash bo ‘yicha turli tuproq sha- roitlarida 100 dan ortiq tajriba o ‘tkazilgan. Tajribalardan olingan nati- jalar ushbu tadbir asosida paxtadan o ‘rtacha 2,5—3,0 s/ga qo'shimcha hosil olish imkoniyati mavjudligini ko'rsatgan (87-jadval). 87-jadval Ekish bilan birga kiritilgan fosforning paxta hosildorligiga ta’siri ( O 'z P I T I , 2005) liip r o q tipi 0 ‘tkazilgan tajribalar son i H osildorlik, s /g a Fosfor hisobiga olingan q o ‘shim cha h o s il,s /g a fos- forsiz ekish bilan 30 kg/ga fosfor O ch tusli va tip ik b o ‘z tuproqlar 4 2 37 ,4 40 ,8 2 , 4 B o ' z - o ' t l o q i luproq 8 40,5 4 3 , 0 2,5 O 't lo q i tu p roq la r 16 36,1 39,1 3,1 H a ra k a tc h a n fosfor miqdori 16—30 mg/kg atrofida b o ‘lganda fosforning yillik m e ’yori ikki muddatda; shudgor ostiga va ekish bilan birga kiritilishi maqsadga muvofiq. Harakatchan fosfor bilan o ‘rtacha va undan yuqori darajada t a ’minlangan tuproqlarda (bir kg tuproqda 31 mg dan ko'p) fosforning yillik m e’yori to'laligicha kuzgi shudgor ostiga kiritilsa, yaxshi iqtisodiy samara beradi (88-jadval).
Respublikamizdagi paxta yetishtiriladigan xo‘jaliklarning tuproqlari yalpi kaliy bilan azot va fosforga nisbatan yaxshi t a ’minlangan. Lekin paxta va boshqa qishloq xo'jalik ekinlarining hosili bilan tuproqdan ko‘p miqdorda kaliyning olib cliiqib ketilishi natijasida o'simliklar tomonidan oson o'zlashtiriladigan kaliyning m iqdori keskin kamayadi, qaysiki, kaliyli o'g'itlarni qo'llashni taqozo etadi. Tuproqqa azotli va fosforli o ‘g‘itlar ko ‘p m iq d o rd a kiritiladigan y e rla rd a , s h u n in g d e k , g ‘o ‘z a -b e d a a lm a s h la b e k is h s h a ro itid a ekinlarning kaliyga b o ‘lgan talabi keskin oshadi. Odatda, g'o'zaga kaliyli o ‘g ‘itlarning m e’yori tuproqdagi almashi- nuvachan kaliy miqdorini bilgan holda belgilanadi. Agar tuproq mazkur element bilan o ‘rtacha va yuqori darajada ta ’m inlangan boMsa, kaliy ning yillik m e ’yori kamaytiriladi, juda yuqori darajada ta ’minlangan tuproqlarga kaliyli o ‘g ‘itlar kiritilmasa ham b o ‘ladi. Kaliyli o ‘g‘itlarning yillik m e ’yori kam bo'lgan hollarda, to'laligicha shonalash yoki gullash davrlarida qo'shim cha oziqlantirish sifatida qo'llaniladi, yuqori m e'y o rd a bo'lsa, yarmi kuzgi shudgor ostiga, qolgan yarmi esa shonalash davrida tuproqqa kiritiladi. G ‘o ‘za qator oralariga ishlov berish vaqtida qo'shimcha oziq sifatida beriladigan kaliyni m u m k in qadar tuproqning chuqurroq qatlamlariga tushishiga erishish lozim. G 'o 'z a —beda almashlab ekishda (3 yil beda va 5—6 vil g'o 'za) bedapoya haydalgandan keyingi birinchi yili chigit ekiladigan yerlarni kuzgi shudgorlashda fosforli va kaliyli o‘g‘itlarning oshirilgan m e ’yori bilan o ‘g'itlash tavsiya etiladi. Beda tuproqda ko ‘p miqdorda azot to'plash xususiyatiga ega, lekin beda pichani bilan tuproqdan k o ‘p miqdorda fosfor va kaliy olib chiqib ketiladi. Kaliyli o ‘g ‘itlarni bahorda faqatgina qumli va qumoq tuproqlarga, shuningdek, s h o ‘ri yuvilgan tuproqlarga q oilash mumkin. G ‘o ‘zani oziq moddalari bilan t a ’minlashda mahalliy o'g'itlarning ahamiyati katta. Mahalliy o'g'itlar ichida go‘ng, najas, kompostlar va tuproqli o 'g 'itla r alohida o ‘rin tutadi. G o ‘ng tarkibida azot, fosfor va kaliydan tashqari ko‘p miqdorda uglerod hamda kamroq miqdorda mikroelementlar mavjud. Tuproqqa kiritilgan go‘ng tezda mikroor- ganizmlar t a ’sirida parchalanadi. Uning tarkibidagi uglerod oksidlanib, karbonat kislotani hosil qiladi, qaysiki o ‘z navbatida tuproq fosfatlarining eruvchanligini