1. 1-§ Nominal hám real jalpı ishki ónim ii-bap. Ekonomikalıq ósiw 1-§ Ekonomikalıq ósiw faktorları 2-§ Ekonomikalıq ósiw túrleri

a. Materiallıq kapitalǵa investitsiya — bul óndiristiń m ápiwayı faktorların kóbeytiw hám jetilistiriwge jiberiledi.
b. Insan kapitalına investitsiya — bul adamlardıń bilim dárejesi hám miynet mamanlıǵın asırıwǵa, sog'ligini támiyinlewge jiberiledi. Investitsiya sheksiz asıp barıwı múmkin emes, sebebi bunıń óz shegarası bar jáne bul mámlekettiń ekonomikalıq potencialına qaray hár túrlı boladı.
Ekonomikada sonday nizamlıq bar, oǵan kóre investitsiya norması ekonomika dárejesine teris sáykeslikte boladı. Eger investitsiya normasın i, dep qabıl qilsak > kelip shıǵadı. Bunı rawajlanǵan mámleketler tajnbasi tastıyıqlaydı. Bul mámleketlerde XX ásir ortalarında óndiriske investitsiya qılıw norması 20—25 % bolsa, XXI ásir baslarına kelip bul kórsetkish 14—16 % ga túsip qaldı. Biraq, invcstitsiyalarning tolıq kólemi ósedi, sebebi JIÓ muǵdarı asıp baradı. Nátiyjede, investitsiya o'simining hár bir payızınıń muǵdarı ko'payadi. Iqtiso- diyotda investitsiya multiplikatori degen zat bar, buǵan kóre. qoyılǵan investitsiya muǵdarınıń ósiwine salıstırǵanda JIÓ dıń muǵdarı tezirek ko'payadi. Multiplikator investitsiya o'simiga (D Y)salıstırǵanda JIÓ qanday ósińkiligin (AM) ańlatadı, yaǵnıy bul bolıp esaplanadı. Ekonomika rawajlanıwı menen investitsiyanıń bul jumısqa qosqan úlesi artıp baradı. Investitsiya birliginiń ekonomikalıq ósiwden ibarat nátiyjesi artıp barıwı ushın, ol ekonomikanıń aldıńǵı tarawlarına jiberilip, jańa texnologiyanı engiziwge qaratılıwı kerek. Bul investitsiyalardıń novatsiyalarga, yaǵnıy jańalıqtı engiziwge jiberilishini ańlatadı. Sondaǵana multiplikatsiya nátiyjesi artıp baradı, yaǵnıy investitsiya birligine esaplanǵan ekonomikalıq ósiw tez baradı.
Eger investitsiya eski tarawlarǵa qóyılıp, eski texno- logiyaga qaratılsa nátiyje bermeydi, sebebi tavar hám xızmetler muǵdarı resurs sarpına salıstırǵanda tez o'smaydi hám eń áhmiyetlisi eski tarawlarda jaratılǵan ónimlerge talap bolmay, olar sotilmay qaladı, nátiyjede ónim hám xızmetlerdiń bazar ma`nisi tómenlep, ekonomika keyin basıp ketedi. Eger investitsiyalar novatsiyaga jiberilse, ekonomika tez ósedi, sebebi bular bazarda talap bar tovarlardı jańa joqarı ónimli texnologiyaǵa súyene otirip islep shıǵarılishini ańlatadı. Investitsiya islep shıǵarıw faktorlarınıń sapasın asırǵan taq- dirda islep shıǵarıw funksiyasın kúshaytadı, bul bolsa biz aldınǵı baplarda kórgenimizdek islep shıǵarıw kólemin onıń faktorlarına baylanıslılıǵın kórsetedi. Eger ónim kólemin Q m, miynet miq- dárin Ol, materiallıq kapital muǵdarın K, insan kapitalın C, ónim jaratıwdıń islep shıǵarıw faktorlarına baylanıslılıǵın E, texnologiya nátiyjesin A dep alsaq , ( payda boladı. Investitsiya barlıq islep shıǵarıw faktorların bir-birine baylanıslı halda rawajlanıwlastırǵan táǵdirde, jedel ekonomikalıq ósiw júz beredi. Biraq, bul jerde ekonomikalıq ósiwdi ekonomika dárejesine teris sáykeslikte baylanısıwı bar. Eger ekonomikalıq dáreje qanshellilik tómen bolsa, basqa shárt-sharayat birdey bolǵanda, sonshalıq investitsiya beretuǵın ekonomikalıq ósiw jedel baradı.
