0‘zbekistonda diniy qarashlarning paydo bolishi va uning san’atdagi ifodasi

0‘zbekistonda diniy qarashlarning paydo boMishi va
uning san’atdagi ifodasi
Markaziy Osiyo yerlarida diniy tushunchalaming paydo bo'lishi,
rivojlanishi va san’atning unga xizmati, diniy e’tiqod va tushunchalar
tarixiga to‘xtaladigan bo'lsak u bizni uzoq o‘tmishga yetaklaydi/Bu
yerlarda qadim paytlarda diniy tushunchalar magiya, totemizm,jmemist
tasavvurlar paydo bo'lgan. Diniy tasavvurlar, o'lganlar ruhi tushunchalari
aniq ashyoviy dalillarda o'z aksini topgan. Jumladan, Teshiktosh j'o ri
Termiz yaqinidagi Turgandaryo vohasinine Boysun tog'larida qadimgi
odamlar yashagan manzildan arxeologlar turli tosh qurollar bilan birga
chamasi 8—9 yoshli o'g'il bolaning suyak qoldiqlari va uning atrofiga gir
aylantirib qo'yib chiqilgan tog' echkisi shoxlarining topilishi muhim
voqea bo'ldi. Bu topilma Markaziy Osiyo yerlarida juda qadim
zamonlarda ko'mish marosimi va u bilan bog'liq diniy tushunchalar
shakllana boshlagandan dalolat beradi. O'lgan odam yoniga turli
buyumlar qo'yish, marhum ko'milganda uning yoniga hayotlik paytida
ishlatgan, sevgan buyumlarini ham birga qo'shib ko'mish odati jamiyat
rivojlanib borgani sari murakkablashgan. Diniy tushunchalar keng
mushohadali falsafiy tus olib, ko'p dinlilik ko'p xudoga sajda qilish
asta-sekin yakka ilohga sajdaga aylana bordi. Yangi-yangi dinlar yuzaga
keldi. Ana shunday yirik dinlardan biri zardushtiylik dini edi. Mil. awalgi
VII asrda shakllangan bu diniy ta’limot odamlarning turmush tarzi,
urf-odatiga ta’sir etdi, odamlar yurish-turishi, kiyinishida shu din talabi
va ta’siri bo'ldi. Zardushtiylik dini me’morlik, amaliy va tasviriy san’atda
ham o'z aksini topgan. Zardushtiylik diniga binoan suv, havo, yer, olov
muqaddas bo'lib, olov esa tozalovchi, poklovchi ilohiy kuch hisoblandi.
Ana shu otashparastlik dini uchun muqaddas olov uylar qurilgan. Bu
uylarda olov doim
yonib turishi uchununi qo'riqlab, yaxshi
Olov uyi. Tiklarigart (rekonstruksiya qftinganylogik topilma asosida tiklangan olov
uyining ko'rinishi tepaga kichrayib boruvchi to'rtburchak shakllardan
tashkil topgan. Uning tepasidan tutun chiqishi ichki xonasida
muqaddas olov yonib turganligini
bildiradi.
Har bir shahar va qishloqda shunday olov uylari bo'lib, ularda
m uqaddas olov saqlangan. Jarqo'rg'ondan topilgan olov uyi
xarobasi shularning dastlabkisidir.Bu ibodatxona zardushtiylik dini
arafasida qurilgan deb hisoblanadi.Xorazmdagi Jonbosqal’a, Buxoro,
Samarqanddan topilgan olov uylarim qoldiqlari ham yuqoridagi fikrni
isbotlaydi. Toshkent viloyatining Ostaaon yuzasiga ishlangan bo rtma
hozirgi Oqqo rg on tumanidagi 3 msvir Qanqa arxeologik manzili olimlar
fikriga ko'ra, qadimgi Toshkent davlatining markazi bo'lgan. Bu davlatni
qadimgi davrlarda Yuni, Choch, Shosh deb atashgan. Qanqada ochilgan
to'rt minorali qo'rg'onda saroy ibodatxonasi — kapella va olov mehrobi
bo'lgan. Yozuv manbalariga ko'ra, davlatning asosiy ibodatxonasi
qo'rg'ondan tashqarida sharqda bo'lgan. Bu ibodatxona o'rtasida supa
bo'lib, unga marhum suyagi solingan ossuariylar qo'yilgan. Shu supa
ortida esa eshik bo'lib, undan kichik xonaga kirilgan. Bu xonada
muqaddas olov saqlangan, marosim kunlari u ibodatxona markazidagi
mehrobga yoki muqaddas supaga olib chiqib qo'yilgan. Ibodatxona
kompleksining xo'jalik xonalari bo'lib, u yerda turli buyumlar, jumladan,
taqinchoqlar saqlangan. Odamlar shu uma atrofida aylanib marhum
bilan xayrlashgan holda muattar hidli gullar sochganlar. Marosimning
ajralmas qismi qurbonlik qilish va marosim oshi berish bo'lgan. Mazkur^
ibodatxona taxminan yangi eraning 1 minginchi yillar o'rtasida qurilgan/
uning katta xonasining devorlari rasmlar bilan bezatilgan bo'lgan.
