01 умичт ўқув қул

Tayanch so’z va iboralar: forpress, ekspeller, zeyer silindri, kunjara, shnek, 
deformatsiya, kapillyar, g’ovakligi, rejim, shnek qadami, shnek o’ramalari, zeyer 
plastinalari. 
Nazorat savollari: 
1.
Presslash usulida moy olish jarayoni. 
2.
Presslash jarayoniga ta’sir etuvchi omillar. 
3.
Shnekli pressda moy olish. 
4.
Shnekli presslash qurilmasining asosiy konstruktiv elementlari. 
5.
Shnekli pressda bosimni hosil qilish usullari. 
6.
Shnekli valning tuzilishi. 
7.
Zeyerli silindrning tuzilishi. 
8.
Shnekli presslash qurilmalarining guruhlanishi. 
9.Shnekli presslash qurilmalarida kunjarani qalinligini rostlovchi mexanizm tuzilishi 
va ishlashini izohlang. 
4-qism. EKSTRAKTSIYA USULIDA MOY OLISH
IХ-bob: O’SIMLIK MOYLARNI EKSTRAKTSIYA USULIDA OLISH 
QURILMALARI 
9.1.Ekstraktsiya usulida moy olish jarayoni 
Presslash (mexanik) usuli moyli xom ashyo tarkibidagi moyni maksimal 
miqdorda ajratib olishga imkon bermaydi. Shu sababli yog’-moy korxonalarda 
presslash usuli bilan birga ekstraktsiya usuli ham qo’llaniladi. 

---

124 
Moyli xom ashyoni presslashga tayyorlash va presslash jarayonlarida moyning 
yo’qotilishi ko’payadi, kunjaradagi moy miqdorini 4,5...5% dan kamaytirib 
bo’lmaydi. Ekstraktsiya usulida moy olinganda shrot tarkibida qolgan moy miqdori 
1...1,2% chegarasida bo’ladi. Lekin bu usulning ham kamchiliklari mavjud. 
Ekstraktsiyalashda turli erituvchilardan foydalanishda tez yonish, portlash va 
zaharlanishni oldini olish chora-tadbirlarini ko’rishni, texnika xavfsizligi, mehnat 
muhofazasi, yong’inga qarshi kurashish qoidalariga qat’iy amal qilishga majbur 
qiladi. Ekstraktordan chiqayotgan mistsella va shrot tarkibida ko’p miqdorda 
erituvchi bo’ladi. Shu sababdan ham birinchi navbatda ularni qayta ishlab tarkibidagi 
erituvchini ajratish zarur. 
Yog’-moy korxonalarda presslash-ekstraktsiyalash usulida yoki xom ashyoni 
to’g’ridan-to’g’ri ekstraktsiyalab moy olinadi.
Ekstraktsiya - bu ba’zi erituvchilarning moyni eritib mistsellani hosil qilish 
xususiyatlariga asoslangan diffuzion jarayon, bunda molekulyar va konvektiv 
diffuziyalar ro’y beradi. 
Ekstraktsiyalash jarayoni ikki bosqichdan iborat: 
1- moyning qattiq zarrachalari ichki qismidan tashqi yuzasiga diffuziya yo’li 
bilan o’tishi; 
2 - moddaning diffuziya jarayoni tufayli qattiq zarracha yuzasidan chegara 
qatlam orqali suyuqlikning asosiy massasiga o’tishi. 
Moysizlantiriladigan modda tarkibidagi moyni uning tashqi sathiga olib chiqish 
jarayoni molekulyar diffuziya va sathidagi moyni chegara qavatdan harakatdagi 
mistsella tomon olib o’tish konvektiv diffuziya ro’y beradi. 
Moddaning alohida molekulyar holda o’tishiga molekulyar diffuziya deyiladi. 
Muhitning harorati qancha yuqori bo’lsa, erituvchi va moy molekulalari shuncha 
katta kinetik energiyaga ega bo’ladi. 
Molekulalarning o’tishi, molekulalarning kontsentratsiyasi katta bo’lganidan, 
molekulalarning kontsentratsiyasi kichik bo’lguniga qadar davom etib, molekulalar 
kontsentratsiyasi tenglashganda to’xtaydi. 