Mısalı, ónim muǵdarı Q = 120 bóle turıp investitsiya sebepli tazadan 12 ónim jaratılsa, ekonomikalıq ósiw 10 % boladı.
Eger Q=6000 bóle turıp, tazadan 180 dane ónim islep 1 xo shıǵarılsa, ekonomikalıq ósiw 3 % boladı. 6000 Bunda islep shıǵarıw kólemi 120<6000 bolǵanı halda, 10 %> 3 % kelip shıǵadı. Investitsiyalar jetkilikli bolǵanda dáslepki ekonomikalıq dárejesi tómen mámleketler bul joqarı bolǵan mámleketlerge salıstırǵanda Jedellew rawajlanadı. Biinday hádiysediń lagida qosımsha kapilal nátiyjeliliginiń tómenlep barıwı jatadı. Bir isleytuǵınǵa tuwrı keletuǵın kapital muǵdarı qanshellilik kóp bolsa, investitsiya sebepli qosımsha kiritilgen kapital sonshalıq ónim o'simini kem beredi. Eger bul kórsetkish qanshellilik k. un bolsa, ekonomikalıq ósiw sonsha jıldam baradı. Bul miynet ónim- dorligi dárejesiniń ózgeriwi menen baylanıslı. Joqarı ónimlilik bar jerde onı ósiriw qıyın boladı. Ónimlilik tómen jerde kishi muǵdardaǵı investitsiya da ekonomikalıq ósiwdi tezlatadi, sebebi dárejesi tómen orında ónimlilikti dárejesi joqarı orındagiga salıstırǵanda kóteriw jeńil boladı. Biraq investitsiyanı materiallıq kapitalǵa jiberiw menen sheklenip bolmaydı, sebebi ekonomikalıq ósiw ushın insan kapitalı da rawajlanıwlasıp barıwı kerek.
5. Tálim dárejesi. Ekonomikalıq ósiw júz beriwi ushın materiallıq hám insan kapitalınıń jetiliskenligi bir-birine uyqas bolıwı talap etiledi. Onıń ushın óndiristiń texnologiyalıq dárejesine jumıs kúshiniń sapası uyqas túsiwi kerek, keri jaǵdayda jańa texno- logiyadan ónimli paydalanıp bolmaydı. Sol orında tálim dárejesin kóteriw ekonomikalıq ósiw faktorına aylanadı. T a'lim dárejesi adamlardıń bilim alıw waqıtı nechog'li uzın bolıwına hám eń áhmiyetlisi alınǵan bilimdiń tereń bolıwına baylanıslı. AQShda bir jıl dawamında alınǵan bilim keyinirek sol oqıǵan kisiniń mıynet haqı ni 10% asıradı, sebebi bul ónimliliktiń artıwına alıp keledi. Bilgirler qanshellilik kóp bolsa, sonshalıq ilimiy jańa ashılıw hám texnologiyalıq oylap tabıw kóp boladı. Olar óndiriske kirip barıp, miynet ónimliligin asıradı. Aldıńǵı mámleketlerde miynet ónimliligi artıwınıń texnologiyalıq jańalıqlar beredi. Jańalıqlar ǵalabalıqlasqan tárepke ekonomikalıq ósiw tezlashadi. Mısalı, Kareya Respublikasındaǵı texnologiyalıq jańalıqlaming kóbisin AQSh hám Yaponiyada oqıp kelgen ilimpazlar hám qánigeler jaratqan, olar óndiriske engizilip, jedel ekonomikalıq ósiw júz bergen. XXI ásir jańa texnologiyalar asri boladı, sol sebepli ekonomikalıq ósiwde tálim roliniń jáne de kusheytiwi kútiledi.
6. Ekonomikalıq erkinlik dárejesi. Bul bazar kúshleriniń erkin ámel etiwin hám ekonomikaǵa tásirin ańlatadı. Erkinliktiń tiykarın jeke menshik quraydı. Sol sebepli, múlktiń dahlsizligini, onıń óz iyesi mápi jolında isletiliwin nızamshılıq tiykarında la'- minlash ekonomikalıq ósiwdiń shárti esaplanadı. Usınıń sebepinen múlkshilik huqıq qorǵaw etilgen bolıwı zárúrat esaplanadı. Múlk iyesi odan óz bilgeninshe erkin paydalanıp, dáramat shıǵarıp alıwı kerek. Sondaǵana ol ǵayrat kórsetip ekonomikalıq o's'shga úles qosadı.
