0‘zbekistonda diniy qarashlarning paydo bolishi va uning san’atdagi ifodasi

Iste’molchilikdan ishlab chiqarishga o'tish
va dastlabki shahar madaniyatining shakllanish yillari san’ati.
Mil. av. 3 minginchi yillarda O'zbekiston hududida mis ishlatila
boshlangan, tosh qurollarning ko'pi yo'qola borgan. Eneolit (mistosh)
asri sopol idishlari shakli o'zgardy Ular yuzasida murakkab naqshlar
paydo bo'la boshladi, idishlarning tag tomoni yassi qilib ishlana boshlandi
(awalgilartagi uchli qilib ishlangan). Amudaryo va Zarafshon etaklaridan
topilgan misdan yasalgan munchoq, bilakuzuk va boshqa zeb-ziynat
buyumlari bu davrda amaliy bezak san’ati rivojlanganligini ko'rsatadi.
B ronzaning hayotga kirib kelishi kishilar hayotini yanada
yengillashtirdi. Odamlar bronzadan mehnat va ov qurollari, kosmetik
buyumlar, turli taqinchoq va bezak buyumlar yaratishni o'rganib oldilar.
Shu davrga oid ko'plab pichoq va xanjarlar, mehnat va ov qurollari,
haykalchalar, kundalik turmushda ishlatiladigan uy anjomlari yuksak
mahorat bilan ishlangan. Bronza asri rassomchiligi Samarqand viloyati
Xatirchi tumani Burgansoy rasmlarida (mil. av. 2 minginchi yillardan
boshlanib, mil. av. VI—I asrlargacha davom etgan) uchraydi. Bu yerda
ishlangan rasmlarda hayvonlar tasviri - tuya, ot, buqa, to'ng'iz, sher,
bo'ri hamda hayotiy lavhalar, jumladan, ov manzarasi bor. Oqtomdan(Farg'ona) topilgan shoxga ishlangan rasm, Quyi Mozordan (Buxoro)
topilgan suyak plastinkasiga ishlangan rasm lar ibtidoiy davr
rassomchiligining mavzu va janrlari kengayib borganini ko'rsatadi. Bu
rasmlarda odam qiyofasiga ham e’tibor orta boshlaganligidan dalolat
beradi.
Ibtidoiy davr haykaltaroshligi o'zining rang-barangligi bilan
xarakterlanadi va u dumaloq va bo'rtm a tasvir — relyef tarzida namoyon
bo'ladi. Haykallar loydan yasash va uni olovda kuydirib terrakotaga
aylantirish, yog'och, suyakdan yo'nish, tosh, marmarga ishlov berish
hamda metall-bronza, oltindan haykallar quyish uslublarida bajarilgan.
Mavzusi ham birmuncha keng. Odam, hayvon va turli qushlar haykallari,
alohida bosh haykali, janrli kompozitsiyalar arxeologlar tomonidan
topilgan. Ayniqsa, quyma haykallar yaratish borasidagi ishlar jez (bronza)
d av rid a yuksaklikka e rish d i. C hunki quym a haykal yasash
haykaltaroshdan o'z g'oyasini ifodalashda qator jarayonlami amalga
oshirish — dastlab g'oyani materiallashtirish, ya’ni shaklini yasab olish,
so'ng undan qolip olish va shundan keyingina qolipga kerakli metallni
(bronza, oltin, mis) eritib quyish va nihoyat, uni qolipdan chiqarib
ishlov berish jarayonlarida aqliy ham jismoniy kuch talab etar edi.
