1-Amaliy ish ruda konlarini qazib olishda burg’ilash ishlari

1	2	3	4	5
6
Qum	-	IX	1,6-1,8
Zich yoki nam qum	-	VIII	1,2-1,3
Og’ir suglinok	II	VIII	1,2-1,5	0,35-0,4		120
Mustahkam glinalar	III	VII	1,0-1,4	0,35-0,45		110
lyoss	III-IV	VIIa	0,9-1,2	0,3-0,4		-
Bo’r	IV	VI	0,9-1,2	0,2-0,3		45
Gips	IV-V	VI	1,1-1,5	0,35-0,45		-
Ohaktosh-rakushechnik	V-VI	VI	1,4-1,8	0,35-0,6		20
Opoka, mergel	IV-V	VI	1,0-1,3	0,3-0,4		20
Yorilgantuflar, zichog’irpemza	V	VI	1,2-1,5	0,35-0,5		-
Konglomeratvaohaktoshsementidagibrekchiya	V-VI	V	1,1-1,4	0,35-0,45		-
Glinasementliqumtosh (peschanik), glinalislanes, ohaktosh, mergel	VI-VII	V	1,2-1,6	0,4-0,5		7-10
Dolomit, ohaktosh, magnezit, ohaktoshsementidagiqumtosh (peschanik)	VII-VIII	IV	1,2-1,8	0,4-0,5		4-7
Ohaktosh, qumtosh (peschanik), marmar	VII	IV-III	1,2-2,1	0,45-0,7		-
Granit, granodiorit	VII-X	IV-I	1,7-2,1	0,5-0,7		4-7
Bzalt, andezit, diabaz, gabbro	IX-XI	III-I	1,70-2,2	0,6-0,75		2,4
Kvarsit	X	II	1,6-1,9	0,5-0,6		-
Porfirit	X	II-I	2,0-2,2	0,7-0,75		-

n>2 bo’lganda voronka chuqurligi quyidagiga teng bo’ladi:
H=W+R,
bunda R – siqilish sferasi radiusi bo’lib, quyidagi ifodadan aniqlanadi:

bunda П_пр – tog’ jinslarining otilish ko’rsatgichi bo’lib, uning qiymati 10.1-jadvaldan tanlanadi.
Portlatilgan tog’ jinslari yoyilmasining maksimal kengligi (m)
B=5nW.
va tog’ jinslari uyumi balandligi (m) quyidagiga teng bo’ladi:

10.1-misol. ЕНиР bo’yicha VII toifaga kiruvchi qumtoshlarda 4m chuqurlikda portlatish ishlarini olib borishda n=2 bo’lsa, normal va kuchaytirilgan maydalash, normal va kuchaytirilgan uloqtirish kamuflet zaryadi qiymati aniqlansin. Uloqtiruvchi zaryadlar uchun voronka chuqurligi, uloqtirilgan tog’ jinslari uyumining kengligi va balandligi hisoblansin.
Masala yechimi.10.1-jadval asosida ЕНиР bo’yicha VII toifaga kiruvchi qumtosh uchun normal uloqtirish portlovchi modda zaryadi solishtirma sarfini topamiz.
q_Н=1,2÷2,1 кг/м³ dan q_Н=1,5 кг/м³ deb qabul qilamiz.
Zaryad miqdori quyidagicha hisoblanadi:
normal uloqtiruvchi zaryad uchun

normal maydalash zaryadi uchun

kuchaytirilgan maydalash zaryadi uchunq_n=0,75 bo’lganda

kuchaytirilganuloqtiruvchizaryaduchunn=2bo’lganda



Voronka chuqurligi quyidagiga teng bo’ladi:
normal uloqtirishda
H=0,33W(2n-1)=0,33∙4=1,32 m;
kuchaytirilgan uloqtirishda n=2 bo’lganda
H=W=4 m.
Portlatilgan tog’ jinsi yoyilmasining maksimal kengligi:
normal uloqtirishda
В=5∙ n∙ W=5∙1∙4=20 m;
kuchaytirilgan uloqtirishda
В=5∙ n∙ W=5∙2∙4=40 m;
Uloqtirilgan tog’ jinsi uyumi balandligi:
normal uloqtirishda
h=0,7∙ W=0,7∙4=2,8 m;
kuchaytirilgan uloqtirishda



.

11-Amaliy ish
O’ZGARMAS TOKDA ELEKTRODETONATORLARNI KETMA-KET ULASHDA ELEKTR PORTLATISH TARMOG’INI HISOBLASH.

