1-§ dintaniw pániniń maqseti hám waziypalari j

2-§ DINTANIW PÁNINIŃ PAYDA BOLIWI HÁM RAWAJLANIWI

Dinniń payda bolıwın hám rawajlanıwın ilimiy tiykarlap úyreniw, jáne dinniń payda bolıwınıń gnoseologiyalıq, sociallıq, ekonomikalıq, psixologiyalıq sebeplerin esapqa alıw lazım. Dintanıw XIX ásir ortalarında Batıs evropada bólek pán sıpatında payda bolǵan. Onıń tiykarshıları – Myuller hám Teylor esaplanadı. Batısta zamanagóy kórinistegi dinlerdi izertlew Maks Myuller (1823-1900) tárepinen baslap berilgen. Alım 1856-jılda “Salıstırmalı Mifologiya” hám 1870-jılda basılıp shıqqan “Dinlerdiń tiykarı hám qáliplesiwine tiyisli bolǵan sabaqlıqlar” atlı shıǵarmaları menen basqa dinlerdi úyreniwge jol ashqan hám úlken dańqqa erisken. Ol Angliyadaǵı ataqlı Oksford universitetinde dinler tariyxınan sabaq bergen. Óziniń “SHıǵıstıń múqáddes kitabları awdarması” shıǵarmasında ol birinshi ret “religious studies”(dintanıw) sózin qollaǵan. Myuller hám onıń zamanlasları dinlerdi ilimiy úyreniwde filologiyanı kerekli dep bilgen hám dinniń tiykarǵı mazmunına tek ǵana til arqalı qılınǵan izleniwler menen ǵana jetiw múmkin, degen pikirdi alǵa súrgen. Biraq keyingi dáwirlerde Gollandiyada SHantepi de la Sosse bul boyınsha izshil iskerlik alıp barǵan. Sonday etip dáwirler ótiwi menen Parij, Bryussel hám Rim sıyaqlı oraylarda dintanıw universitetler tálim dásturlerinen orın iyelegen.

Dintanıw pániniń rawajlanıwı onıń quramında tarawlarının da qáliplesiwine alıp keldi. Din fenomenologiyası. Din fenomenologiyası diniy sezim hám bul sezimniń kórinisleri derlik pútkil dúnyada bir-birine uqsaslıǵına dıqqat qaratıw; bárshe dinlerdiń tiykarı hám ideyasınıń bir ekenligin dálillewge háreket qıladı. Sonıń menen birge diniy belgilerde jasırınǵan mánislerdi ashıw hám allegoriyalıq^* sózlerdiń múqáddes mazmunın jarıtıw sıyaqlı isler onıń wazıpalarına kiredi. Din sociologiyası. Dinge jámiyet qatnasıqlardıń bir túri sıpatında, bul qatnasıqlar nátiyjesinde kelip shıǵıwshı waqıya-qubılıslardı úyrenedi. Sol sebebli bul ilim tarawı sociallıq diniy shólkemlerdi, dinniń mámleket, xalıq hám shańaraqqa qatnasın, din tarawında payda bolıwı sociallıq waqıya-qublıslardı, túrli din jámáátleriniń jámiyet penen bolǵan qatnasıqların tiykarǵı mashqala sıpatında úyrenedi. Din psixologiyası. Bul ilim tarawı, zamanagóy psixologiya menen birgelikte qáliplesken hám onıń bir tarmaǵına aylanǵan. Din psixologiyası diniy sezim, isenim, diniy keshirmeler máselelerin insanniń ruwxıy shárayatlarınıń bir kórinisi sıpatında alıp qaraladı. Din filosofiyası. dindi filosofiyadan kelip shıǵıp analiz qıladı. Bul ilim túri, qandayda bir jaratıwshı kúsh isenimine filosofiyalıq bir tiykar tabıwǵa háreket qıladı. Din filosofiyasın basqa din ilimlerinen ajıratıp turatuǵın tárep bul, ondaǵı juwmaq shıǵarıw, húkim shıǵarıw qásiyeti esaplanadı. Basqa din ilimleri, baha beriw, múnásebet bildiriw metodına súyengen halda diniy máselelerdi sheshse; Din filosofiyası, olar shıǵarǵan sheshim hám erisken nátiyjelerden keń kólemde paydalanadı hám bul nátiyjeler sebepli bir qansha húkimlerdi shıǵaradı. Hátte din filosofiyası, dindi maqset qılıp alǵan ilim túrleri qolǵa kiritken jetiskenlikler hám bul nátiyjelerge erisiw ushın olar qollaǵan metodlar haqqında hám húkim shıǵarıwı múmkin. Din filosofiyası dinniń áhmiyeti, insannıń diniy haqıyqatlar menen bolǵan baylanıslılıǵın úyrenedi. Bul ilim túriniń itibarında bolǵan mashqalalarınıń basında qudaydıń bolmısı, sıpatları, jaratıwshı- kosmos múnásiybeti, jaratıw, álemniń jaratılıwındaǵı maqset, qayta tiriliw, payǵambarlıq hám saza sıyaqlı keń kólemdegi metafizikalıq xarakterge iye máseleler tiykarǵı orındi iyeleydi. Bunnan tısqari ilim-iyman, ilim-din, din-mádeniyat (din-iskusstvo, din-til-ádebiyat) diniy tájiriybe, diniy sezim sıyaqlı tiykarlar hám bul ilim izertlew predmetine kiredi. Filosofiyanıń basqa bólimleri sıyaqlı «Dintanıw tiykarları» dúnyaǵa kóz-qaras penen baylanıslı máselelerdi ashıp beriwge baǵdarlanǵan. Bul pán tábiyiy ilimiy, sociallıq pánler menen óz-ara baylanısta rawajlanadı. Ol etika, estetika, tariyx, etnografiya, arxeologiya, psixologiya hám tariyxıy ilimler menen baylanıslı.
Haqıyqatında da din insaniyat ruwxıy ómiriniń quram bólegi esaplanadı. Dinniń táriypi, táliymatı, sociallıq ómirdegi ornın úyreniwde túrli jandasıwlar bar olar:

1. 
   Ilahıylıq (teologiyalıq) páni tárepinen.
   
2. 
   Kritikalıq ateistlik tárepinen
   
3. 
   Ilimiy tárepten jandasıladı.
   

J ámiyet ushın hárqaysı jandasıw nátiyjesinde toplaǵan ilimiy, ámeliy, tariyxıy, filosofiyalıq maǵlıwmatlar júdá úlken áhmiyetli esaplanadı.
Dinlerdiń payda bolıwın dúnyalıq ilimler tárepinen analizleytuǵın bolsaq din – social-tariyxıy qubılıs sıpatında alıp qaraladı. Din–insanlar jámiyeti rawajlanıw tariyxınıń belgili basqıshında payda bolǵan jámiyetlik sananıń formalarınan biri bolıp esaplanadı. Din insandi qorshap turǵan dógerek atıraptan bólek bolǵan, insandi hám dúnyadaǵı bárshe nárseni jaratqan, hám usılayınsha insanlarǵa tuwrı, haqıyqıy, ádil ómir jolın kórsetetuǵın, ilahiy bolmısqa isenimdi súwretleytuǵın kóz-qaraslar jıyındısı hám táliymat. Rus tilinde din mánisin ańlatatuǵın «religiya» sóziniń kelip shıǵıwı haqqında sózliklerde birqansha jandasıwlar keltirip ótilgen. Olardan ayrımlarına kóre usı atama latınsha «religio» sózinen kelip shıǵıp, «dıyanat, dindarlıq, tárkidúnyashılıq, qudayǵa sıyınıw, asketizm, múqáddes nárse yaki jay, ibadat-sıyınıw hám ol menen baylanıslı diniy máresim hám bayramlar» degen mánislerdi ańlatadı. Ekinshi topar tilshiler «religio» sózi semantikalıq, máni hám morfologiyalıq tárepten «relegere» sózi menen baylanıslı bolıp, «jańadan toplaw, jańadan tańlawǵa kirisiw, qayta islep shıǵıw ushın aldıńǵı sintezge qaytıw» sıyaqlı mánislerdi ańlatadı, dep tastıyıqlaydı.
Alımlar belgili bir isenim din dep atalıwı ushın úsh tiykarǵı qásiyetke iye bolıwı lazımlıǵın aytadı. Bulardan: Birinshisi, tábiyattan tıs ruwxlar haqqındaǵı kóz-qaraslardıń bar bolıwı. Hárbir dinde sıyınıw obekti – Quday bolıwı shárt esaplanadı. Bar dinlerdegi Quday haqqındaǵı kóz-qaraslardı shártli túrde ekige – transcendent hám immanent ruwxlarǵa bóliw múmkin.

• 
  Transcendent ruwxlarǵa insanlar áleminen sırtta, insanlarǵa hesh qanday baylanısı bolmaǵan, qáte hám kemshilik hám nuqsanlardan jıraq qudaylar kiredi. Buǵan mısal sıpatında Islam dinindegi “Allataala” hám Xristianlıqtaǵı “Ata Quday”, YAhudiylikdegi “YAhve”nı keltiriw múmkin.
  
• 
  Immanent ruwxlar degende bolsa tábiyattıń bir bólegi sıpatında sáwlelengen, insanlarǵa uqsap ketetuǵın, biraq tábiyattan tıs jaratıwshılıq, buzǵınshılıq sıyaqlı kúshlerge iye bolǵan qudaylar kiredi. Bunday túrdegi ruwxlar kóbinshe antropomorflıq (insan kórinisinde) yaki zooantropomorflıq (yarımı adam yarımı haywan) zoomorflıq (haywan) formasında súwretlenedi. Buǵan mısal sıpatında Áyyemgi Mısr, Grek, Rim civilizaciyaları, Hindstan, Qıtay, YAponiya dinlerin sanaw múmkin.