1- mavzu: Kirish. Fanning maqsadi va vazifalari. Reja O’lkashunoslik kursining maqsadi va vazifalari

Savol va topshiriqlar 
1. Geografik o’lkashunoslik nimani o’rganadi? 
2. Geografik o’lkashunoslik qanday tarmoqlardan iborat? 
3. Geografik landshaftlarni o’lkashunoslik maqsadlarida o’rganish qanday tartibda olib boriladi? 
4. Iqtisodiy o’lkashunoslik nimani o’rganadi? 
5. Iqtisodiy ob’ektlar o’lkashunoslik maqsadlarida qanday tartibda o’rganiladi? 
6. Tabiiy va iqtisodiy o’lkashunoslik orasida bog’liqlikni aniqlang. 
 

---

2-mavzu: O’lkashunoslikning rivojlanish tarixi 
.(2 soat) 
Rejasi: 
1. Ulkamizning urganilishi xakida dastlabki ma`lumatlar. 
2. Patsha rossiyasi davridagi urganilishi. 
3. Ulkamizning xazirgi davridagi urganilishi. 
1. Biz yashayotgan ulkamiznin aymagin, uning tabiatini, xalkini va ekonomikasini tadkikot 
ishlari buyicha eng daslabki ma`lumatlarni Dune ilmida bundan bir necha ming yillar avval 
yozilgan adabiyotlarda xam uchratamiz. Masalan: Gerodot, Poliviy, Strabon, Ptolimey va ularga 
ukshash ayamgi grek va rim ilmpozlari mexnatlarida Amudaryoning bar ekanligi xakida 
dastlabki xabarlar berilgan edi. 
Bul ilmpazlarning bizning ulkamiz xakida ma`lumatlari juda ustirtin edi. Buning sababi 
ularning xech biri bizning ulkamizni kurmagan, odamlardan eshitishlari buyicha umumiy 
markaziy Osiyoning kartasini tuzgan. Shu sababli ularning ayirimlari Amudaryo Kaspiy 
dengiziga kuyadi desa, ekkinchisi u Orol dengiziga kuyadi dep yozgan. 
712-yili Xorezm xanligini Arablar basib olgannan keyin, bizning ulkamiz xakida daslabki 
anik ma`lumatlarni arab geograflari mexnatida uchratamiz. 
Ulkamizda yashagan uz davrining geografiyasi buyicha kuplab ma`lumatlarni urta 
asirlardagi belgili Xorezm ilmpazlari Xorezmiy va Beruniyning mexnatlarida kurishga buladi. 
biz yashayotgan aymagimiz xakidagi anik ma`lumatlarni 17-asrda Rossiyada bosilib chikkan 
«katta sizilma» mexnatida uchratamiz.
Ulkamiz aymagini ruslar tarafidan tadkikot ishlarining boshlanishida ayniksa ulkamizning 
territoriyasida kazilma boyliklarning kupligi, Amudaryo del`tasining dexkonchilik uchun 
kulayliligi ularning dikkatida turdi. Masalan: 1714-yili Peterburg shaxriga urta Osiyodan 