---

125 
Molekulyar diffuziya vaqtida massa o’tkazish jarayoni Fik qonuniga bo’ysunadi. 
Bu qonunga muvofiq qattiq faza ichiga moddaning modda o’tkazuvchanligi ta‘sirida 
o’tgan miqdori kontsentratsiya gradientiga, diffuziya yunalishiga perpendikulyar 
bo’lgan yuzaga va vaqtga to’g’ri proportsionaldir:
)
/
(
dx
dc
DF
M
τ
⋅
−
=
, (9.1) 
bu erda M- diffuziyalangan moddaning miqdori; F-diffuziyalanish elementar yuzasi; 
D
- diffuziya koeffitsienti;
τ
- diffuziya vaqti; dc/dx
- kontsentratsiya gradienti.
Ifodadagi manfiy ishora, moddaning o’tishi kontsentratsiyaning kamayishi 
tomonga borishini ko’rsatadi. 
Duffuziya koeffitsienti diffuziyalanuvchi moddaning kontsentratsiyasi birlik 
miqdoriga kamayganda birlik vaqt ichida, birlik yuzasidan o’tayotgan moddaning 
miqdorini ifodalaydi. 
Duffuziya koeffitsientini son qiymati haroratga, erituvchi qovushqoqligiga va 
diffuziyalanayotgan modda molekulalarini o’lchamlariga bog’liq. Issiqlik oshirilsa, 
molekulalarning kinetik energiyasi ortib, molekulalar harakati tezlashadi, natijada 
diffuziya ham tez boradi. Haroratning ko’tarilishi qayishqoqlikni kamaytiradi, buning 
natijasida duffuziya tezlashadi. 
Konvektiv diffuziya deb qattiq modda sathidan erituvchiga moddaning ma‘lum 
bir hajmda o’tishiga aytiladi. Konvektiv diffuziya quyidagi tenglama orqali 
ifodalanadi: 
τ
β
d
dc
F
dS
⋅
⋅
−
=
(9.2) 
bu yerda 
β
-konvektiv diffuziya koeffitsienti.
Konvektiv diffuziya koeffitsienti bir birlik yuzadan, kontsentratsiyalar farqi bir 
birlik bo’lganda, bir birlik vaqt ichida o’tgan moy miqdorini ko’rsatadi. Konvektiv 
diffuziyaning tezligi gidrodinamik faktorlarga bog’liq. 
Ikkita modda molekulalarning o’zaro ta’sir kuchi bir-biriga qancha yaqin bo’lsa, 
shuncha oson aralashadi (o’zaro eruvchanligi yuqori bo’ladi). 
О’simlik moylarning va erituvchilarning bu о‘xshashlik xususiyatlari ularning 
elektr о‘tkazuvchangligi, kutblangan yoki kutblanmaganligi bilan asoslanadi. Bu 

