1-§ dintaniw pániniń maqseti hám waziypalari j

3-§ DINNIŃ ELEMENTLERI HÁM JÁMIYETTE ATQARATUǴIN WAZIYPALARI

Din quramalı jámiyetlik shólkemdi ańlatadı. Onıń strukturasında tómendegi elementlerdi bólip kórsetiwge boladı. Rawajlanǵan dinlerde onıń tómendegishe elementleri bar.⁴ Bular diniy sana, diniy sıyınıwlar (kult) hám diniy shólkemler bolıp tabıladı. Bul dinniń elementleri dinniń dáslepki formalarında ele tolıǵı menen rawajlanbaǵan. Diniy sana – diniy kóz-qaraslar, ideyalar, sezimler hám keypiyatlardı súwretleytuǵın kóz-qaraslar sisteması esaplanıp, házirgi rawajlanǵan dinlerde diniy sana eki dárejede ideologiya hám sociallıq psixologiya sıpatında qáliplesedi. Diniy psixologiya – adamlardıń diniy sezimleri, ádetleri, dástúrleri hám keypiyatları kompleksi. Diniy ideologiya bolsa diniy shólkemler arqalı bilimlerge iye diniy shaxslar en jaydıratuǵın túrli diniy ideyalardıń turaqlı sisteması esaplanadı. Diniy psixologiya rawajlanǵan sayın diniy kóz-qaraslarda quramalasıp baradı. Diniy kóz-qaraslardan diniy ideyalar qáliplesken, nátiyjede áyyemgi diniy isenim formaları – sıyqırshılıq, animizm, fetishizm, shamanizm hám basqalar kelip shıqqan. Diniy ideologiya diniy psixologiyadan parq qıladı. Ol túsinik hám kóz-qaraslardıń tártipli sisteması esaplanadı. Diniy ideologiya insaniyat rawajlanıwınıń joqarı basqıshlarında júzege keledi. Onı ruwxaniyler, din xızmetkerleri, dindi úyreniwshi filosoflar islep shıǵadı hám taratadı. Diniy ideologiya ayrım dereklerde teologiya dep aytıladı. Teologiyanıń tiykarın ádette diniy ideologiyanıń turaqlı hám belgili sistemalı kórinisi bolǵan múqáddes kitaplar (Tawrat, Zabur, Injil, Quran) quraydı.

Diniy ideologiya tómendegi quram bóleklerge bólinedi.

1. 
   Dogmatikalıq (grek. docmatos. pikir, táliymat degen mánilerdi ańlatadı) diniy táliymatdıń turaqlı, kem ózgeriwsheń qaǵıydalar sisteması;
   
2. 
   Apologetikalıq (grek. apologeotay. qorǵayman degen mánisti ańlatadı) ilahiyat tarawı hám diniy táliymatdı insaniyat oy pikirleri hámde tájribesine tiykarlanıp qorǵaw;
   