turkmen xoja-nefes boradi. U Amudaryoning daslab Kaspiy dengiziga kuyganligini, Amudaryo 
basseynidagi kumlardan oltin olishga bolatuginligini Petr I ge xabarlaydi. 
Bunday xabarlar Amudaryo basseynin urganilishida Rossiyada katta kizigiushilik poyda 
etadi. Shu xabarlardan keyin ushbu yilning uzinda-yok bu ma`lumatlarni tekshirish maxsadida 
Petr I tarafidan Aleksandr Bekovich Cherkasskiyning boschiligida Amudaryo basseyniga 
ekspeditsiya tashkil etildi. 
Amudar`ya gidrografiyasini kartalashtirishda bu ekspeditsiya ma`lumatlari juda axamiyatli 
buldi. Masalan: Petr I den alingan ma`lumatlar buyicha tuzilgan frantsuz kartografi Delileyning 
kartasida, Amudaryoning Kaspiy dengiziga kuyilmaytuginligi tarixta birinchi kursatilgan. 
Amudaryoning suvi kuyiladigan kul birinchi marotaba Orol degan nom bilan berilgan. 
Stokgol`m shaxrida kartograf Shtralenbergning Rossiya xududi buyicha kartasi bosilib chikdi. 
Kartaning 
chizilishida 
A.B.Cherkasskiyning 
ekspeditsiyasining 
ayrim 
ma`lumatlari 
foydalanilgan. Bu kartaning Amudaryo joylashgan basseynida tarixta birinchi Xojakol va Shayik 
Jamil togi (Sultan Uays togidagi eng baland tog nuktasi) degan geografik atomalari kursatilgan. 
A.B.Cherkasskiyning ekspeditsiyasining kungilsiz xodisalar bilan tugashi Rossiyaning 
Amudaryoni urganishga bulgan maxsadlarini bir kancha vaktgacha tuktatib kuydi. 
A.B.Cherkasskiyning ekspeditsiyasidan sung Karakalpakstan xududida 1825-yili polkovnik 
A.S.Berg boschiligidagi ekspeditsiya ushbu xududning er betining tuzilishini va klimani urgandi. 
1820-yili ulkamizda tabiatshi E.L.Everman 1840-yili Ivan Muravin tarafidan tadkikot ishlari alib 
borildi. 
Ular uzlari yurgan erlerning gidrografiyalik va tabiiy sharoyti xakida ma`lumatlar algan. 
Bul ekspeditsiyalarning ishinde E.L.Eversman basshilik etken ekspeditsiya en exmiyetlisi boldi. 
Ekspeditsiya juumaginda Orol dengizi boylarining osimligi, xayuanati, jer usti, jer astining 
geologiyalik duzilisi buyicha «Orinbor ulkasi tabiatining tarixi» kitabi baspadan shigarildi. Bul 
kitapning shigiui bilan tek Rossiya emes, xatteki evropa ilmpazlari arasinda Orol-Kaspiy 

