1-§ dintaniw pániniń maqseti hám waziypalari j

18-§ BUDDIZM TÁLIYMATI HÁM ONIŃ TARQALIWI

Buddizm, áyyemgi hind diniy filosofiyalıq táliymatı negizinde júzege kelgen. Buddizm táliymatında Siddhartha jaratqan nızamları boyınsha adam ózin-ózi joq etedi, yaki qutqaradı degen ideya alǵa súriledi. Onıń táliymatına kóre dúnyadaǵı barlıq nárse «ótkinshi», turaqlı substansiyaǵa iye emes, sol sebebli qayǵı hásiretke tolı. Dúnyada barlıq nárseler waqıt ótiwi menen ózgeredi, sonıń ushın, hesh nársege artıqsha kewil qoyma dep esaplaydı. Bul mazmun dúnyada hesh bir nárse ózgerissiz qalmaydı, olar barlıq waqıtta ózgeriste boladı degendi bildiredi. Buddizm táliymatındaǵı bunday ózgeshelikler bul dinniń basqa dinlerden parqın keltirip shıǵaradı. Buddizm dininde hátte qudaylarda ózgeriwshi xarakterge iye dep túsindiriledi. Buddizm táliymatı boyınsha, dúnyada barlıq nárse «dxarma» (ruwxıy-materiallıq bólekshelerdiń) sheksiz háreketiniń nátiyjesin beredi. Olardıń hár qıylı kombinaciyası nárselerdi, haywanlardı hám adamdı dóretedi. Al ıdırawı bolsa ólimge alıp keledi. Ólimnen keyin jańa kombinaciyalar dóretilip, qayta tuwılıw iske asadı. Qayta tuwılıw ómirdegi jaqsı yaki jaman is-háreketlerimizge baylanıslı boladı. Bul qayta tuwılıw procesin «ómir sheńberi» yaki sansara dep ataydı. Buddizm dininde determenizm⁸ teoriyası bar bolıp, bunda insan ómirinde nátiyjesiz joq bolıp ketetuǵın is-hárekettiń ózi joq dep esaplaydı, sebebi dúnyada barlıq nárseler óz-ara baylanısqan hám óziniń sebebine iye. Adamlardıń ózi bul qublıslardıń bar bolıw sebebin ańlatadı. Insannıń kóplegen arzıw-niyetler bárshe baxıtsizlıqlardıń sebebshisi esaplanadı dep bilim beredi. Buddizm táliymatınıń ózine tán tárepi sonda, bárshe janlı nárselerge joqarı bahalıq sıpatında qaraw kerek ekenligi menen baylanıslı.