Elektr portlatish tarmog’ining umumiy qarshiligi (Om) quyidagiga teng:

bunda R_М – magistral o’tkazgishlar qarshiligi, Om; R_С – ulovchi o’tkazgichlar qarshiligi, Om; R_У – uchastka o’tkazgichlari qarshiligi, Om; R_К – har bir EDga ulanadigan o’tkazgichla rqarshiligi, Om; R_ЭД – ED qarshiligi, Om; N– ED lar soni.
ED lar o’rtacha qarshiligini _{deb olsak, u holda}

tenglik o’rinli bo’ladi va o’tkazgichlar qarshiligi (Om) quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:

bunda ρ – o’tkazgich materialining solishtirma elektr qarshiligi, Om∙mm²/m; l – o’tkazgich uzunligi, m; S–o’tkazgich ko’ndalang kesim yuzasi, mm².
Solishtirma elektr qarshiligi o’tkazgich materialiga bog’liq holda olinadi:

O’tkazgich materiali …………….	alyuminiy	mis	po’lat
ρ, Om∙mm^2/m ……………………..	0,03	0,0175	0,132

Magistral liniyalar uchun qo’llaniladigan o’tkazgichlar markasi va ko’ndalang kesimyuzasi 11.1-jadvaldakeltirilgan.

Portlatish tarmog’ini montaj qilishdai shlatiladigan ПР, ПВ, АПР va АПВ markali o’tkazgichlar xarakteristikasi 11.2-jadvaldakeltirilgan.
11.1-jadval

O’tkazgich markasi	Tola soni	Tola ko’ndalang kesim yuzasi, mm^2	1 km o’tkazgich qarshiligi, Om	1 km o’tkazgich massasi, kg
1	2	3	4	5
ЭР	1	0,2	100	6,6
ЭВ	1	0,2	100	6,5
ВМВ	1	0,75	25	10,3
1	2	3	4	5
СП-1	1	0,75	25	30
СП-2	2	0,75	25 bitta tolasi uchun	60

11.2-jadval

O’tkazgich markasi	Tola ko’ndalang kesim yuzasi, mm^2	1 km o’tkazgich qarshiligi, Om	1 km o’tkazgich massasi, kg
1	2	3	4
ПР и ПВ	0,75	24,5	15-22,1
	1,0	18,4	19-25,2
	1,5	12,3	24-31,1
	2,5	2,4	38-42,2
	4-6	4,6-3,07	54,0-78,3
	10-16	7,84-1,15	122-212
	25-35	0,736-0,525	278-418
	50-70	0,368-0,263	531-783
АПР и АПВ	2,5	7,4	22,6-26,9
	4	4,6	29,2-33,9
	6	3,07	37,0-42,1
	10	1,84	60,8-78,0

Harorat 20 ⁰C dan yuqori bo’lganda o’tkazgichlar qarshiligi quyidagi ifodaga mos ravishda ortadi:

bunda R₂₀ – o’tkazgichlarning 20 ⁰С haroratda yuqoridagi jadvallarda keltirilgan qarshiligi, Om; α – harorat koeffisiyenti bo’lib: mis va alyuminiy uchun 0,004ga, po’lat uchun 0,006ga teng; t– havo harorati, ⁰С.
O’zgarmas tokda kafolatli portlash sharti quyidagiga teng:

bunda I – ED ga keladigan tok miqdori, А;
U – tok manbai kuchlanishi, V; I_k–kafolatli tok, А.
Bitta EDni portlatishda I=1 А; ED lar soni 2 dan 100 tagacha bo’lganda I=1,15А; ED lar soni 100 tadan ko’p bo’lganda I=1,25А.
11.1-misol.Chuqurligi 2,5m va bir-biridan 2m uzoqlikda joylashgan 50ta shpur zaryadlarini portlatishda ED o’rtacha qarshiligi bo’lsa elektr portlatish tarmog’i va tok manbai hisoblansin. Xavfli hudud radiusi R_x=200m.
Masala yechimi. Magistral liniya uchun ko’ndalang kesim yuzasi 1,5mm² bo’lgan ПР markali o’tkazgichni tanlaymiz va boshqa o’tkazgichlar uchun ko’ndalang kesim yuzasini 0,5 mm² deb olamiz.
Magistral liniya uzunligi
L=2R_x∙1,1=2∙200∙1,1=440 m,
bunda 1,1 – ulovchi o’tkazgichlar magistrali to’g’ri chiziqli bo’lmasligini hisobga oluvchi koeffisiyent;
ulovchi o’tkazgichlar uzunligi
L_c=2∙49∙1,1=108 m;
uchastka o’tkazgichlari uzunligi
L_у=2∙49∙1,1=108 m;
EDga ulanadigan o’tkazgich uzunligi
L_к=2∙2,5∙1,1=5,5 m.
Elektr portlatish tarmog’ining umuiy qarshiligi

Bundan, quyidagi kuchlanishni ta’minlovchi tok manbai talab etiladi:
U=I_kR_um=1,15∙72=82,8 V.