oshirib, o'simliklarning oziqlanishi uchun layoqatli shaklga o ‘tkazib beradi. Uglerodning bir qismi yana mikroorganizmlar ta’sirida tuproq chirindisi tarkibiga o ‘tadi. Qishloq xo'jalik ekinlariga go'ngni chala qurigan yoki kompost holida qo'llash lozim. Go'ng bilan birinchi navbatda qadimdan dehqonchilik qilinayotgan maydonlar o kg‘itlanadi. Tuproqqa kiritiladigan go'ngning o ‘rtacha yillik me’yori gektariga 15—20 tonna qilib belgilangan. U yuza ko‘milgan paytda tarkibidagi uglerod va azotning asosiy qismi uchib ketadi. Go'ngni minerai o ‘g‘itlar bilan birgalikda qo'llash sezilarli darajada yuqori hosil olish imkonini beradi. Mahalliy o'g'it sifatida xojatxonalardan olinadigan najasni ham ishlatish mumkin. Lekin uni ishlatishdan oldin albatta kompostlash lozim. Kompostlanmagan najasni sharbat qilib oqizish sanitariya nuqtayi nazardan maqsadga nomuvofiqdir. Kompost tayyorlashda eni 2,0—2,5 m, chuqurügi 0,5—0,7 m b o ‘lgan xandaqlardan foydalaniladi. Unga najas va tuproq qatlam-qatlam qilib (bir tonna najasga bir tonna
tuproq) tashlab chiqiladi, usti yopiladi va m a ’lum muddat o 'tg a n d a n keyin belkurak bilan aralashtiriladi. So'ngra bir jinsli qoramtir-qo‘ng‘ir tusga aylanguncha saqlanadi. Najas-tuproqli kompost har ga maydonga 12—15 tonna m e ’yorida qollaniladi. Kuzgi don ekinlar yuqori hosildorlikka ega bo'lib, o ‘g ‘itlarga ham talabchandir. Kuzgi bug‘doy javdarga qaraganda m o ‘tadil muhit va tuproq unumdorligiga bir m uncha talabchan. Past haroratga chidamsiz. Tuproqdagi qiyin eriydigan birikmalarni sust o ‘zlashtiradi. 25 s don va 60 s somon shakllantirish u c h u n kuzgi bug‘doy 105 kg azot, 35 kg fosfor va 70 kg kaliy sarflaydi. Ayni miqdorda hosil berish uchun kuzgi javdarga 80 kg azot, 35 kg fosfor va 75 kg kaliy zarur. Kuzgi don ekinlari to'planish davrigacha oziq moddalarini uncha ko‘p talab qilmaydi, lekin ularning, ayniqsa fosforning, tanqisligiga o ‘ta sezgir.Naychalashdan boshoq tortishgacha o ‘tadigan davrda va gullash oldidan oziq m oddalarni ko‘p m iqdorda talab qiladi (89-jadval). 89-jadval Kuzgi don ekinlarning oziq moddalarga talabi (e n g yu q ori talabg a nisbatan %) 0 ‘suv davri A zo t F osfor Kaliy K u z g i javdar N a y c h a l a s h 76 58 82 G u lla s h 9 3 78 9 9 M u m pishish 100 100 100 K u z g i b u g 'd o y K u z d a v a erta bahorda 4 7 30 48 B o s h o q la s h 6 9 6 5 68 G u l la s h 9 0 9 3 95 Sut pishish 9 8 97 100 To'la pishish 100 100 100 U rug' unib chiqqandan toki nihollar qishlovga kirguncha eng m as’uliyatli davr hisoblanib, bu davrda tuproqda yetarli miqdorda oziq moddalar boMishi taqozo etiladi. Kuzgi ekiniar yaxshi o'sib rivojlanishi va qishlashi uchu n kuzda fosforli-kaliyli o ‘g'itlarni k o 'p ro q , azotli o ‘g‘itlarni kam roq qo'llash kerak. Ayni ho) o'simliklarning yaxshi to'planishiga, b a q u w a t ildiz otishiga,tanasida ko‘p miqdorda qand moddalar to ‘plashiga va oqi- batda sovuqqa chidamliligi oshishiga yordam beradi. Kuzgi don ekinlarni asosiy o'g'itlash ko'p jihatdan o'tmishdosh ekin turiga, o'g'it rne’yori va tuproq unumdorligiga bog‘liq. Bu xil ekinlar erta bahordan jadal o'sa boshlaydi. Shu bois ularning azotli o 'g ‘itlarga b o ‘lgan talabi bu davrda kuchayadi. M a ’lumki, erta bahorda tuproqda azotning mineral shakldagi birikmalari juda kam bo'ladi, chunki kuzgi-qishki mavsumda tuproq harorati past bo'lganligi sababli ammonifikatsiva va nitrifikatsiya jarayonlari sust ketadi, mavjud nitratlar yuvilib va denitrifikatsiyalanib ketganligi sababli o ‘simlik ildizlari o'sgan qatlamda deyarli qolmaydi. Fosforli-kaliyli o'g'itlar bilan qo'shim cha oziqlantirishning samarasi ularni kuzgi shudgor ostiga q o ‘llagandagiga qaraganda ancha kam bo'ladi. Kuzgi d o n ekinlariga o ‘g ‘itlash m e’yorini belgilashda ulardan olinadigan hosil miqdori, o'tmishdosh ekin va tuproq-iqlim sharoitlari hisobga olinadi. 