Shunday jarayonlarda amalga oshirilgan ko'pgina buyum va haykallar
bizgacha yetib kelgan. Farg'ona quyma topilmalari ichida amaliy bezak buyumlari kengo‘rin egallaydi. Farg'ona vodiysining Haqqishlog‘idan 1899-yili bir qancha bronza va kum ushdan ishlangan buyum lar — mehnat va ov qurollari topilgan edi. Shular ichida sigir sog'ayotgan ayol haykali
ishlangan to'g'nag'ich bezagi xarakterli. Unda o‘z buzoqchasiga engashib qarab
turgan sigir va uni sog‘ayotgan ayol tasvirlangan. Haykaltarosh oddiy mana shu
kom pozitsiyada hayotiy voqeani aks ettiradi. Shu davrga oid ov va mehnat
qurollari ham o'zining bejirim shakli,
Ikki boshli ilon tasviri bo'lgan topilgan o'lcham nisbatlari bilan yaxshi
tumor taassu ro t q o ld irad i. Ib tid o iy jam oa
davrining so'nggi bosqichlarida toshga
ishlov berish, tosh, m arm ardan haykal yasash san’atini ibtidoiy
haykaltarosh mukammal o'zlashtirib oldi. Farg'ona vodiysidan topilgan
ikki boshli ilon tasviri mil. av. 2 minginchi yillarda ishlangan. Unda
tosh sathiga yaxshi ishlov berilgan, silliq ilon tanasida oq chuqurchalar
bo'lib, ularga oqish gips to'ldirilgan, ko'z va tishlari inkrustatsiya uslubida
ishlangan va qimmatbaho toshlar bilan to'ldirilgan bo'lishi mumkin.
Marmardan ishlangan «Qayiqdagi buqa», « Toshbaqa» haykali, toshdan
yasalgan «Erkak boshi» haykali davr haykaltaroshlik namunasi sifatida
e’tiborga loyiq.
Mirshodi manzilidan topilgan qora toshdan ishlangan «Erkak boshi»
haykalida qattiq materialga ishlov berib katta shakllarda odam boshi
xususiyatlarini ko'rsatishga muyassar bo'lgan. Bu davr sopol haykaltaroshligi —terrakotada betakror haykallar ishlandi. Bu haykallar mavzusi
rang-barang. Odam , hayvon, qushlar, turli hayotiy voqealar shu
haykallarda o'z aksini topgan. Haykaltaroshlikdan
b u y u m la m i bezash ish la rid a h am keng
foydalanilgan. Turli ko'za, xum kabi buyumlarning band va ayrim bo'lim lari hayvonlar, masalan qo'y, sher va boshqa hayvonlar shakliga
o'xshatib yasalgan. Ibtidoiy jamoa davri amaliy bezak san’ati ham
boy va rang-barang. Bu san’at kishilar kundalik ehtiyojining ajralmas qismi bo'lib, u odamzodning birinchi bor qo'liga yog'och olib undan foydalanganida, tosh bilan toshni maydalaganida shakllana boshlagan edi. Amaliy san’at rivojlanishining
Erkak boshi haykali yangi bosqichi sopolning ixtiro etilishi —kulolchilikning paydo bo'lishi bilan bogMiq. Sopolning ixtiro etilishi
ijtim o iy h a y o td a katta o 'z g a ris h la r yasadi. Sopol p ish irish
texnologiyasining rivojlanib borishi yaratilgan buyumlarning shakli va
ko'rinishida ham aks etdi. Dastlabki sopol buyumlar qo'lda, dastgohsiz
bajarilgan. Asta idishlar shakliga e’tibor ortib ularni turli chiziqli, rangli
va chizma naqshlar bilan bezash san’ati rivojlandi. Sopol buyum
yuzalariga to'lqinsimon, katak, uchburchak, to'g'ri chiziqli naqshlar
chizma, bosma uslublarda ishlangan.
Zarafshon vohasidan topilgan sopol buyum lar yuzasi shunday
to'lqinsimon naqshlar bilan bezatilgan. Xorazmning Kaltaminor qishlog'i
yonidagi Jonbosqal’adan topilgan sopol idishlar ichi tuxumsimon va
ikki chekkasi qayiq uchiga o'xshagan sopol tovoq idishlar O'zbekiston
hududidan topilgan eng qadimiy sopol namunasi hisoblanadi.
Kishilarning ma’naviy o'sishi me’morchilikda ham o'z ifodasini topa
bordi. Odamlar dastlab g'orlarda, katta-katta tosh panalarida, keyinroq
yerto'lalarda yashagan bo'lsalar, asta shox-shabbalardan va qamishdan
foydalanib ko'pchilik yashaydigan turarjoylar yarata boshlaganlar.
