1. 1-§ Nominal hám real jalpı ishki ónim ii-bap. Ekonomikalıq ósiw 1-§ Ekonomikalıq ósiw faktorları 2-§ Ekonomikalıq ósiw túrleri
Download 137.31 Kb.
|
Ekanomikaliq ósiwdiń mazmuni
|
2-bap Ekonomikalıq ósiw
Mútajlikler úzliksiz qandirilishi ushın ekonomika mudami ósip barıwı talap etiledi. Sebebi sonday jol menengine kisiler iste' moliga zárúr bolǵan tavar hám xızmetler kóplegen hám túrme-túr jara - tiledi. Ekonomikalıq ósiw — bul ekonomikanıń rawajlanıwı, yaǵnıy Imyuliy naǵıymetler bolǵan tavar hám xızmetlerdiń islep shıǵarılishining kóbeyip barıwı bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ósiw tolıq hám salıstırmalı boladı. Tolıq ekonomikalıq ósiw tavar hám xızmetler qanday muǵdarda kóbeygenin ańlatadı Bunı anıqlaw ushın real JIÓ dıń házirgi kóleminden (M-) aldınǵı kólemi (M i) shegirip taslanadı. Bunda 0 'm=M 2-M| boladı. Mısalı, sol jılı real JIÓ kólemi 185 mlrd dollar bolsa, 5 jıldan keyin bul 225 mlrd dollardı quraydı. Bunda tolıq iqlisodiy ósiw 40 mlrd dollarǵa (225—185=40 ) teń. Tolıq ósiw ekonomikalıq potencialınıń úlken yamasa kishiligin ańlatadı. Eger mámlekettiń ekonomikalıq qudıreti úlken bolsa, tolıq ósiw kólemi úlken boladı. Eger lining ekonomikası hálsiz bolsa, tolıq ósiw kólemi kishi boladı. Mısalı, 2002-jılda tolıq ósiw AQShda 110, 9 mlrd dollar bolsa, Mongoliyada bul tek 125 mln dollar boldı, yaǵnıy AQShdan 88, 8 ret kem boldı. Salıstırmalı ekonomikalıq ósiw lining jedellik pátin ańlatadı hám protsentte ańlatpa etiledi. Onı ( 0 'n) anıqlaw ushın házirgi real JIÓ kóleminiń ósiwi dáslepki ónim kólemi menen salıstırıwlanadı. Bunda m - m O' =—2------- x 100 payda boladı. Mısalı, aldınǵı dáwirde real JIÓ L/, 630 mlrd doll, keyinirek ol 700 mlrd dollar bolǵan. Bunda (G, 7 0 0 ~ 6 3 0 X 100 11, 1 °i 630 Aytılǵan dáwirde JIÓ ósiw páti 11, 1 % bolǵan. Lekin, bul tolıq ósiwdi emes, bálki salıstırmalı ósiwdi ańlatadı. Mámlekettiń ekonomikalıq potencialına qaray salıstırmalı ósiwdiń tolıq úlesi túrlishe boladı. Mısalı, bir jerde 1 % ekonomikalıq ósiw JIÓ ni 5 mlrd dollarǵa kóbeyiwin bildirse, basqa jerde bunı 60 mlrd dollarǵa asqanın ańlatadı. Biraq ekonomikalıq ósiw qanshellilik jedel kechsa, sonshalıq mámlekettiń potencialı da asıp baradı. Bunı Qıtay mısalında kóriw múmkin. Keyingi 20 jılda bul jerdegi JIÓ jılına 8—10 % kóbeydi. Eger 1993-jılı Qıtay dıń ekonomikalıq quwatı 630, 2 mlrd dollarlıq JIÓ bergen bolsa, 2000-jılǵa kelip bul kórsetkish 4000 mlrd, 2012-jılda bolsa 10132, 1 mlrd dollardı quradı. Uzaq dáwirdegi ekonomikalıq ósiwdi kuzatsak onıń pátleri hár túrlı bolǵanınan túrli mámleketler hár túrlı dárejege erisip, olardan biri bay, basqası jarlı bolıp qalǵanlıǵın kóremiz. Jan basına esaplanǵan real JIÓ bul ekonomika zárúriyatın qandırıwǵa qanshelli ılayıq ekenligin ańlatadı. Bunı anıqlaw ushın JIÓ kólemi xalıq sanına bólinedi. JIÓ kólemi kóp bolǵanı menen, eger xalıq da kóp bolsa jan basına JIÓ kem boladı. JIÓ kólemi kishi bolǵanı halda xalıq sanı