Zardushtiylik ma’lumotiga ko'ra, odamlar o'lgandan keyin uning
jasadini yerga ko'mish gunoh hisoblangan. Shuning uchun odam
o'lgandan keyin uning jasadini maxsus tepalikka olib borib qo'yishgan.
Bu tepalik odamlar yashaydigan joydan uzoqda bo'lib, tepalikda esa
turli itlar, burgut, yowoyi qushlar bo'lgan va ular odam go'shtini
suyagidan ajratib bergan. Yomg'ir esa suyakni yanada tozalagan. Quyosh
esa uni obdan quritgan. Shundan so'ng tepalik atrofida yashovchi odamlarsuyaklarniyig‘ib, sopoldan yasalgan idishchalarga solib, ko‘p hollarda
marhumnin o‘z uyiga ko'mganlar. Bu idishchalami ostadonlar yoki
ossariylar eb atashgaryAna shu ostadonlar shakli turli-tuman bo'lib, asosi to‘rtburchak
shaklida, qopqog‘i esa turli shakllarda, hatto odam boshi yoki qomati
shaklida, ba’zan xumga o‘xshatib, ba’zan o'tirgan odam shaklida yasalgan.
Ostadonlarning yuzalariga esa bo'rtma tasvirlar ishlangan yoki rasm
chizilgan. Bu tasvirlarda o‘sha davrlardagi odamlar urf-odati, masalan,
aza tutish voqealari aks ettirilgan. Bunday ostadonlar 0 ‘rta Osiyo
yerlaridan, xususan O'zbekiston tuprog'idan ko'plab topilgan. Shunday
ostadonlardan biri Samarqand viloyatining Mullaqo'rg'onida topilgan.
Bu ostadonning tashqi tomonida bo'rtma tasvir bo'lib, unda yonib
turgan olovga ikki tomondan odamlar o'tin, yoqimli is tarqatadigan
giyohlar tashlab turgan payti tasvirlangan. Ular og'izlarini maxsus
bog'lagich bilan berkitib olganlar. Chunki olov muqaddas, unga hatto
odamning nafasi ham tegmasligi kerak. Olov yonishi rasmi ham xarakterli.
Olovning alangalari chiroyli va tartibli qilib ishlangan shakli keyinchalik
bezak san’atida keng ishlatila boshlangan, bu shaklni antifiks deyiladi.
/Oqtepa (Chilonzor tumani. Toshkent.) yodgorligi ham shu davming
muhim yodgorligidir. Burchaklari minoralarga ega bo'lgan bu qo'rg'on
ikki qavatli bo'lib, uning asosan burchaklaridagi xona va tokchalarining
usti berk bo'lgan. Bu ibodatxona shahardan tashqarida bo'lib, katta
marosim va tantanalar uchun foydalanilgan. Bu ibodatxona VIII asrda
arablar yurishidan keyin tashlandiq holga kelgan bo'lsa ham,
otashparastlar bu yerdan uzoq foydalanishgan va ostadonsiz ko'mish
marosimlari o'tkazilgan.Yerqo‘rg‘onda ( 0 ‘zbekiston janubi) ham shahar
ibodatxonasi majmuasi bo‘lib, yangi asrning 1
minginchi yillaming 2-choragiga to‘g‘ri keladi. Bu
ibodatxona ma’buda Anaxitaga bag'ishlab qurilgan.
Arxeologik ishlar davomida be- yerdan otashparastlik uchun zarur anjomlar: olovmehrobi, turli
sopol buyumlar topilgan.
Zardushtiylik dini jahon dinlarining qadimiysi
bo'lib, ming yildan ortiq vaqt mobaynida ko'pgina
Sharq xalqlarining asosiy dini bo'lib keldi. Markaziy
Osiyo Eron, Ozarboyjon xalqlari islom diniga qadar
shu dinga e ’tiqod qildilar. Hatto islom kirib Antifiks
kelgandan keyin ham bu din uzoq vaqt mavqeyini
saqlab kelgan. Ibn Sino davrida (X—XI asrlar) ham shu dinga e’tiqod
qiluvchilar mavjudligi e ’tirof etilgan. Bu dinning ta’siri 0 ‘rta Sharqda
qator davlatlar tuzilganda yanada ortib bordi, keyinchalik uning urfodat va qoidalarivangi