0‘zbekistonda diniy qarashlarning paydo bolishi va uning san’atdagi ifodasi

Temir asri(m iloddan awalgi 1 mingyillik). Inson tafakkurini
rivojlanishi va u bilan bogMiq madaniy rivoj miloddan awalgi 2 ming
yillik boshi - 1 ming yillik oxirlarida O'zbekiston hududida yirikijtimoiymadaniy birlashmalarni yuzagakeltira boshladi. Temir asriga
kelib ijtimoiy hayotning murakkablashuvi, oqsoqol va harbiy
rahbarlar orasidagi m unosabatlar m ustahkam davlat
tuzilmalarini kuchayishiga olib keldi. 0 ‘zining aniq mafkura va
ko'rsatmasiga tayangan mustaqil d a v la tla r sh ak llan d i.
M a’lumotlarga ko‘ra miloddana w a lg i V I I I —VI asrg ach a
bo'lgan davrda Markaziy Osiyo yerlarida bir qator quldorlik
davlat birlashmalari mavjud boMgan. Ular mustaqil tarzda xo'jalik yuritib
o'z qudratlarini oshirib borganlar. Shulardan biri So'g'd boMgan. Poytaxti
Maroqand (Samarqandning qadimiy nomi)da joylashgan bu davlat
birlashmasi Zarafshon, Qashqadaryo vohalarini o'z ichiga olgan. Bu
vohada qadim paytlarda o'troq va ko'chmanchi qabilalar yashab kelgan.
Shu yerlarda miloddan awalgi 1 ming yillik oxirlarida dastlabki shahar
madaniyati shakllana borgan. So'g'dning qulay o'rni Buyuk Ipak yo'li
ustidan o'tganligi ham uning madaniy hayotining jonli bo'lishini
ta’minlagan. Sharq va G 'arb o'rtasida joylashgan bu davlat miloddan
awalgi VII asrlardayoq Old Osiyo va O'rta dengiz havzasidagi davlatlar
bilan, jumladan, Yunon-Rim davlatlari bilan yaqin aloqada boMgan.
So'g'dda san’at, madaniyat yuqori boMgan, haykaltaroshlikda shu
davrlarda yaratilgan ayrim namunalar bizgacha yetib kelgan va ularda
ko'proq ayollar haykali uchraydi.
Xorazm yerlarida dastlab yuzaga kelgan «Katta Xorazm» davlatlar
birlashmasi poytaxti Yakkaparson boMgan deb taxmin qilinadi. U o'zida
davrning tengsizlik va milliy tabaqalanish davrini namoyon qiladi.
Sariqamish bo'yida joylashgan mil. av. VI—V asrlarda harbiy istehkom
tarzida barpo etilgan K o'zaliqir shahristoni shu davlatning yirik
shaharlaridan boMgan. Bu yerdan naqshinkor idishlar, oltindan yasalgan
shoxdor taka kabi topilmalar ochilgan. Qadimgi Xorazmning chekka
joylaridan topilgan sopol quti va hajmli shakllar e’tiborga loyiq. Ostadon,
ossuariy deb nomlangan bu quti va shakllar ichida marhumning suyaklari
saqlangan. Davrga oid mayda sopol haykallar ham m a’naviy-diniy
qarashlarni o'zida aks ettiradi. Bunday haykallar hosildorlik.xudosi
Anaxitaga bag'ishlangan deb taxmin qilinadi.
M iloddan aw algi VI asrdan boshlab Sirdaryo kengliklarida
ko'chmanchi xalqlarning Qan davlati tarkib topa borgan. Mil. av. II Sopollitepa sopotlari tiplariasr ikkinchi yarmi — miloddan awalgi I asrlarda Qang‘ davlati 0‘zining
gullagan davrini boshdan kechirdi. Shu davrda uning yerlari yanada
kengayib chegaralari Xorazmgacha yetib borgan. Shu davrda yangi
qal’alar qurilgan. Shaharlar atrofi qalin devor bilan mustahkamlangan.
Hukmdorlar o‘z pullarini chiqarganlar, pul-tovar munosabatlari
murakkablashgan. Shu davrga mansub deb hisoblangan plastinadagi jang
voqealarini aks ettiruvchi tasvir e’tiborli.
Unda qurollangan jangchilar o‘zaro jang qilayotgan vaqtlari tasvirlangan. E’tibor berilsa,
jangda qatnashayotganlarning kiyimlari bir xil, qurollari ham. Voqeaning
bunday tasvirlanishini olimlar ichki nizo sifatida ta’riflashadi. Haqiqatan ham jangchilar orasidagi kelishmovchilik shunday urushga
sabab boMgan b o 'lish I mumkin. Biz uchun esa Bilakuzuk muhimi tasvirning plastina yuzasiga ishlanishi va uning yuksak darajada bajarilganligidir.
O'zbekistonning janubiy tomonlarida shakllangan Baqtriya davlati
shaharlari va odami bilan mashhur boMgan. Uning poytaxti Baqtra
mustahkam devor bilan o'ralgan qo'rg'onni (akropolni) tashkil etgan.
Baqtriyaning Qiziltepa (Sho'rchi, Surxondaryo vil.) shaharchasi e. a.