da kem bolsa, jan basına JIÓ kóp bolıwı múmkin. Mısalı, 2000-jılı Qıtay da JIÓ 4000 mlrd doll, Gollandiyada bolsa ol 26, 2 mlrd doll bolǵan. Sonday eken, Qıtay dıń JIÓi Gollandiyanikidan 154 ret kóp. Biraq, Qıtay xalqı Gollandiyanikinen 79, 9 ret kóp bolǵanınan jan basına JIÓ 6, 4 ret kem. M a'lumotlar ekonomikalıq ósiw tegis emes barıwın kórsetedi. Eger ilgerileri Angliya eń aldıńǵı mámleket bolsa, keyinirek onıń ornın Yaponiya, AQSh hám Kanada iyeledi. Túrli mámleketlerdiń ekonomikalıq ósiw kórsetkishleri hám házirgi ekonomikalıq dárejesi
Qıtay hám Indiya ilgeri orqada qalǵanı halda, keyingi waqıtta jedel óse basladı. Mısalı, 2000—2010 -jıllarda Indiya daǵı ekonomikalıq ósiw jılına 8 % ni quradı. Qıtay hár 10 jılda Y alM dıń 2 eseden zıyat kóbeyiwine eristi. Eger XX ásirdiń 2-yarımında jedel ósiw nátiyjesinde Yaponiya hám Germaniya m o ''jizasi júz bergen bolsa, XXI ásir Qıtay fenomeni, kárámatı menen bas- landi. 30 jılda (1981-2010 ) Qıtay JIÓ kólemi 20 ret, jan basına 15 ret kóbeydi. Bunday ósiwge Angliya 200 jıl, AQSh bolsa 150 jıl degende erisken edi. Bul sonnan bildirgi berediki, aldıńǵı m am lakatlar abadul-abad aldında barıp, basqalar orqada sudralib qalmaydı. Bunı házirgi ekonomikalıq ósiw de tastıyıqlaydı. Aziyadaǵı Kareya Respublikası, Malayziya, Tayvan sıyaqlı mámleketler jedel rawajlanıp, qalaqlıqtan shıǵa aldı. Evropada Norvegiya hám Finlyandiya da aldıńǵılar qatarına qosıldı. Olardaǵı JIÓ ósiwi dúnyanıń ortasha pátinen talay asıp ketti. 2007-jıl Norvegiya JIÓ i jan basına 82480 dollar bolıp, bul dúnyadaǵı eń joqarı kórsetkish boldı. 0 'zbekiston da keleshekte ekonomikası rawajlanǵan mámleketler qatarından orın alıw wazıypasın óz aldına qoyǵan. 2.1-§ Ekonomikalıq ósiw faktorları Ekonomikalıq ósiw óndiristiń rawajlanıwı bo'lar eken. buǵan tásir etiwshi kúshler islep shıǵarıw faktorlarınan basqa zat bolıwı múmkin emes. Usınıń sebepinen, bul resurslarınıń muǵdarı. sapası hám olardıń qanshelli nátiyjeli isletiliwine baylanıslı boladı. sebebi resurslar islep shıǵarıw faktorlarına aylanadı. Resurslar kóbeygende tovarlar hám xızmetler aldınǵınan kóbirek jaratıladı. Mısalı, jańa jerler ashılsa, jańa kánler, suw dárekleri jumısqa túsirilse, mashina -úskeneler hám isleytuǵınlar sanı ko'paytirilsa, shubhasız islep shıǵarıw ósedi. Usı waqıtta olardıń sapası joqarı bolsa, olardı sarpına salıstırǵanda islep shıǵarıw tezirek ósedi. Eger jańa ashılǵan jerde topıraqtıń tábiy zúráátliligi joqarı bolsa, jetiwtirilgan ónim kóp boladı. Ashılǵan neft konidagi neft sayız jaylasqan bolıp, ol taza bolsa alınǵan neft ónimi de kóp boladı. Altın konidagi ruda quramında altın úlesi kóp bolsa, tábiy, altın qazib alıw ko'payadi. Kárxanalarda isle- tiletuǵın mashina -úskeneler ko'paytirilsa, isleytuǵınlar sanı oshsa da ónim islep shıǵarıw ósedi. Biraq resurslar sheklengen- ligidan, olardı to'xtovsiz ko'paytirib bolmaydı. Usınıń sebepinen resurs - lardan qolaylı paydalanıp, ekonomikanı ósiriw