---

basseyni Oroligindagi jerler xakida 1-ret ma`lumatlar payda boldi. Sababi sol uakitka shekem 
ilmpazlar arasinda Ustirt jaylaskan xudud tau dizbeklarigan ibarat degen koz-karas xukim 
suretugin edi. 
1847-jilning baslarinda Orol dengizine tadkikot ishlari baslandi. 1848-yili Orol dengizin 
tadkikot ekspeditsiyasiga Aleksey Ivanovich Butakov tayinlandi. Ekspeditsiya kuramiga xar 
kiyli mtaxassislar keldi. 
1848-49 yillari A.I. Butakov basshiligindagi ekspeditsiya ishi natiyjesinde Amudaryo bilan 
Sirdar`yanin tomengi agisi va Orol dengizi xakida koplegen ma`lumatlar jiynaldi. 
XX asirning ikkinchi yariminda Rossiyada kapitalizmnin rauajlana baslaui uaktinda-ak rus 
burjuOsiyosi ozlariniin aldiga territoriyani keneytiu maselesin koydi. Tabiiy baylaklarga bay va 
arzan bazar retinde orta Osiyoni uziga kosip aliu rus burjuOsiyosining birinshi maxsadidaine 
aylandi. Sababi bul teritoriya sol davrdegi Rossiyadagi rauajlanip kiyatirgan tokimashilik sanaati 
uchun asosiy shiyki zat paxta bilan taminleu uchun da zarur tuman bulib esaplanatugin edi. Shu 
sababli-da XIX asirde-ak orta Osiyonin kopshilik xududlari Rossiyaga karatildi. Al 1873-yili 
Xiyua xanligin Rossiya basip aldi. 
Usi davrden baslap Karakalpakstan Respublikasi aymaginda onin ekonomikasi va tabiiy 
shariyati buyicha izertley alip bargan bir neshshe ekspeditsiyalar uyimlastirildi. Asirese 
Amudaryoni Kaspiy bilan kosiu maselesi kolga alindi. Usigan baylanisli Amudaryonin daslabki 
arnalari esaplangan Uzboy, Gonedar`ya va Sarikamista ilmiy tadkikot ishlari alip barildi. 
Ularning ishinde mutaxassisligi buyicha geolog, gidrograf, botanik, zoolog va boshka ilmpazlar 
tabiiy shariyatining barlik yunalishlari buyicha doymiy tadkikot ishlari olib barildi. 
Masalan: Amudaryoni tadkikot tarixinda birinshi ret A.I. Gluxovskiyning ekspeditsiyasinda 
1879-1880-yillari Amudaryodagi Tuyemoyinda Nokis shaxarsi tusinda va dar`yanin kuyar 
jerinde suuning sarplaniui buyicha baklaular olib barilgan. Usi ekspeditsiya agzasi meteorolog 
F.B.Dorant Nokis shaxarsining aymaginda xar bir saat sayin xaua rayina sipatlama beriushi 
meteorologiyalik baklaular olib bardi. Natiyjede birinshi ret ulkamiz aymagining shol 
klimatining farkini aniklauga mumkinshilik beretugin ma`lumatlar jiynaldi. F.B.Dorant birinshi 
ret Amudaryo suvi temperaturasi buyicha baklaular olib bardi. Ol 1874-jilning 1-oktyabrinen 
1875-jilning 28-sentyabrine shekem Nokis tusindagi Amudaryo kayirining mineralogiyalik 
kuramin aniklau maxsadidainde bir neshe ulgi algan. Usi ekspeditsiya agzasi gidrograf 
N.N.Zubov Amudaryonin tomengi agisinda suuning sariplaniui buyicha baklaular jurgizgen. 
Bul ekspeditsiyada jiynalgan gerbariy va kollektsiyalarni aniklau uchun Peterburg va 
Moskvadagi bir neshe laboratoriyalar ish islegen. 
Masalan: F.B.Dorantning Amudaryo kayiridan jiynagan ulgilarini professor K.Shmidt aniklagan. 
Natiyjede Amudaryonin xar yili olib keletugin ilayining meneralogiyalik kuramin dun`yadagi en 
ilayli dar`yalar- Nil, Ganga, Missisipi mnen salistiriuga mumkinshilik berdi.
XX-asirning basinda ulkamiz aymaginda geolog-geograflardan: L.S.Berg, A.D. 
Arxangel`skiy, S.N. Nikitin toprak tadkikotshilarigan N.A.Dimo, S.S.Neustruev gidrologlar 
N.A.Baroning, 
K.N.Vladimirov, 
L.N.Molchanov 
injener 
V.V.Tsinzerling 
geodezist 
N.V.Mastitskiy tadkikot ishlarin olib bardi.
Ularning ishinde akademik A.S.Berg va akademik A.D.Arxangel`skiyning mexnatleri 
ayriksha urin iyeledi. 
XIX asirning ikkinchi yarimi XX asirning baslarinda sholkemlestirilgen ekspeditsiyanin tadkikot 
ishlari ulkamiz aymagining xalki, madaniyati, xojaligi, etnografiyasi, arxeologiyasi mnen 
baylanisli olib barildi. 
1875-yili polkovnik Nosovich basshiligindagi komissiya ulkamizge kelip ulkade suudan, 
jerden paydalaniudi tartiplestiriu, baskariuning janasha adminstrativlik boliniuin boloslik va 
kishloklarga boliu xar kiyli statistikalik ma`lumatlar yigish isleri bilan shugillangan. 
1909-yili sentyabr`de K.Palen Amudaryo bolimining Shimbay uchastkasinda xalkning 
kanday kasipleri bilan shugillanatuginligin, dexkonchilik va sharuashilikning jaylasiularin, 
xalkning koshpeli va otirikshi bolimleri buyicha esaplau tadkikot islarini olib bardi. 1912-yili 
agronom Anderson usi jer maydaninda dexkonchilik yunalishin izertledi. 