Sam arqand yerlarida, Am udaryoning quyi vohalarida, Qizilqum
sahrosining g'arbiy chekkalari, Qoraqum shimoliy qismlarida shunday
joy qoldiqlari topilgan. Markaziy Osiyoning janubiy tom onidagi
me’morliklarda loy va turli shakldagi xom g'ishtdan foydalanish, bino
devorlari, pollarini suvash va (bo'yoq) rang berish paydo bo'la boshladi.
Davr manzillari O'zbekiston hududida anchagina saqlanib qolgan. Bular
ichida Obishir, Machay g'ori kengo'rganilgan. Arxeologlar fikriga ko‘ra,
faqat Farg'ona vohasida shunday manzillar mingdan ortiq boMgan.
Bezakli sopol idishlarMil. awalgi 2 minginchi yillarda Surxondaryoning
Sherobod daryosi havzasi, Qizilsuv, Bandixon soylari
atrofida shakllangan m adaniyat (Bu m adaniyat Sherobod madaniyati deb ham yuritiladi) 0 ‘zbekiston tarixida muhim o‘rin egallaydi. Sopollitepa katta
qishloq jam oasi tarzida qurilgan b o ‘lib, uning markazida ko‘rinishi jihatidan kvadrat shaklidagi murakkab rejali qo‘rg‘on bo‘lgan. Qo‘rg‘on ichida
turarjoylar, xo‘jalik va hunarmandlik diniy qurilmalar
mavjud boMgan va ular ko‘chalar bilan bir biridan Bronzadan
ajratilgan. Bu qo‘rg‘on qurilishida standart g'ishtlar ishlangan buyum
ishlatilgan. Qo'rg'on ichida kulolchilik ustaxonasida
xo'jalik uchun zarur boMgan idishlar ishlab chiqarilgan. Shu madaniyatda
kulolchilik va metall quyish san’ati (bronza nazarda tutiladi) yuqori
boMgan. Sopollitepadan topilgan kulolchilik buyumlari deyarli bezaksiz
va o'z shakli rang-barangligi, nisbatlarining o‘ziga xos nafisligi hamda
loydan nozik, yupqa va yengil idishlar yarata olish xususiyati shu davr
ustalarining yuksak m ahorati, sopolsozlik texnologiyasini chuqur
o'zlashtirganliklaridan dalolat beradi.
Bu yerda eritish san’ati, qolip olish ishlari ham yo'lga qo'yilgan.
Turli ko'zgu va uy anjomlari, kosmetika uchun idishchalar badiiy jihatidan
barkamol bo'lishiga rassom katta e ’tibor bergan. Sopol idishlar,
ko'zalarning bandlari odam shaklini eslatuvchi haykallar bilan bezatilgan.
B ronza asrining so'nggi bosqichidagi F arg'ona vohasining
manzillaridan biri Chust madaniyati boMib, bu yerda ham mil. awalgi 2
minginchi yillarda o'ziga xos madaniyat shakllangan. Shu davrda bu
yerlarda o‘tov tipidagi uylar qurilgan. Qurilishda loy ishlatilgan. Odamlar
yashaydigan manzillar atrofi qalin devor bilan aylantirib o'rab chiqilgan.
Kulolchilik rivojlangan. Ko'za, kosa, xum kabi sopol idishlar ishlanib
ularning yuzasiga qora bo'yoqda sodda geometrik naqshlar ishlangan.
Ayrim sopol idishlar yuzasiga naqshlar o'yib yoki qirib(timab)ishlangan.
Bronza asrining so'nggi bosqichi va temir asrida shakllangan Xorazmning
Tozabog'yob, Suvyorg'on, Amirobod (mil. awalgi IX—VIII asrlar)
madaniyati o'zbek san’ati tarixida muhim bosqich bo'ldi. Bu davrda
sopol buyumlar yuzasini sir(glazur)bilan qoplash paydo boMdi.
Dastlabki davlatlar 0 ‘zbekiston hududida mil. aw . VIII—VII asrlarda
rivojlana boshladi. Davlat tuzilmalariga esa miloddan oldingi davrlarda
shakllangan qabilalar ittifoqining harbiy demokratiya tamoyillari asos
qilib olingan.