7. ekonomikanıń ashıqlıǵı. Bul milliy ekonomikanı ózgeler ushın ashıq bolıwın, bulmanǵa sırtdan resurslarınıń erkin kirip keliwin, kirip hám importtıń keńeyip barıwın ańlatadı. Ashıq ekonomika sharayatında resurslar, atap aytqanda sırt el kapitalı óndiristiń kerekli tarawlarına jiberilip, olar rawajlanıwın tez- lashtiradi, bunıń menen JIÓning kóbeyip barıwın támiyinleydi. Ashıq ekonomika sırtqı sawdanıń abzallıǵınan paydalanıwǵa sharayat jaratadı. Biraq, onıń ushın transport kommunikatsiyası rawajlanǵan bolıwı kerek. Usınıń sebepinen suw jolı menen jáhán bazarına chiqa alatuǵın mámleketlerde ekonomikalıq ósiwge erisiw salıstırǵanda jeńil boladı. Aldıńǵı «Aziya arıslanlari» mámleketleri qolay suw jolları arqalı jáhán bazarına qosılıp ekonomikanıń joqarı mar- ralariga jetip aldılar. Qurǵaqlıq menen o ralib, suw jolı menen shetke chiqa almaǵan mámleketlerde ashıq ekonomikanıń abzallıǵınan paydalanıw m uam m o bolıp qaladı. 8. Xalıq aralıq bazar daǵı jaǵday. Bul sırtqı bazar konyunkturasi bolıp, bul jerde bahalardı tómenlep hám asıp turıwı kiripi úlken mamla- katlardagi ekonomikalıq ósiwge tásir etedi. Kirip tovarları bahası oshsa JIÓ kólemi artadı. Nabada, olar tómenlese, JIÓ kólemi de qisqaradı. Mısalı, 2003—2005-jıllarda jáhán bazarında neft bahasınıń dúbeleydey ósiwi onı kirip etiwshi mámleketler ekonomikalıq ósiwine úlken úles qosdı. 9. Demografik jaǵday. Ekonomikalıq ósiw jan basına esaplanǵan JIÓ dıń kóbeyiwin bildirar eken, bul xalıqtıń sanına da baylanıslı boladı. JIÓ jan basına artıp barıwı ushın, islep shıǵarıw xalıq sanına salıstırǵanda tezirek ósip barıwı zárúr. Eger xalıq 2 % ósip, islep shıǵarıw 5 % o'ssa, jan basına JIÓ 3 % ga artadı. Xalıq artıwınıń sustlashuvi ekonomikalıq ósiwge kómek bersa, onıń tez ósiwi hákis nátiyjege keltiredi. Sol sebepli, ekonomikalıq ósiwge erisiw ushın xalıqtıń ósiwi tártiplenip turıwı talap etiledi. Ekonomikalıq ósiwdiń faktorları birdey ámel etpeydi, sol vajdan olar ekonomikaǵa hár túrlı úles qosadı. Olardıń kópshilik bólegi miynet ónimliligin asırıw arqalı ekonomikanı rawajlantıradı.
2.2-§ Ekonomikalıq ósiw túrleri
Ekonomikalıq ósiw oǵan túrli faktorlar tásirine qaray hár túrlı keshedi. Ekonomikalıq ósiwdiń 3 túri ámeldegi, bular resurstalab, resurstejam hám aralas usıllar. Olardan hár birin kórip shıǵamız. Resurstalab o 'sish júz bergende JIÓ óndiriske qo'- shimcha resursların qosıw esabınan ko'payadi. Bul usıl tábiyaatan
ekstensiv bolıp, kóp sarplap, kóp islep shıǵarıwdı bilditadi. Bun- de ekonomikalıq ósiwdiń muǵdarlıq faktorları háreketke keledi, yaǵnıy jańa jerler hám kánler ashıladı, jańa zavod -fabrika hám sexlar qu- riladi, islep turǵan stanoklar, jumısshı hám xizmetkerler sanı orladi, shiyki zat, janar may hám elektroenergiya sarpı ko'payadi, biraq m ehnat ónimliligi aspaydı, ónim birliginiń sarpı kemeymeydi. Resurslar sarpına uyqas túrde JIÓ ósedi. Mısalı, resurslar sarpı 10 % ortsa, ónim de shunchaga ko'payadi. Bul usıl resurs sarpın kóbeytiwdi talap etkeninen ekonomikalıq ósiw aqır-áqıbette resurslarınıń siyrek ushırasatuǵınlıǵına barıp taqaladı. Usınıń sebepinen, bul usıl tábiyaatan perspektivalı esaplanbaydı. Kerisinshe bul usıl tábiyaat jáne onıń baylıǵın abaylap isletiw, onıń resursları - den ıqtıyatlılıq menen paydalanıw, ekologiyalıq ortalıqtı qorǵaw talaplarına juwap bermeydi. Bul usıl ústin turatuǵın bolǵanda islep shıǵarıw uzaqqa barmaydı, sebebi resurslar tamamlanıwına qaray ol qisqaradı. Bunı sızılmadan da kórsek boladı