zárúriyatqa aylanadı. Ekonomikalıq ósiw júz beriwi ushın bazar talabına muwapıq tavar hám xızmetlerdi jaratıw kerek boladı. Biz bilgenimizdey, ekonomikalıq ósiw JIÓ kóbeyiwin ańlatadı. JIÓ bolsa, tavar hám xızmetlerdiń bazar daǵı mánisi. Eger olar satılmasa, bazar mánisi júzege kelmeydi. Usınıń sebepinen bazarbap tavar hám xızmetlerdi jaratıw ekonomikalıq ósiwdi támiyinleydi. Resurslar siyrek ushırasatuǵın bolǵanınan, olardan nátiyjeli paydalanıw ekonomikalıq ósiwdiń tiykarǵı shártiga aylanadı, biraq tábiy resurslarınıń az yamasa kópligi de óz áhmiyetin joǵatganicha joq. Usınıń sebepinen Kuveyt, Saudiya Araviyası, Iran, Venesuela sıyaqlı mámleketlerdiń ekonomikalıq ósiwi, olar jeriniń neftga baylıǵı menen anıqlama bernedi. Eger tábiyǵıy baylıq e 'tibordan qochirilsa házirgi waqıttaǵı ekonomikalıq ósiw faktorları tómendegilerden ibarat boladı: 1. Óndiristegi materiallıq kapital sanalgan mashina -us- kunalarning texnikalıq dárejesi, olardıń joqarı ónim bere alıwı. Eger mashina -úskeneler qanshellilik jetilisken bolsa, sonshalıq tavar hám xızmetler kóp jaratıladı. 2. Insan kapitalınıń sapa dárejesi. lnson kapitalı bul ishlov- chilarning bilim dárejesi, islew uqıpı hám tájiriybesi bolıp tabıladı. Insan kapitalı materiallıq kapitaldan ayrıqsha bolıp esaplanıw, materiallıq formaǵa iye emes, onı kóz menen kórip yamasa qol menen ustap bolmaydı, ol insannıń denesinde sáwlelengen boladı, insan tiri eken ol jaǵdayda saqlanıp qaladı. Bul kapital ámelde adamlardıń miynet dárejesinde ańlatpa etiledi. Eń jetilisken texnika da insansız jumıs bermeydi. Qay jerde jumıs kúshi sapalı bolsa, bulmanda texnika jaqsı nátiyje beredi. 3. Óndiristiń texnologiyalıq usılları. Bul arnawlı bir bazar sharayatında jańa usıllar menen tavar hám xızmetlerdi jaratıp, olardı waqıtında bazarǵa jetkiziwdi talap etedi. Texnologiyalıq novatsiya (jańalanıw ) qanshellilik tez barsa, basqa shárt-shárayatlar ózger- magan táǵdirde islep shıǵarıw sonshalıq tez ósedi, sebebi miynet ónimliligi ósip, waqıt birliginde jaratılǵan tavar hám xızmetler ko'payadi. Milliy ekonomika dárejesi texnologiyalıq novatsiyaga tuwrı sáykeslikte boladı. 4.Investitsiyalar muǵdarı hám quramı. Islep shıǵarıw inves- titsiyasi — bul islep shıǵarıwdı keńeytiw ushın jiberilgen materiallıq hám pul qarjları bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ósiw investitsiya muǵdarına tuwrı sáykeslikte boladı. Biraq, bul investitsiya jańa tex- nologiyalarga hám kerekli tarawlarǵa jiberilganda júz beredi. Investitsiya kapitaldıń jiynalıwın ańlatadı jáne bul JIÓ arnawlı bir bólegin qaytaldan óndiriske jaylastırilganda júz beredi. Investitsiyanıń JIÓdagi úlesi investitsiya norması, dep ataladı. Eger JIÓ 560 mlrd dollar bolıp, investitsiya muǵdarı 112 mlrd Y dollar bolsa, investitsiya norması 20 % boladı, sebebi, = M payda boladı. Investitsiya óz baǵdarı tárepten 2 túrge bólinedi: Download 137.31 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|