1. 1-§ Nominal hám real jalpı ishki ónim ii-bap. Ekonomikalıq ósiw 1-§ Ekonomikalıq ósiw faktorları 2-§ Ekonomikalıq ósiw túrleri

I-Bap. Milliy ekonomika
1.1-§ Nominal hám real jalpı ishki ónim

Milliy ekonomikalar qanshellilik parıqlanbasin, baribir olar hámme ushın ulıwma bolǵan bazar nızamlarına qaray rawajlanadı jáne bul jaratılǵan tavar hám xızmetlerdiń kóbeyip barıwında ańlatpa etiledi. Makroekonomika milliy ekonomika bo'lar eken, bul ekonomikanıń pútinligin ańlatadı, barlıq firmalar, shańaraq xojalıqları hám barlıq bazarlar iskerliginiń sońı nátiyjesi boladı. Makroekonomika jámiettiiń umumekonomikalıq iskerligi bolǵanınan bul jerdegi ózgerisler qaytaldan firmalar hám xojalıqlar ekonomikasına tásir etedi. Sonday eken, mikro hám makroekonomika tıǵız baylanıslılikda boladı. Ekonomikanıń tiykarǵı qatnasıwshıları firmalar hám shańaraq xojalıqları makroekonomikalıq ohorotda qatnasadılar. Olar bir-birine resurslar hám tutınıw tovarların jetkezip berediler. Xojalıqlar islep shıǵarıw faktorları bo/. origa miynet, jer hám kapital sıyaqlı resursların jetkezip berediler hám olardı satıwdan pul tabısına iye boladılar. Bul resursların firmalar bo/ordan satıp alıw ushın pul formasında ǵárejet etediler. Olar resursların islep shıǵarıw faktorına aylantırıp tavar hám xızmetlerdi jaratadı, olardı qarıydarlar bazarına shıǵarıp xojalıqlarǵa sotadilar. Resurslar sotilgan waqıtta xojalıqlar dáramat alsa, tutınıw buyımların firmalardan satıp alınǵan zat etkenlerinde ǵárejet etediler. Sol taxlitda firmalar resurs alǵanda ǵárejet qilsalar, óz tavar hám xızmetlerin satıwǵanda dáramat aladılar. Firmalar hám xojalıqlar makroekonomikalıq oborottıń tiykarǵı qatnasıwshıları bolsalarda, bul ishda mámleket de qatnasadı. Mámleket firmalar hám xojalıqlarǵa social xızmetler kórsetedi hám olardan onıń haqi retinde salıqlardı aladı. Qullası, ekonomikalıq oborot júz bergende firmalar, xojalıqlar hám mámleket ortasında ekonomikalıq baylanıslar omatıladı.