Resurslar sarpı
Sızılmadan sonı kóriw múmkin, resurslar sarpına uyqas túrde JIÓ kóbeyip barǵan. A noqatda 2 birlik resurs sarpına 2 birlik JIÓ alınǵan.
D noqatta 8 birlik resurs 8 birlik ónim bergen. Soǵan shekem AD aralıǵında JIÓ artıp barǵan. Quyılısqan jay tárizlı sızıq DE aralıǵinda JIÓ azayıwǵa beyim bolǵan, sebebi resurslar jetiwmasligi payda bolǵan. Resurstejew usıl ámel qılǵanda resurslar sapası ózgermeydi, dep shama menen oylasak, JIÓ o'simi resurs sarpı o'simiga teń boMadi.
Resurstejew usıl mútajliklerdi tolıq qandqandırıwǵa ılayıq bolmaydi. Sol sebepli resurstejam ekonomikalıq ósiw zárúriyatqa aylanadı.
Resurstejam usıl ekonomikalıq ósiwdi resursların tejep-tergep isletiw, tovar hám xızmetler birligine ketetuǵın sarp etiw-ǵárejetlerdi kemeytiw arqalı támiyinleniwin ańlatadı. Bul usıl birinshiden, tavar hám xızmetlerdiń muǵdaran kóbeyiwin, ekinshiden, olar sapasınıń jaqsılanıp barıwın talap etedi. Biraq bunday nátiyjege resursların nátiyjeli isletiw arqalı eriwiladi, yaǵnıy resurs birligin isletiwden kóbirek hám sapalı - roq ónim alınadı. Mısalı, awıl xojalıǵında 1 gektar jerden aldın 25 Sentner ónim kóterilgen bolsa, keyinirek 30 Sentner kóteriledi. Sanaatda I tonna metalldan 2 stanok islep shıǵarılǵan bolsa, metall tejew texnologiya qollanǵannan keyin 3 stanok jaratıladı. Biraq resurstejam islep shıǵarıw resurslar sarpı jıl sayin tolıq qısqarib baradı, yaǵnıy isletiletuǵın stanoklar sanı, shiyki zat, energiya muǵdarı, isleytuǵınlar sanı hademay azayıp baradı degen gáp emes. Xalıq sanı ko'payadi, onıń mútajligi ósedi. Bul bolsa resurslarınıń kóbeyiwin talap etedi. Biraq hámme gáp sonda, resurslar qolaylı isletilingeninen, resurslarǵa salıstırǵanda olardan alınǵan tavar hám xızmetler tezirek ko'payadi. Mısalı, resurslar 10 % ortsa, tavar hám xızmetler 20 % artadı. Bunda tavar birligine ketken sarp etiw eki ret qısqargan boladı. Bunı tómendegi sızılmada kóriw múmkin.
Ekonomikalıq ósiwdiń eki usılınan tek birewi ámel etedi, dep oylaw nadurıs. Bir waqtıniń o 'zida hár eki usıl da birgelikte ámel etedi, lekin olardan biri ústin turatuǵın boMadi. Mine sonda ekonomikalıq ósiwdiń aralas usılı kelip shıǵadı. Aralas usıl bolǵanda ekonomikalıq ósiw de resurslarınıń kóbeyiwim, da olardıń tejalishini, joqarıda aytqanimizdek resurslar sarpına salıstırǵanda tavar hám xızmetler kóbirek jaratılıwın ańlatadı. Házirgi ekonomikasıvotda ayırım usıl sap halda