Buddizm dininde álem haqqındaǵı kóz-qaraslar ayrıqsha orın iyeleydi. Budda táliymatına kóre, álem úsh basqıshlı bolıp, onıń birinshisi eń joqarı absolyut tınıshlıq ómir súretuǵın «Nirvana» dúnyası. Onda insan bárshe táshwishlerden alısta boladı. Nirvanada rux – sansara (sanskritshe – kóship júriw, ózgeriw) shınjırlarınan tolıq azat boladı. Ekinshi álem jánnet bolıp, bul jerde sawap isleri sebebli rux gúnálardan azat boladı hám nirvanaǵa kóteriliw huqıqına iye boladı. Úshinshi álem eń tómendegi álem bolip bul jerde adamlar hám haywanlar jasaydı. Álemniń bul bóleginde rux tutqınlıqta jasaydı. Rux azat bolıwı hám joqarı álemge kóteriliwi ushın insan sawaplı isler qılıwı lazım boladı. Jawız adamnıń ruxı tómendegi álemde azaplana beredi hám joqarı álemge kóterile almaydı. Insan qansha jawız bolsa, onıń ruxı qayta tuwılıwında jáne tómendegi álemge túsedi, yaǵnıy buddizm táliymatına kóre, ólim insandı ómir azap-aqıretlerinen qutqara almaydı. Iygilikli ómirimizdiń eń aqırǵı maqseti. Budda menen birigiw, nirvanaǵa (bolmıstan joqarıǵa) kiriw, yaǵnıy barlıq qálewlerdi, talaplardı jeńiw, absolyutlik buzılmaytuǵın tınıshlıqqa erisiw bolıp tabıladı. Insanlar budda kórsetken tuwrı joldı tańlasa nirvanaǵa jetisedi dep kórsetiledi. Bul nárse buddanıń tereginiń astında ashqan «ullı tórt» shınlıqta bayan etiledi.
Budda jaratqan «tórt joqarı haqıyqat» buddizm dininiń tiykarın quraydı. Bulardıń birinshisi: «Azap-uqıwbettiń barlıǵı haqqındaǵı táliymatı» oǵan kóre, azab-aqıbettıń mángi ekenligi tán alınadı. YAǵnıy jasaw, tuwılıw, kesellik, ólim, jaqın adamınan ayrılıw h.t.b. Buddizm táliymatına kóre, ólim insandı ómir azap-aqıretlerinen qutqara almaydı, sebebi ólimnen keyin hám insandı qayta tuwılıw kútedi. Qayta tuwılıwlardıń joqarı forması – bul, álbette, insan bolıp qayta tuwılıw esaplanadı. Sebebi tek ǵana insan nirvanaǵa kóteriliwi múmkin. Eger insan ózi háreket qılmasa, onı hesh kim hám hesh nárse bul dúnyanıń azap-aqıbetlerinen qutılıp nirvanaǵa ótiwge járdem bere almaydı. Ekinshisi: «Azap-aqıretlerdiń sebebleri haqqındaǵı táliymat». Bunda azap-aqıretlerdiń sebebi adamnıń ózinde jaylasqan. Insan óz nápsiniń qálewleriniń qulı bolǵanı ushın azap-aqıret girdabında qaladı. Ruxtıń qayta túwılıw hám jańa azap-aqıretlerge dushar bolıw dawam etedi. Bunday qálewler insanǵa tán bolǵan ómirden lázzet alıwǵa, baxıtlı bolıp jasawǵa umtılıw, baylıqqa, ámelge qızıǵıwshılıq hám basqalar azap-aqıretlerdiń sebebi esaplanadı. Ushınshisi: «Azap-aqıretlerden qutılıw haqqındaǵı táliymatı». Bular adamnıń óz tilekleri menen nápsilerin tıyıwı, quwanıshqa, baxıtqa, muhabbatqa, ámelparazlıqqa, umtılıwshılıq qásiyetleri menen sezimlerin waz keshiw. Usı jerde ullı qaraqalpaq shayırı I.YUsupovtıń mına qosıq qatarları eriksiz yadqa túsedi.
Dúnya az waqtında bárine jeter.
Insap paqır azǵa qanaat eter.
Dúnya bolǵan sayın nápsi degen iyt.
SHinjirin julqılap qutırıp keter.
SHayırdıń bul qosıq qatarlarında nápsiniń insanniń jaman qásiyetleriniń biri ekenligi keń túrde ashıp berilgen. Haqıyqatında da insan dúnyaǵa keler eken óz nápsin tiya biliwi, sezimlerin basqara alıwı tiyis esaplanadı. Jamanlıq hám azap-aqıretlerdıń sebebi – insannıń hám bárshe tiri janzattıń bul dúnyaǵa – qayta tuwılıw dúnyasına baylanıslılıǵı esaplanadı. Qıynalıwdı joq etiwge alıp keletuǵın jol durıs pikirlewde, durıs sheshimde, durıs ómirde, durıs umtılıwda, durıs dıqqatta hám durıs baǵdarlawda. Seziwlik lázzetlerge beriliw hám de hádden tis ózin-ózi qıynaw jolı da biykarlanadı. Olar ortanǵı joldı tańlaydı. Tórtinshisi: azap-aqıretlerden qutılıw ushın budda kórsetken ádep-ikramlıq jaqtan ózin jetilistiriw jolına tiykarlanıwı kerek. Bul joldan barǵan adam budda jolın tutadı.
Buddizm táliymatı tiykarınan úsh bólimnen ibarat bolıp olar danıshpanlıq, meditaciya hám ádep-ikramlılıq.

1.