.

12-Amaliy ish
O’ZGARMAS TOKDA ELEKTRODETONATORLARNI PARALLEL, KETMA-KET-PARALLEL VA PARALLEL-KETMA-KET ULASHDA ELEKTR PORTLATISH TARMOG’INI HISOBLASH.
Parallel ulangan elektrodetonatorlar guruhi umumiy qarshiligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

bunda R₁, R₂,…,R_n – elektrodetonatorlar qarshiligi.
bo’lganda, elektrodetonatorlar umumiy qarshiligi quyidagiga teng bo’ladi:

<sub>bundaN– elektrodetonatorlarsoni.
Elektrodetonatorlarga ulanadigan o’tkazgich qarshiligini RК,deb olsak, u holda:



va umumiy qarshilik quyidagiga teng bo’ladi:</sub>

EDlarni parallel ulashda har bir ED dan kafolatli tok o’tishi ta’minlanishi lozim. Magistral tarmoqqa I ≥ N∙I_Г tok berish uchun yetarli bo’lgan tok manbai kuchlanishi (V) quyidagiga teng bo’ladi:

EDlar soni ko’p bo’lganda magistral o’tkazgichlar minimal ruxsat etilgan ko’ndalang kesim yuzasini aniqlash zarur bo’ladi:

_{bunda LМ – magistral uzunligi, m.
Elektrodetonatorlarni ketma-ket-parallel ulash
Portlatish tarmog’ining umumiy qarshiligi quyidagiga teng:}

bunda n – har bir guruhda ketma-ket ulangan ED lar soni; m – parallel ulangan guruhlar soni.
Magistraldagi tok qiymati quyidagi shartni qanoatlantirishi lozim I ≥ m∙I_Г.


<sub>Elektrodetonatorlarni parallel-ketma-ket ulash
Portlatish tarmog’ining umumiy qarshiligi quyidagiga teng:

bunda m1 – parallel ulangan ED lar ketma-ket portlatiladigan guruhlari soni; n1 – bitta guruhda parallel ullangan ED lar soni.</sub>
Magistraldagi tok qiymati quyidagi shartni qanoatlantirishi lozim I ≥ n₁∙I_Г.

12.1-misol.Quyidagi sharoit uchun elektr portlatish tarmog’i hisoblansin: shpurlar soni 50ta, har bir ED ning ulanadigan o’tkazgich bilan birgalikdagi qarshiligi 6 Om. Tok manbaigacha bo’kgan masofa 200 m. Magistral o’tkazgich sifatida uzunligi 20m va ko’ndalang kesim yuzasi 1 mm² bo’lgan ikki tolali misli o’tkazgichdan foydalaniladi. O’zgarmas tokda kuchlanish 120 V ga teng.
Masala yechimi.O’tkazgichlar qarshiligini aniqlaymiz:
magistral o’tkazgichlar qarshiligi:

ulovchi o’tkazgichlar qarshiligi:

umumiy

Ketma-ket ulashda elekltr portlatish tarmog’ining umumiy qarshiligi quyidagiga teng bo’ladi:

Tok miqdori quyidagicha hisoblanadi:

<sub>Tok kuchi qiymati EDlarni ketma-ket ulab portlatish uchun yetarli emas. Parallel ulashda qarshiliik quyidagiga teng bo’ladi:

Tarmoqdagi tok kuchining umumiy qiymati quyidagiga teng:</sub>

Har bir ED dagi tok kuchi qiymati quyidagicha hisoblanadi:
_{Hisoblash ishlaridan ko’rinib turibdiki, tok kuchi qiymati portlatish uchun yetarli emas.
Aralash ulash sxemasini ko’rib chiqamiz. Har 10 ta EDni bir guruhga ulasak 5 ta guruh hosil bo’ladi. Elektr tarmog’ining qarshiligi quyidagiga teng bo’ladi:}

Tarmoqdagi tok kuchi qiymati quyidagiga teng:

ED dagi tok kuchi esa quyidagiga teng bo’ladi:

_{Demak, portlatish uchun bunday ulash sxemasini qo’llash mumkin.}
Agar alohida guruhlardagi EDlar soni har xil bo’lsa, tok kuchini tarmoq umumiy elektr o’tkazuvchanligi orqali aniqlash mumkin.
Odatda alohida guruhlardagi qarshilik bir-biridan kam farq qiladi va bu esa elektr portlatish tarmog’ini hisoblash barcha EDlarni portlatish xavfsizligini ta’minlaydi.