uchramaydi, usınıń sebepinen eki usıl qarıwmasi bolǵan aralas usıl ámelde boladı. Usınıń sebepinen, qaysı usıldıń ústinligin biliw áhmiyetli, sebebi soǵan qaray ekonomikalıq ósiwdiń nátiyjeli jolin belgilew múmkin boladı. Ol yamasa bul usıldıń ekonomikalıq ósiwge tásirin biliw ushın isleytuǵınlar sanınıń artpaqtası yamasa miynet ónimliligi artpaqtası esabınan JIÓ o'simining qanday bólegi alınǵanlıǵın biliw kerek. Shama menen oylayıq JIÓ 10 mlrd dollarǵa kóbeydi. Sonnan 4 mlrd isleytuǵınlar sanınıń kóbeyiwi esabınan, 6 mlrd miynet ońimdarlıǵınıń artpaqtası esabınan boldı. Sonday eken, bul jerde resurstejam usıl ústin turatuǵınlıq etedi, sebebi miynet ónimliligi esabınan ekonomikalıq ósiwdiń 60 procentine erisildi. Házirgi ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde ekonomikalıq ósiwdiń 70—80 procenti miynet ónimliligi esabınan boladı. Sonday eken, bul jerde ekonomikalıq ósiwdiń resurstejam yamasa intensiv usılı ústin turatuǵınlıq etken. Resurstejam ekonomikalıq ósiwdiń tiykarǵı shárti — bul milliy ekonomikadaǵı miynet ónimliligin asırıw bolıp tabıladı.
Milliy ekonomikadaǵı miynet ónimliligi pútkil jámiyettegi miynettiń ónimliligi bolıp, materiallıq hám nomoddiy óndiriste bánt bolǵanlardıń hár biri ortasha qanday summada JIÓ dóretkenligin ańlatadı. Bunı (Ol) anıqlaw ushın JIÓ ma`nisi (M) isleytuǵınlar sanına (N) bólinedi. Bunda payda boladı. Eger arnawlı bir mamla katda isleytuǵınlar 12 mln dana bolıp, olar bir jılda 600 mlrd dollarlıq tavar hám xızmetler jaratılıwman bolsa, milliy ekonomika dárejesindegi miynet ónimliligi 50 mıń ( =50 mıń) 12 mln dollardı quraydı. Milliy ekonomika daǵı miynet ónimliligi barlıq kárxanalnr hám sektorlardaǵı ónimliliktiń tuwındı, nátiyjesi boladı. Usınıń sebepinen, buǵan túrli tarawlar hár túrlı úles qosadı. Bir jerde ónimlilik tómen bolǵanı halda (mısalı, awıl xojalıǵında ), basqa jerde ol joqarı bolsa, mısalı, jeńil sanaatda, taǵı basqa jerde mısalı, elektronika sanaatında ol jáne de joqarı boladı.
Nátiyjede, miynettiń milliy ónimliligi artıp baradı. Usınıń sebepinen ekonomika daǵı strukturalıq (strukturalıq ) jılısıwlar yamasa restrukturiza- tsiya ekonomikalıq o 'sish ushın áhmiyetke iye boladı. Bunda óndiristiń jańa zamanagóy tarmaqları jedel ósedi. Olar bo- zorbop tovarlardı da ǵárejet etkeni halda islep shıǵaradılar. Natiyjede, JIÓ tez ósedi jáne bul iste miynet ónimliligi baslanǵısh orın tutadı.