3. 
   Mistika hám moraldıń óz-ara baylanıslılıǵı (din moral qaǵıdalarına ilahiy mazmun beredi);
   
4. 
   Ámeliy mistika – shirkew hám meshitlerdiń iskerligi hám qudayǵa sıyınıw tártiplerin islep shıǵıw. Insaniyat jámiyetinde dinniń atqaratuǵın wazıypaları sıpatında tómendegilerdi keltirip ótiwimizge boladı. Dinniń dúnyaǵa kóz-qarastı qáliplestiriw funkciyası: Bul insanlardıń dúnyada tutqan ornı, onıń bul dúnyaǵa qatnası, adamnıń dúnya haqqında ulıwmalasqan kóz-qaraslarınıń sisteması esaplanadı.⁵ Haqiyqatlıqtı ózgeshe sáwlelendire otırıp, din dúnyanıń jaratılısı haqqında óziniń kórinisin islep shıǵadı hám usıǵan sáykes dinshildiń minez-qulqın, onıń dúnyadaǵı orientaciyasın qáliplestiredi. Dinniń kompensatorlıq funkciyası: Hár qanday dinge iseniwshilerge toltırıwshılıq, jubatıwshılıq, táselle beriwshilik - kompensatorlıq wazıypasın atqaradı. Mısalı, insanda turaqlı zárúrlik, talabı payda bolıwın alsaq, ol óziniń turmısı, ómiri, jámiyet hám tábiyat penen múnásiybeti barısında turmıslıq maqsetlerine erisiwi ilájsız bolıp kóringendey boladı, onda qanday bolsa da ruwxıy zárúrlik seziledi. Din bunday waqıtta onıń ruwxıy talabın qanaatlandıradı, erkin bekkemlep, isenimin arttıradı, al qapa bolǵanda táselle berip, joǵaltqanın tapqanday ruwxıy jaqtan súyew tabadı. Mısalı; Islamda hárbir musılman bul dúnyada erispegen arzıw-ármanına ol dúnyada erisiwine isendiredi, onıń ushın turmıstaǵı mashaqatlarǵa, qıyınshılıqlarǵa sabırlı bolıp shıdamlılıq kórsetiwge shaqıradı. Dinniń kommunikativlik funkciyası: dialogtı táminleydi. Ol diniy, hám diniy bolmaǵan iskerlik hám qatnasıqlarda payda boladı. Informaciya almasıw, óz-ara tásir kórsetiw, insandı insan tárepinen túsiniw proceslerin óz ishine aladı. Diniy sana eki túrli qatnasıqtı belgileydi: dindarlardıń óz-ara bir-biri menen qatnası hám dindarlardıń káramatlı kúshler menen baylanısları (quday, perishte, ólgenlerdiń ruwxı hám basqalar). Dinniń bul funkciyası óziniń iseniwshilerin, jámiyet hám shaxstı, etnikalıq toparlardı óz-ara qatnasıqların táminleydi. Dinniń regulyativlik funkciyası: málim bir ideyalar, qádiriyatlar, jol jobalar, stereotip, pikirler, úrip-ádetler, dástúrler, institutlar arqalı individ, toparlardıń iskerligi, qatnasıqları, sanasın morallıq normalar menen tártipke salıwdan ibarat. Ásirese, ólshemler sisteması (diniy huqıq, moral h.t.b.), úlgi (eleklew ushın kóp sanlı mısallar), qadaǵalaw (qaǵıydalar atqarılıwın gúzetiw), xoshametlew hám jaza beriw (haqıyqıy hám ólimnen keyin sıylıqlanıwǵa wáde beriw) júda úlken áhmiyetke iye. Mısalı islamdaǵı 5 waqıt namaz oqılıwı, ramazan ayında oraza tutılıwı, qurban xaytlardıń belgileniwin aytsaq boladı. Sonıń menen birge dinniń tártipke salıwshılıq funkciyasın tolıqtırıwshısı sıpatında Legitimlilik funkciyasıda korsetilip ótiledi, yaǵnıy din nızamlastırıwshılıq f unkciyanı da atqaradı. Dinniń bul funciyasın teoriyalıq deregin iri Amerikalı sociolog alım T.Parsons islep shıqtı. Onıń pikirinshe «Hár qanday sociallıq sistema turaqlı sheklewlersiz bar bola almaydı. Bunıń ushın nızam dárejesinde kóterilgen morallıq normalardı islep shıǵıwı kerek, din bunday normalardı nızamlastırıp ǵana qoymay, olarǵa bunday qatnasıqlardı belgileydi». Mısalı islamdaǵı sháriyat qaǵıydaları saqlaw h.t.b. Dinniń integracion hám dezintegracion funkciyası: individ, topar hám institutlardı bir tárepten birlestiredi, basqa tárepten olardı ajıratadı. Integraciya shaxslar, ayrım sociallıq toparlar, shólkemler, bir pútin jámiyettegi turaqlılıq hám shıdamlılıqtı saqlasa, dezintegraciya onı hálsizleniwge alıp keledi. Integracion funkciya málim bir mániste birden bir diniy isenim bar bolǵanda ámelge asırıladı. Dinniń óz iseniwshilerin birlestıriwshilik (integrativlik) wazıypası, yaǵnıy belgili adamlar toparın bir ideya, ideologiyaǵa biriktiriw, oǵan sıyınıwshı shaxs hám jámááti usı táliymat dógereginde saqlawǵa háreket qıladı. Mısalı YAhudiylikte bul dinge iseniwshilerdi bir millet bar ekenligin jeke quday – YAhvenıń eń súyikli bendeleri ekenligine isendirip olardı birlestiredi hám sonı sińdiredi. Eger shaxslardıń diniy sanası hám minez–qulqında bir-birine sáykes bolmaǵan ideyalar, sociallıq topar hám jámiyette bir-birine qarama-qarsı konfessiyalar payda bolsa, dinniń funkciyası dezintegracion boladı.
   

Joqarıdaǵılardan qısqasha juwmaq qılıp aytqanda, din insaniyat tariyxında birinshiden: ulıwma insaniy moral ólshemlerin ózine sińdirip alıp, olardı hámme ushın májbúriy minez–qulıq qaǵıydalarına aylandırǵan. Ekinshiden: adamlardıń awız birshilikte jasawına kómeklesken. Úshinshiden: adamlarda isenim sezimin bekkemlegen hámde ómir sınawları, mashqala hám qıyınshılıqlardı jeńip ótiwlerinde kúsh baǵıshlaǵan. Tórtinshiden: Ulıwma insanıy hám ruwxıy qádriyatların saqlap qalıw hámde áwladtan-áwladqa jetkeriwge járdem bergen hám usı jol menen mádeniyat rawajlanıwına úlken tásir kórsetgen.