VII—VI asrlarda shakllangan edi. Shahar to'rtburchak shaklida bo'lib, qalin devor,
uning atrofi esa zovur bilan o'rab chiqilgan.Devorlari shinakli, yarim dumaloq minoralar esa muhim o'rin egallab, odamlar
yashaydigan boshqa manzillardan ajralibturgan. Shunday shaharlar Baqtriyaning
boshqa yerlari uchun xarakterli boMgan. Turarjoy va yashash qo'rg'onlari ko'p
hollarda kvadrat yoki to'rtburchak shaklida b o 'lib , bu q o 'rg 'o n la r ichki hovli,
ayvonlarga ega, yog'och ustunlar qurilishda keng ishlatilgan. Qiziltepa yaqinidan Qizilcha q o 'rg 'o n i shunday qadimiy yodgorlik namunasi hisoblanadi.
To‘g'nag'ich tepasiga Jarqo'ton me’morligi, ayniqsa, uning
ishlangan bo'rtma tas\'ir ibodatxonasi alohida o'rin egallaydi. Buibodatxona hashamatli bo‘lib, uning mehrobida muqaddas olov yonib
turgan. Qal’ada kommunikatsiya ishlari yo‘lga qo'yilgan. QaPa ichida
7m. chuqurlikdagi quduq bo'lgan.
Yuqorida ko'rib o'tilgan madaniy markazlar san’atini bir biriga
taqqoslaydigan bo'lsak, bir tom ondan, O 'rta Osiyoning janubiy
tomonlarida o'troq dehqonchilik bilan shug'ullanadigan qadimgi Sharq
shahar sivilizatsiyasi tipidagi jamoa va shimolda ovchilik va baliqchilik
bilan shug'ullangan, keyinroq chorvachilik va dehqonchilik bilan
shug'ullana boshlagan jamoalar mavjud edi. Shu ikki madaniyat, uning san’at uslublari keyingi uzoq davom etgan davr xarakteriga ta’sirini
o'tkazib bordi va rivojlandiilgan. Shaharlar atrofi qalin devor bilan mustahkamlangan.
Hukmdorlar o‘z pullarini chiqarganlar, pul-tovar munosabatlari
murakkablashgan. Shu davrga mansub deb hisoblangan plastinadagi jang
voqealarini aks ettiruvchi tasvir e’tiborli.
Unda qurollangan jangchilar o‘zaro jang qilayotgan vaqtlari
tasvirlangan. E’tibor berilsa,
jangda qatnashayotganlarning kiyimlari bir xil, qurollari ham. Voqeaning
bunday tasvirlanishini olimlar ichki nizo sifatida ta’riflashadi. Haqiqatan ham jangchilar orasidagi kelishmovchilik shunday urushga
sabab boMgan b o 'lish I mumkin. Biz uchun esa Bilakuzuk muhimi tasvirning plastina
yuzasiga ishlanishi va uning yuksak darajada bajarilganligidir.
O'zbekistonning janubiy tomonlarida shakllangan Baqtriya davlati
shaharlari va odami bilan mashhur boMgan. Uning poytaxti Baqtra
mustahkam devor bilan o'ralgan qo'rg'onni (akropolni) tashkil etgan.
Baqtriyaning Qiziltepa (Sho'rchi, Surxondaryo vil.) shaharchasi e. a.
VII—VI asrlarda shakllangan edi. Shahar
to'rtburchak shaklida bo'lib, qalin devor,
uning atrofi esa zovur bilan o'rab chiqilgan.
Devorlari shinakli, yarim dumaloq minoralar esa muhim o'rin egallab,odamlar
yashaydigan boshqa manzillardan ajralibbturgan. Shunday shaharlar Baqtriyaning
boshqa yerlari uchun xarakterli boMgan.Turarjoy va yashash qo'rg'onlari ko'p hollarda kvadrat yoki to'rtburchak shaklidab o 'lib , bu q o 'rg 'o n la r ichkihovli,ayvonlarga ega, yog'och ustunlar qurilishda keng ishlatilgan. Qiziltepa yaqinidanQizilcha q o 'rg 'o n i shunday qadimiy yodgorlik namunasi hisoblanadi.
To‘g'nag'ich tepasiga Jarqo'ton me’morligi, ayniqsa, uning
ishlangan bo'rtma tas\'ir ibodatxonasi alohida o'rin egallaydi. Buibodatxonahashamatli bo‘lib, uning mehrobida muqaddas olov yonib
turgan. Qal’ada kommunikatsiya ishlari yo‘lga qo'yilgan. QaPa ichida
7m. chuqurlikdagi quduq bo'lgan.
Yuqorida ko'rib o'tilgan madaniy markazlar san’atini bir biriga
taqqoslaydigan bo'lsak, bir tom ondan, O 'rta Osiyoning janubiytomonlarida o'troq dehqonchilik bilan shug'ullanadigan qadimgi Sharq
shahar sivilizatsiyasi tipidagi jamoa va shimolda ovchilik va baliqchilik
bilan shug'ullangan, keyinroq chorvachilik va dehqonchilik bilan
shug'ullana boshlagan jamoalar mavjud edi. Shu ikki madaniyat, uning
san’at uslublari keyingi uzoq davom etgan davr xarakteriga ta’sirini
o'tkazib bordi va rivojlandi