1- бўлим Қадимги дунёда жисмоний тарбия

ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ СОҲАСИДА НАЗАРИЙ БИЛИМЛАРНИ 
РИВОЖЛАНИШИ. 
ЯН АМОС КОМЕНСКИЙ (1592-1670) 
Буюк славян педаго-демократи у тўғридан-тўғри немис феодаллари ва католик 
черковларига қарши курашда қатнашди. Коменский «чех қардошларни» жамоаси 
оиласида туғилди ва ўсди, кейин эса турли мамлакатларда. Педагог бўлиб ишлади. 
Я.А. Коменский дарсликлар ва қўлланмалар ёзди, бу дарсликлар бўйича жаҳондаги 
жуда кўп давлат болалар ўқидилар. Киши ишини тўғрилаш ҳақида умумий совет 
асрларини ёзди. Коменский халқлар ўртасида дўстлик ва тўғри муносабатларни 
ўрнатишида мухим тарбияни бирдан-бир мухим асоси деб қаради. Коменскийни 
шахсан ўзи Англия, Венгрия, Швеция ва Голландияда таълимни тарбияни ташкил 
этишиди қатнашди. 1656 йили Польшана Лешко шаҳрида «чех қардошлари» жамияти 
йўқ қилингандан кейин ўзининг педагогик фаолиятини у Амстердамда давом эттирди.
Коменскийга ҳар қандай педагогик ҳолат, қоидага бўйича, диний обрў билан 
асосланганди. Коменский, дунёни ҳудо тамонидан яратилганликни, дунёни билиш-бу 
ҳам ерда худо изловчиликка инкор қилмади, у умумий қонуниятларни маълум шаклга 
келтургунча «асос солган» ва табиатни билиш тамойиллари ёки ўргатиш ва тарбиядир. 
Я.А.Коменский «Буюк дидактика» китобида «Ҳаммани ҳамма нарсани билишишни 
ўргатади» деган унверсал назарияни сақлайди. У қуйдагича исбот қилади: «барча 
болалар учун мактабда ўқитиш универсал бўлиши шарт», ҳар бири бошқалардан 
қанча устун бўлса, у бошқаларга нисбатан кўпроқ шуғулланган деб айтади. 
Коменский бўйича, мактаб, ижодкорлик устахона бўлади. Мактаб таълим ва 
тарбия жараёнида ёшларни келажакда ўз ўзини тарбиялашга ва ўзини билим олишга 
тайёрлайди. Коменский тўртта ёш даврни аниқлаб берди.: ёшлик (туғилгандан то 6 
ёшгача), ўсмирлик (6-12 ёш), ўсмирлик (12-18 ёш), балоғатга етганлик (18-24 ёш), 
мактабни мақсади ва босқичи, ўраб турган дунёни ва ўз-ўзини бошқариш ва худога 
интилишидир. (Ўша вақтда ўзининг диний назариясини оғилишини рад қилиши, 
охиригача барча олим ва жамоат арбобларини ўзига хос бўлган). Коменский одатдаги 
синфда ўргатиш системаси асослаб берди ва ўқув йилида мактабга бир марта қабул 
қилиши, талаб қилиб туриб олди, чунки ўқитувчилар барча фанлар бўйича дарсни 
вазифасига ва аниқ мавзу бўйича жамоа ишини ўқувчилар билан олиб бориши керак. 
Билим ва малакаларни тўғри ўргатиши учун Коменский назарияни тўғридан-тўғри 
ҳаёт билан боғлаб боришни, «амалда ўргатишини», маълум педагогик шаклга ва 
тақсимлашга риоя қилишни тавсия қилади. 
Я.А.Коменский ўйин ва жисомний машқларга аҳлоқий тарбия воситаси 
сифатида қаради, энг мухим ўйин жараёнида болаларда яхши хислатни 
(мўътадилликни ва жасурликни, донолдикни ва хақиқатгўйликни) шаклли туради. 
Коменскийни жисомний тарбия тўғрисидаги фақат ХIХ асрнинг яримдан бошлаб 
Чехослования мактабларида амалга ошди. Хозирги вақтда Чехослованияда педагогика 
илмий-тадқиқот институтида Коменский номи билан аталди, мамлакатда жисмоний 
тарбия бўйича ишга раҳбарлик қилади.