0 ‘g‘itlarning o'zlashtirilishiga kuchli ta ’sir ko‘rsatishini hisobga olib, sug'orishga alohida e'tibor qaratiladi. Yaxshi madaniylashgan, o'tmishdosh ekin m e’yorida o ‘g‘itlangan va ko'p yillik o'tlardan bo'shagan maydonlarda yetishtiriladigan kuzgi don ekinlariga fosforli-kaliyli o'g 'itlar to'laligicha, azotli o ‘g ‘itlarning bir qismi kuzda kiritiladi. Kuzgi don ekinlarga go'ng yoki kompost qo'llash yaxshi samara beradi. Mahalliy o ‘g‘itlarning samaradorligi tuproqning chirindi bilan ta ’minlanish darajasiga bog'liq: tuproq chirindi bilan qanchalar kam t a ’minlangan bo'lsa, go'ng ta ’sirida hosildorlik shuncha yuqori bo'ladi. Agar kuzgi don ekinlarni ekishdan oldin tuproq qa go'ng kiritilgan bo'lsa, kuzda azotli va kaliyli o'g'itlar qo'llanihnasa ham bo'ladi (yengil mexanikaviy tarkibli, kam unumli tuproqlar b undan mustasno). O'simliklarni rivojlanishning ilk davrlarida oziq moddalar bilan t a ’minlanishini yaxshilash uchun oz miqdorda azotli-fosforli murakkab o'g'it qo'llash lozim. Azotli-fosforli murakkab o'g'itlar ayniqsa ekish- gacha o'g'itlanm agan kuzgi ekinlar uchun muhimdir. Serkarbonat tuproqlarda azotli, fosforli va kaliyli o'g'itlarni o'rtacha m e ’yorda kiritish gektaridan 4,0—7,0 s qo'shimcha hosil olishni ta ’min- laydi. Sug'oriladigan dehqonchilik sharoitlarida kuzgi ekinlarga qo'lla- niladigan o'g'itlarning samaradorligi yanada yuqori bo'ladi. Qo'llani- ladigan bir kg N P K hisobiga 7—8 kg don olinadi. Sug'oriladigan sharoitlarda donli ekinlardan yuqori hosil olishda birinchi o'rinda azot, u nd a n keyin fosfor turadi. Sug'o riladigan tuproqlarda d o n li ekinlarning kaliyga bo'lgan talabi asosan tuproqdagi kaliy zaxirasi hisobiga qondiriladi. Lekin bu ekin lard an imkon qadar m o ‘1 hosil yetishtirish uch u n azot va fosfor bilan bir qatorda kaliyli o 'g 'itla rn i qo'llashga ham ehtiyoj seziladi.
Makkajo'xori don va ko'k poya u c h u n ekiladi. Unga kuzgi d o n ekinlar, d u kkakli-don ekinlar va u n in g o ‘zi yaxshi o ' t m i s h d o s h hisoblanadi. Suv taqchil joylarda beda va q an d lavlagidan keyin m akk ajo ‘xori ekilganda, hosildorlik kamayadi, chunki bu ekinlar tuproqdan k o ‘p miqdorda suvni o ‘zlashtirib, tuproqdagi namlikni kamaytirib yuboradi. Sug'oriladigan maydonlarda beda yoki boshqa ko‘p yillik o 't la r d a n keyin ekilgan makkajo'xori yuqori hosil beradi. Makkajo'xori tuproqning oziq rejimiga o 'ta talabchan boMib, g'ovak va mexanikaviy tarkibi og‘ir b o'lm agan tuproqlarni xush k o'rad i. Tuproq muhiti mo'tadil yoki m o'tadilga yaqin bo'lganda, yaxshi o ‘sib- rivojlanadi. Ildiz tizimining asosiy qismi (taxminan 60% i) tu p ro q n in g haydalma qatlamida tarqaladi. Oziq m oddalarni butun o ‘suv davri mobaynida (doni dumbul bo'lguncha) talab qiladi. Ayniqsa su lton c h iq a rg a n d a n to gullashgacha boMgan qisqa davr o r a s id a o z iq moddalarni tez va ko‘p o'zlashtiradi (90-jadval).
nisbatan, % Rivojlanish davri Quruq m odda A zot Fosfor K a liy 4 - 5 ch in barg 0,1 0,3 0,2 0 , 2 9 - 1 0 ch in barg 1 4 3 4 R o'vaklan is h 2 4 4 4 33 6 9 G u lla s h 35 61 61 79 Su t pisliish 80 89 88 9 5 D u m b u l ( m u m ) pishish 100 100 94 100 To'la pishish Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|