2.3-§ Ekonomikalıq ósiw natiyjeliligi

Ekonomikalıq resurslar sheklengenliginen mútajliklerdi tolıqlaw qandirib párawan jasaw ushın ekonomikanıń natiyjeliligin asırıw kerek. Ekonomikanıń ósiw nátiyjesi — onıń bergen piro- vard nátiyjesi bolıp, bul JIÓ qanshaǵa kóbeygenin ańlatadı. Mısalı, AQShning JIÓi 2000-jılı 34, 3 trillion dollar bolsa, 2001-jılǵa kelip 34. 9 trillion dollarǵa jetti. Sonday eken, ekonomikalıq ósiw 600 mlrd dollardı quradı. Mine sol ekonomikalıq ósiw nátiyjesi, lekin bul ekonomikalıq ósiw qanshaǵa túskenin bildirmeydi. Bunı biliw ushın alınǵan nátiyje etilgen sarp etiwler menen salıstırıwlanıwı kerek. Sonda ekonomikalıq ósiwdiń natiyjeliligi kelip shıǵadı. Ekonomikalıq ósiwdiń natiyjeliligi — bul ósiwge qanday sarp etiwler menen erisilgenligi bolıp, JIÓ o'simini sarp etiwler o 'simi menen salıstırıw arqalı anıqlanadı.
Ekonomikalıq ósiw natiyjeliligi — bul makroekonomikalıq iskerliginiń nátiyjesi esaplanadı. Onı (S) anıqlaw ushın JIÓ o'simi (DM) sarp etiwler o'simi (AW) menen koefficientlenedi. Bunda S = payda boladı. A W Eń aldın sol o'simni anıqlaw kerek. Onıń ushın sol yilgi JIÓ den (M?) aldınǵı jıldaǵısı (M i), sol yilgi ǵárejetlerden (W2) aldınǵı jıldaǵısı (W|) ayırıp taslanadı. Bunda M 2—M] hám W2—W| payda bolıp, olar ayırması o'simni ańlatadı. Mısalı, arnawlı bir mámlekette sol jılı JIÓ 550 mlrd dollar bolsa, aldınǵısı 500 mlrd dollar bolsa, onıń o'simi 50 mlrd dollarǵa (550—500=50) teń boladı. JIÓ jaratıw ushın sol jıl 475 mlrd dollar, aldınǵı jılı bolsa 450 mlrd dollar sarplanǵan bolsa, sarp etiwler o'simi 25 mlrd dollar (475—450=25) boladı. Bunı joqarıdaǵı formulaǵa túsirsak, S= kelip shıǵadı. Sonday eken, sarp etiw birligi 2 birlik JIÓ o'simini bergen. Sonday eken, ekonomika joqarı dárejede natiyjelili bolǵan. Nabada bul kórsetkish keyinirek 2, 2 bolsa nátiyjelililik asqan (2,2>2), eger 1, 8 bolsa, nátiyjelililik tómenlegen ( 1,8<2, 0) boladı.
Óndiristegi sarp etiwler — bular resurslarnmg sarp etiwleri esaplanadı. Bular miynet, materiallıq -materiyaliq kapital hám informatsiya sarp etiwlerinen dúziledi. Bular birgelikte JIÓ dıń sarp etiwler sıyımlılıqın payda etedi. Sıyımlılıq JIÓ qanday sarp etiwler menen jaratılǵanlıǵın ańlatadı. Bunı JIÓ birligine ketken qárejetler súwretleydi.

Miynet sıyımlılıqı JIÓ birligin jaratıw ushın sarplanǵan mıynet haqı hám sıylıqlar sarpın, materiallıq -materiyaliq sıyımlılıq shiyki zat, janar may, materiallar sarpın, kapital sıyımlılıq mashina -úskeneler hám jay-imaratlar sarpın hám aqır-aqıbetde informatsion sıyımlılıq informa- tsiyani tabıw hám isletiw sarp etiwlerin ańlatadı. Bul sarp etiwler qanshellilik kem bolsa, sonshalıq YalM ǵárejetler sıyımlılıqı tómen boMadi, sonlıqtan nátiyjelililik de joqarı boMadi. Nátiyjelililikti anıq- lashda, sonday eken, sarp etiwler hám nátiyjeler salıstırıladı. Bul qanday sarp etiw ornına qanday nátiyje alınǵanlıǵın ańlatadı. Arnawlı bir waqıtta sarp etiwler nátiyjelililikke hár túrlı jóneliste tásir etiwi múmkin. Olardan biri nátiyjelililikti asırsa, basqası onı ózgertirmeydi, taǵı basqası hátte onı tómenletiwi de múmkin. Sonday eken, sarp etiwler nátiyjesi parıq etedi. Biraq ne bolǵanda da nátiyje jámi sarptan artıq bolıwı kerek keri jaǵdayda ekonomika rawajlanbaydı. Nátiyjelililikti asırıw ushın miynet, materiallıq -materiyaliq, kapital hám informatsiya sıyımlılıǵın tómenletiw talap etiledi. Buǵan islep shıǵarıw faktorlarınan tolıq paydalanıw arqalı erisiledi.