---

41 
ДЖОН ЛОКК (1632-1704) – АНГИЛЯЛИК зодагон ва буржуазия жисомний 
тарбиясини идеалоги. У схолстик мактабларга қарши курашда ва синфий ўзаро 
келишувга яъна юқори табақадаги оқ суяклар ва буржуазия задагонлари билан 
рухоний феодалларни ўртасида келишувга олиб келди. Д.Локк ўрта аср схолостик 
мактабини “соғлом фикр”ни ва жентельмини амалий ихтиёжига қарши қуйди. Локк 
хукумрон синфларнинг болаларини қаттиқ қуллик билан тарбиялаш зарурлигини 
назарий жиҳатдан исботларди ва мусобақа-ўйин методи йўли билан тарбиячини 
амалга оширилишининг яхши натижа беришиши асослаб берди. Шундан кейин 
жисмоний тарбиянинг халқ воситаларидан энг мақсадга мувофиқ жисмоний 
машқларни ва ўйинларни танлаб олиш, уларни маълум бир услубга ва тартибга солиш 
жараёни бошланди. 
Машҳур қадимги рим педагоги Марк Фабия Кваптилимана (42-118) “соғлом 
танда-соғлом ақл” шиорини тарғибот қилиш билан бирга, Локк бу шиорини янги 
материалистик холатлар-“мускуллари ривожланган танада-гулдай очилаётган ақл” 
билан тўлдиради. Локкни фикри бўйича энг кучли жисмоний хусусиятларни 
иштиёқини келишини онги билан аниқлаш мумкин. Д.Локк шундай хисоблайдики, 
билиш тарбиячиларни раҳбарлигида ва кузатиши остида “амалиётда такрорлаш йўли” 
билан сезги органлар ва сезиши орқали киши онгига кириб келади. Д.Локк “Тарбия 
ҳуқида фикрлар” (1693 йил) китобида болаларни тарбиялашда биринчи ўринга 
жисомний тарбияни қўяди.У мактаб мактабни ўраб турган муҳитини мактаб 
ўқувчисини спорт фаолиятини бир-бирига тенглаштириб бўлмайди.
Д.Локкни ғояси шундан иборатки, яъни билиш билим ва мамалакаларни, инсон 
хаёти учун жуда зарурдирки, уни спорт ўйини методи йўли билан мувоффақиятли 
равишда ўзлаштириш мумкин, шунинг учун ҳам Англиядан ташқар га тезда тарқала 
бошлади. Д.Коккни “Тарбия ҳақидаги фикрлари” англосаксон давлатларида 
буржуазия жисмоний тарбия системасини ривожланишига ва тикланишига кучли 
таъсир кўрсатди.
Д.Локк 
ўқитувчилардан 
тарбияланувчиларни 
ўзига 
хос 
якка-якка 
хусусиятларини ўрганишни ва барча ўқитиш ёки ўргатиш жараёнида моҳирона 
бошқаришини талаб қилди. У болаларни ўқишга чақирмасликка, балки ўзлари уларни 
ўқитишини илтимос қилишини ўртоқлари улар билан бирга ўйнашини йўрашга 
эришини тавсия қилади. Болаларни инжиқлигини, дангасалигини, тез-тез ўзгариб 
туришларини енгиш учун ўқувчиларни биринчисини ёки энг каттасини сиз уни тўғри 
йўлга қўйсангиз, унда улар ёрдамида қолганларини барчасини хохлаган усулда 
бошқаришини қийин бўлмаслигини масалахат беради. Локкни усули бўйича 
ўргатишини мазмуни шундай жисмоний тарбия воситалари кириши керакки, у ҳар 
доим ва ҳамма вақтда қўлига қурол олиб аскар бўлишига ёрдам беради. Д.Локкни 
“Тарбия ҳақидаги фикрлар” китоби жисмоний тарбия соғломлаштириш ва спорт 
ишларини амалиётига катта таъсир кўрсатади ва шу асосида ижтимоий-иқтисодий 
томонлардан кам ривожланган ажнабий халқларни босиб олиш учун Англияда 
харакатга қўшинларни тайёрланган. 
Локк Меҳнаткаш халқ” болалари учун ҳар бир чернов қошидаги қавмларга 
реакцион мактаб лойҳасини, таклиф қилади, бунда жуда оз билим, таълим ва тарбияга 
сафланадиган маблағ оз бўлишини унинг учун улар ўзлари ишлаб топишларини 
таклиф қилади: йиғириш, тўқишни ва х.к. Локкни “ишчи мактабларига”мажбурий 
тартибда ишсиз ва ишламайдиган, мухтож ота-оналарни 3 дона 14 ёшгача бўлган 
болаларни йўлланма берилади. Локк тамонидан лойихалаштирилган мактабда болалар 

---

42 
фақатгина “нон туйгунча ва жисмоний тарбияни ўрнига узоқ давом этадиган ва кам 
харакатли мехнатни оладилар.