---

126 
xususiyatni dielektrik o’tkazuvchanligi bilan belgilanadi. Barcha о’simlik moylarning 
oddiy sharoitdagi dielektrik doimiylik koeffitsenti 3,0...3,2 atrofida bо’ladi.
Organik erituvchilarning dielektrik doimiyligi о’simlik moylariga yaqin bo’ladi, 
ya’ni erituvchi va о‘simlik moylarining elektr о’tkazuvchangligi nihoyatda past 
bо’lib, ular orasidagi о’zaro molekulyar tortishish kuchlari nihoyatda bir-biriga yaqin. 
Shuning uchun uzun uglevodorodlar radikaliga ega bо’lgan triglitseridlar xuddi 
о’ziga о’xshash, ya’ni alifatik tо’yingan uglevodorodlar gomolog qatorida yaxshi 
eriydi. 
Deyarli barcha uglevodorodlar tо’yingan holatda kutbsiz erituvchi turkumiga 
kiradi. Spirtlar, ketonlar va boshqa dielektrik doimiyligi yuqori bо’lgan erituvchilar 
о’simlik moylarni yuqori haroratda yaxshi eritadi. Suvning dielektrik doimiyligi 
yuqori (81ga teng) bо‘lganligi sababli moylar suvda yaxshi eritmaydi. 
Ekstraktsiya usulida o’simlik moylarni olishda ishlatiladigan erituvchilar, 
ekstraktsiya jarayonining texnika va texnologiyasi talablariga javob berishi kerak. Bu 
talablarga xom ashyodagi moyni maksimal miqdorda ajratish, olingan moy va shrotni 
sifati talabga javob berishi, erituvchi inson organizmiga zaharli ta’sir etmasligi va 
ishlatilganda xavfsiz bo’lishi singari umumiy talablar quyiladi. Bulardan tashqari 
sanoatda ishlatiladigan erituvchilar quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
-moyni yaxshi va tez eritish va unga hamroh bo’lgan moddalarni eritmasligi, 
ekstraktsiyalanayotgan material tarkibidagi boshqa moddalarni eritmasligi; 
-kimyoviy jihatdan bir xil, doimiy va yuqori haroratda qaynamaydigan 
moddadan tashkil topgan bo’lishi va bu moddaning issiqlik sig’imi va bug’lanish 
issiqligi kichik bo’lishi; 
-ekstraktsiya jarayonida va saqlashda uzining tarkibini o’zgartirmasligi; 
-suv bilan aralashmasligi va suv bilan bir xil haroratda qaynaydigan azeotrop 
aralashma hosil qilmasligi; 
-past haroratda moydan va shrotdan to’liq ajralishi, ularga begona hid va maza 
hosil qilmasligi; 
-sof holda, suv bilan aralashgan holda, suv bug’ bilan aralashgan holda 
qurilmalarga yemiruvchi ta‘sir etmasligi; 

---

127 
-xizmat ko’rsatuvchi ishchilarga sof holda, suvga, suv bug’i bilan aralashgan 
holda zaharli ta’sir etmasligi; 
-yong’inga va portlashga xavfsiz bo’lishi;
-sanoat miqyosida ishlatishga yetarli, arzon va kamyob bo’lmasligi kerak.
Yuqoridagi xususiyatlarga va talablarga javob beradigan erituvchi bu ideal 
erituvchidir. Shu sababdan ham sanoatda hozirda ishlatilayotgan erituvchilar 
yuqoridagi talablarning ba‘zilariga javob beradi. Shu sababdan ham sanoatda 
ishlatiladigan erituvchi tanlashda uning xususiyatlari ideal erituvchi xususiyatlari 
bilan solishtirib, xususiyatlari unga yaqin bo’lganlari tanlab olinadi. 
Respublikamiz yog’-moy korxonalarida moylarni ekstraktsiyalashda alifatik 
uglevodorodlar qatoriga kiradigan ekstraktsion benzinlar kehg qo’llaniladi. Benzin 
texnologik uskunalarga ta’sir qilmaydi, moylarni yaxshi eritadi, nisbatan arzon.
Benzinning asosiy kamchiligi: havo bilan aralashib, portlovchi aralashma hosil 
qilishi va tez alangalanishidir. Benzin bug‘lari havoga nisbatan 2,7 marta og’ir, shu 
sababli ular chuqurliklarga, burchaklarga va shunga о‘xshash joylarga tо’planib 
qoladi. 
Benzin asab tizimiga qattiq ta’sir etadi. Yengil fraksiyasiga qaraganda og’ir 
fraksiyasi kuchliroq ta’sir etadi. Benzin bug‘larining havodagi miqdori 0,3 mg/l
bо‘lsa, inson salomatligi uchun zarar hisoblanadi.