---

1912-1913-yillari olib barilgan statistikalik ekonomikalik tadkikotlerning juumaklari 
ekonomist I.Rilovning redaktorlauinda eki tom bulib baspadan shigarildi. 
1916-yili D.Panfilov va Kavalevlar ulkamizde jer olsheu ishlari bilan shugillanip ularni 
esapka aldi. Jokarida ati atalgan bir neshe kornekli ilmpazlarning ulkamizni tadkikoti 
natiyjesinde xar kiyli mexnatler juzege keldi. 
Sovet xukimeti davrinde Karakalpakstan aymaginda ilmiy tadkikot ishlariga davlatimiz 
tarepinen ayriksha keuil bolindi. Daslabki uakitlari ilm-tadkikot ishlari SSSR ilmler akademiyasi 
tarepinen olib barildi. Ogan: Moskva, Leningrad, Tashkenttegi atakli ilmpazlar katnasti. 
Barlik tadkikot ishlarinda xududta dexkonchilikti rauajlandiriu basli maxsadida bulib kaldi. 
Xalk alningda eski suugariu kanallarin tazalau va janadan suugariu kanallarin kaziu vazifasi 
koyildi. 1917-jilga shekem ulkamizde Amudaryonin tomengi agisinda tek Nokisning tusinda 
gana Chatli gidrometeostantsiya ornatilgan edi. Sovet xukimeti davrinde ularning sani kobeydi. 
1924-yili Tuyemoyinda 
1931-yili Zayir kishlokinda 
1934-yili Turtkul va Kipshakta 
1952-yili Amudaryonin shep jagi Raushanda 
1955-yili Amudaryonin dengizge kuyar jeri Temirbayda 
gidrometeorologiyalik baklau postlari va gidrometeostantsiyalari kurildi. 
1929-1938-yillari O.S.Vyalov Usturt boylarining geologiyalik duzilisin tekserdi. Ol 
Usturttegi kudik va bulaklar xakida 1-ma`lumatlarni berdi. 
Ulkamiznin geologiyalik duzilisin tadkikotde A.I.Smolkonin roli katta. Ol ulkamiznin neft` 
va gazge bay ekenligin dallilep berdi. 
1933-yili Leningrad shaxarsinda SSSR ilmler akademiyasining Karakalpakstan ondiriushi 
kushlarini 
tadkikotge 
arnalgan 
konferentsiya 
bulib 
otti. 
Ogan 
Respublikamizdan 
K.Nurmuvamedov, K.Ubaydullaev, T.Nizamatningov va boshka katnasti. 
1951-53-yillari Amudaryonin tomengiagisinda SSSR ilmler akademiyasining ondiris 
tadkikot buyicha Soveti tarepinen uyimlastirilgan Orol-Kaspiy ekspeditsiyasi ish isledi. Usi 
ekspeditsiya juumagi retinde 1956-yili «Amudaryonin tomengi agisindagi suugariu maseleleri» 
degen toplam ayriksha kitap bulib shikti. 
1952-jildan baslap bir neshshe yillar katariga Leningradtagi davlatlik okeanagrafiya instituti 
tarepinen Amudaryo del`tasinda M.M.Rogovning basshiligi astinda gidrologiya-gidrografiyalik 
tadkikot olib barildi. Tadkikotler juumagi retinde 1957-yili M.M.Rogovning «Amudaryo 
del`tasining gidrologiyasi» degen mexnati basilip shikti. 
1960-yili SSSR ilmler akademiyasi baspasidan «Amudaryonin tomengi agisi, Sarikamis, 
Uzboy» degen kitap basilip shikti. Ol 1937-jildan beri S.P.Tolstov baskargan Xorezm 
ekspeditsiyasi ma`lumatlari edi. 1960-62-yillarda Konirat tumanindagi Teren burgilau 
ekspeditsiyasi bilan barlaushi burgilau mekemesi ashildi. Ol birinshi bulib Ustirtte terenligi 
2000-3000 metrlik kudik (skvajinalar) kazip, bul tumannin neft` va gaz boyliklarin izley basladi. 
Usi yillardan baslap Nokiste Geofizika ekspeditsiyasi isley basladi. Ol ulkamizni geofizikalik 
tarafdan teksharishdi amelge asira basladi. 
Tashkenttegi Neft` va gaz instituti 1959-jildan baslap akademik A.M.Akramxojaev 
basshiliginda ulkamiz aymagining neft` va gaz kanlariniin bar ekenligin alning ala aniklau 
buyicha ish olib bardi. 
Respublikamiz tabiati, tabiiy zapaslari, ekonomikasin va madeniyaning tadkikotde 
Uzbekiston Respublikasi ilmler Akademiyasining Karakalpakstan bolimi, Berdak atindagi KMU 
professor-okitiushilari jamaati, Shimbaydagi Sh.Musaev atindagi dexkonchilik ilmiy tadkikot 
instituti Uzbekiston sali ilmiy tadkikot bolimi va boshka ilmiy mekemelerbilan xaua baklau 
stantsiya baxali ilmiy tadkikot ishlarin tabisli jurgizbekte. Ulkamiz ilmpazlari tarepinen paxtanin 
va salining bir neshshe tez piser va sapali sortlari islenip shigilip kishlok-xojaligimizda kennen 
kollanilmakta.