Juwmaqlaw

1.Milliy ekonomika arnawlı bir mámleket shegarası sheńberinde-gi ekonomikalıq iskerlik bolıp, milliy resurslar hám dástúrlerge tayanadi, milliy máplerge xızmet etedi. Milliy ǵárezsizliktiń materiallıq hasası esaplanadı, mazmunan makroekonomikanı quraydı.
2. Makroekonomikalıq oborot (aylanba háreket) bir-biri tárep háreket etiwshi tovarlar, xızmetler hám pul aǵımı bolıp, bul real hám pul sektorı aralıǵinda keshedi, bunda xojalıqlar, firmalar hám mámleket qatnasadı. Onıń nátiyjesinde real JIÓ jaratıladı, bólistiriledi hám isletiledi. JIÓ arnawlı bir waqıtta jaratılǵan barlıq tavar hám xızmetlerdiń bazar mánisi boladı.
3. JIÓ nıń kóbeyiwi ekonomikalıq o 'sishni ańlatadı. Buǵan resurslar muǵdarı, olardıń sapası hám texnologiya dárejesi tásir etedi. Onıń faktorları fizikalıq hám insaniy kapital, texnologiya usılları, investitsiyalar, tálim dárejesi, ekonomikanı qanshelli erkinshegi dárejesi, ekonomikanıń ashıqlıǵı, xalıq aralıq bazar konyunkturasi (jaǵdayı) hám demografik jaǵday bolıp tabıladı. Bular ekonomikalıq ósiwge túrli hám hátte keri jóneliste tásir etedi.
4. Ekonomikalıq ósiwdiń 3 túri bar, bular resurstejew, resurstejew hám aralas usıllar bolıp tabıladı. Birinshi halda o 'sish resursların kóbeytiw esabınan, ekinshi halda olardı tejab isletiw esabınan, úshinshi halda ósiw de resursların kóbeytiw, de olardı tejew nátiyjesinde júz beredi. Házirgi ekonomikaǵa aralas usıl tán, lekin usıllardan birewiniń ústinligi bar.
5. Ekonomikalıq o 'sishning nátiyjesi onıń sońı nátiyjesi bolıp tabıladı. Onıń natiyjeliligi bolsa usı nátiyjediń ǵárejetler menen salıstırılıwı bolıp tabıladı, bul ne sarplap, nege erisilgenligin ańlatadı. Bul nátiyjelililikti anıqlaw ushın jalpı ishki ónim ózimi xmujstlir ósimine koefficientlenedi. Bunıń menen ǵárejet birligine alınǵan natijt m a'lum boladı. Bul nátiyje ko'paysa nátiyjelililik asqan boladı, ol kemeyse hákisi júz beredi. Nátiyjelililiktiń social tárepi - bul párawanlıqtıń asıwı bolıp tabıladı.
6. Jalpı ishki ónim sońı nátiyjede jeke tutınıw hám mámleket tutınıwına jiberiledi hám jalpı fondni payda etedi. Jam- g'armani xojalıqlar, firmalar hám mámleket payda etedi. Bul bólimlerdiń qatnası milliy ekonomikanıń rawajlanıw dárejesine baylanıslı boladı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   A.O’lmasova , A.Vahobov Iqtisodiyot nazariyasi Toshkent “Iqtisodiyot moliya” 2014 424b
   
2. 
   Yu.A. NAVRUZOV IQTISOD VA TADBIRKORLIK Cho'lpon nomidagi nashriyor-matbaa ijodiy uyi Toshkent — 2008 180b
   
3. 
   Sh. Shodmonov Ekonomikalıq teoriya Nókis : Qaraqalpaqstan, 2014. – 640 b
   
4. 
   K.Yuldoshev, K.Muftaydinov. Iqtisodiy bilim asoslari Toshkent “O’qituvchi” 1999
   
5. 
   I.Inomov Iqtisodiy nazariya asoslari. Toshkent 2005
   
6. 
   M. Maxkamova, I. Masteyeva, N. Yuldasheva Iqtisodiyot asoslari Toshkent 2005 104b
   
7. 
   ziyouz.com