Sonday eken, makroekonomikalıq oborotda firmalar, xojalıqlar hám mámleket ortasında tavar hám xızmetlerdi pul jardeminde ayırbaslaw, yaǵnıy tavar -pul munasábetleri júz beredi. Sol processda ekonomika qatnasıwshıları óz tavarın satıp, basqa tavar satıp alıw arqalı óz zárúriyatın qandiradi. Makroekonomikalıq oborot processinde ekonomika eki sektorǵa ajratıladı :
1. Real sektor — bul jaratılǵan tavar hám xızmetlerdiń ekonomika subektleri o 'rtasidagi háreketi;
2. Pul sektorı — bul subyektlar ortasındaǵı tavar hám xızmetler háreketine keri túrde júz beretuǵın pul aǵımınıń háreketi. Real sektor daǵı firmalar jalpı ishki ónim jaratıwadı. Jalpı ishki ónim (JIÓ ) degende málim dáwir dawamında mámleket ishinde sońı nátiyjede jaratılǵan tavar hám xızmetlerdiń bazar ma`nisi túsiniledi. JIÓ bul aralıq yaǵnıy qayta islenetuǵın ónim emes, bálki tutınıwǵa tayın bolǵanınan bazarda satılatuǵın ónim- bolıp tabıladı. Onıń bazarda sotilgan bahası bazar ma`nisi boMadi. Bul qıy- mat tavardıń muǵdarı hám sapasın sáwlelendiredi. JIÓ ni tek m ápiwayı forması bar tovarlar, mısalı, azıq-túlik, kiyim-keshek turaq-jay, mashina -úskene hám transport qurallarıninggina ma`nisi emes, bálki materiallıq forması boMmagan xızmetler, mısalı artist, shıpaker, o 'qituvchi, yurist, shashtárez sıyaqlılar xızmetiniń ma`nisi de quraydı. JIÓga arnawlı bir dáwirde, mısalı, bir jılda tazadan jaratılǵan ónimler bazar ma`nisi kiritiledi. Biraq buǵan ilgeri jaratılǵan, lekin keyinirek qaytaldan sotilgan ónim ma`nisi kirmaydi. JIÓ ga arnawlı bir mámlekettiń ishkerisinde jaratılǵan ónim hám xızmet kiredi.
Sol mámleket wákilleri basqa jerder, yaǵnıy shet elde jaratqan tavar hám xizniatlari onıń JIÓiga kirmaydi, kerisinshe basqa mámlekettiń JIÓ ini quraydı. Mámlekettiń ózinde hám sırtında onıń wákilleri jaratqan tavar hám xızmetlerdiń bazar bahaları birgelikte jalpı milliy ónimdi (JÓÓ ) quraydı. JÓÓ den jámi amortizatsiya ajıratılǵan qarjıların, yaǵnıy mashina— úskeneler hám jay-imaratlardıń to'zigan bólegi ma`nisin shegirib taslasak, qalǵan bólegi sap milliy ónim yamasa milliy dáramat, dep júritiledi.
Milliy ekonomika jaǵdayın xarakteristikalaytuǵın tiykarǵı kórsetkish JIÓ boladı. Kópshilik mámleketlerde JIÓ hám JÓÓ parq- lanishi ±1 % átirapında boladı. Usınıń sebepinen, mámlekettiń ekonomikalıq potencialına baha berilgende JIÓ tiykar etip alınadı.
JIÓ pútkil jámiyet ekonomikalıq iskerliginiń málim dáwirdegi nátiyjesi esaplanadı. Onıń muǵdarı eki usıl járdeminde esaplab shıǵıladı :
1. Dáramat usılı. Bunda ekonomikanıń barlıq subektleri- dıń m a'lum dáwirdegi tabısı jıynanadı. Bunnan alınǵan tuwındı JIÓga teń boladı. Bul dáramatlarǵa xojalıqlar, firmalar hám mámlekettiń dáramatları kiredi;
2. Ǵárejet usılı. Bunda hámme ekonomika subektleriniń ǵárejetleri jıynanadı. Bular tutınıw, investitsiya, mámleket satıp alınǵan zatı hám sap kiripden ibarat boladı. Tutınıw sarp etiwleri xojalıqlardıń tavar hám xızmetler satıp alınǵan zatı ushın etken ǵárejeti boladı. Investitsiyalar mashina -úskeneler, kóshpelis múlk (jay, qurılıs, er) ni satıp alıw, xojalıqlardıń úy qurıw, tayın úy yamasa kvartiralarni satıp alıw ǵárejetlerinen ibarat boladı. Mámleket satıp alınǵan zatı — bul mámleket mekeme hám shólkemleriniń tavar hám xızmetlerdi satıp alıwǵa ketken ǵárejeti. Buǵan mısal etip mámleketke qarawlı mehribanlıq úyleri, emlewxanalar, universitetler, kolledjler, qorǵaw ministrligi sıyaqlılardıń tavar hám xızmetlerdi satıp alınǵan zat etiwin alıw múmkin. Sap kiripke kelsek bul kirip hám importtıń ayırmashılıǵınan ibarat. Bul parq oń (+) bolsa, ol JIÓga qosıladı, eger ol keri (—) bolsa, JIÓ den shegirip taslanadı. Aytılǵan 2 usıl menen JIÓ kóleminiń anıqlanıwı arnawlı bir waqıttaǵı ekonomikalıq oborotda dáramat hám ǵárejetlerdiń teń bolıwınan kelip shıǵadı.
Jámiyet erisken ekonomikalıq nátiyjeni JIÓ kólemi belgileydi. Biraq onıń ushın nominal hám real JIÓ ni parıqlantirish kerek. Nominal JIÓ — bul tavar hám xızmetlerdiń ámeldegi bahalarda esaplanǵan bazar ma`nisi bolıp tabıladı. Bul eki zatqa baylanıslı boladı. Birinshisi, tavar hám xızmetlerdiń muǵdarı. Ekinshisi, huhr bahasınıń ósiwi. Nominal JIÓ inflatsiya tásiridn bo'lg;in, yaǵnıy odan tazalanmay turıp esaplanǵan ónim boladı. Hu n n suing óz- garishiga baylanıslı boMganidan haqıyqıy ekonomikalıq nátiyjeni tuwrı soqır- satmaydi. Mısalı, A tavar ilgeri 10000 shıǵarLlgun bolıp, hár birewiniń bahası 5000 bolǵan. Bunda olardıń bazar ma`nisi 50 mln ( 10000*5000=50000000) ga teń boladı. Keyinirek A tavar 10000 shıǵarılǵan bolıp, hár birewiniń bahası 6000 ge jetken. Sonday eken, jámi tavardıń bazar ma`nisi 60 mln ni shólkemlesken. Sonday eken, tavar muǵdarı ámelde aspaǵan, lekin onıń bazar ma`nisi 20 % ga asqan. Soǵan qaray JIÓ 20 % kóbeydi, dep esaplaw qáte boladı, sebebi onıń kólemi baha esabınan asqan, ámelde bolsa onıń muǵdarı ózgermay qalǵan. Real JIÓ — bul bazis bahalarında yamasa ózgermeytuǵın bahada esaplanǵan ónim bolıp tabıladı. Bul ekonomikanıń haqıyqıy jaǵdayın kórsetip beredi, sebebi bul usılda ónimdiń bazar ma`nisi inflatsiya tásirinen erkin etiledi, sebebi házirgi ónim aldınǵı dáwir bahasında esaplanadı. Aldınǵı mısalǵa qaytsak «A» tavardan 12000 shıǵarılıp, hár biri ámeldegi bahada 6000 den sotilganligi ushın onıń bazar ma`nisi 72 mln ni shólkemlesken. Eger bunı aldınǵı jıldaǵı (bul bazis jılı ) baha — 5000, dep esaplasak, onıń haqıyqıy bazar ma`nisi 60 mln ni quraydı. M áne sol real ekonomikalıq nátiyjeni ańlatadı. Makroekonomikalıq jaǵdayǵa baha berilgende, bahalar ózgeriwin e 'tiborga alıp real JIÓ ni anıqlaw hám dinamikasına qaray onıń jaǵdayın anıqlaw kerek boladı.