1-amaliy mashg‘ulot Mavzu: Temir yo‘l transportida signalizatsiya asoslari. Rels zanjirlari, ularning sinflanishi va ishlash prinsiplari

---

1-amaliy mashg‘ulot 
Mavzu: Temir yo‘l transportida signalizatsiya asoslari. Rels zanjirlari, 
ularning sinflanishi va ishlash prinsiplari 
Ishdan maqsad: temir yo‘l transportida signalizatsiya asoslariga bog‘liq 
materiallar va rels zanjirlari, ularning sinflanishi va ishlash prinsiplari o‘rganish va 
tahlili etish 
Qisqacha nazariy ma’lumotlar: 
 
Temir yo‘l transportida signalizatsiya asoslari. AB (avtoblokirovka), PAB 
(yarimavtomatik blokirovka), EM (elektr markazlashtirish), DM (dispetcherlik 
markazlashtirish) va poyezd harakatlanishi xavfsizligi va boshqarishni
ta’minlovchi boshqa vositalarning so‘nggi bo‘g‘ini yo‘l va lokomotiv
svetoforlarining signallari hisoblanadi. Aynan signallar lokomotiv mashinistiga
harakatlanishga ruxsat, yo‘nalish va belgilangan tezlik yoki keyingi svetovorda 
to‘xtash lozomligi haqida ma’lumot beradi.
Svetofor signalizatsiyasini bilish temir yo‘l avtomatikasi mutaxassisini 
tayyorlashda majburiy shartlardan biri hisoblanadi.
Signal (lotincha signum - belgi) – muayyan buyruqni bildiruvchi ovozli yoki 
tovushli shartli belgidir.
Signallar harakat xavfsizligini ta’minlash, shuningdek, poyezdlar harakati
va manyovr ishlarini sifatli tashkil qilish uchun xizmat qiladi. Qabul qilinishi
uslubiga ko‘ra signallar ko‘rinadigan va tovushli signallarga bo‘linadi.
Svetofor asosiy signal qurilmasi hisoblanadi. Svetofor deb mashinistga 
ko‘rinuvchi signallarni yetkazish uchun mo‘ljallangan qurilmalar majmuasiga
aytiladi. Ko‘rinuvchi signallar rang, shakli, holati, signal ko‘rsatkichlari soni
va yonish rejimlari bilan ifodalanadi. Svetoforlar doimiy signallar toifasiga 
kiradi. Yopiq svetofordan o‘tish taqiqlanadi.
Svetoforlarning (avtomatik blokirovka bilan jihozlanmagan uchastkalardagi
ogohlantiruvchi, to‘suvchi va takrorlovchi svetoforlar bundan mustasno)
o‘chgan signal chiroqlari, ularning tushunarsiz ko‘rsatmalari, hamda boshqa
asboblarning tushunarsiz signallar berishi to‘xtashni talab etadi. Bitta svetofor bir 
nechta vazifani (chiqish va manevr, chiqish marshrut va boshqalar) birlashtirishi 
mumkin.
Temir yo‘lda svetoforlar o‘rnatilgan gabarit chegarasida poyezd harakati
yo‘nalishi bo‘yicha o‘ng tarafga o‘rnatiladi. Egallangan (ixotalangan) yo‘l o‘qi
ustidan svetofor o‘rnatishga ruxsat beriladi. Qo‘shimcha kirish svetofori
poyezd harakati yo‘nalishi bo‘yicha chap tomonda o‘rnatiladi.
Asosiy yo‘llarda, shuningdek poyezdlarni to‘xtamay o‘tishi amalga 
oshiriladigan yo‘llarda machtali svetoforlar o‘rnatiladi, boshqa yo‘llarda 
pakana (karlik) svetoforlar o‘rnatilishiga ruxsat beriladi.

---

Svetoforlarning rangli signalizatsiyasi rangli linza yordamida olinadi. 
Poyezdlar harakati bilan bog‘liq bo‘lgan signalizatsiyada quyidagi asosiy signal 
ranglari qo‘llanadi: 
yashil – belgilangan tezlikda harakatlanishga ruxsat etuvchi; 
sariq – harakatlanishga ruxsat etib, tezlikni kamaytirishni talab 
etuvchi; 
qizil – to‘xtashni talab etuvchi. 
Manyovr ishlaridagi signalizatsiyada, bundan tashqari, quyidagi ranglar 
qo‘llaniladi:
oydin-oq – manyovrlarga ruxsat etuvchi; 
ko‘k – manyovrlarni ta’qiqlovchi. 
Svetoforlarning signal koʻrsatkichlari signalizatsiya tizimi qiymati bilan
aniqlanadi. Temir yoʻllarda ikki, uch va toʻrt qiymatli tizim qoʻllaniladi.
Ikki qiymatli signalizatsiya YaAB tizimida chiqish svetoforlarida 
qoʻllaniladi. Ikkita signal uzatiladi:
- bitta yashil koʻrsatkich – “Poyezdga stansiyadan joʻnashga va 
oʻrnatilgan tezlik bilan harakatlanishga ruxsat beriladi; keyingi stansiyagacha 
(yoʻl postigacha) peregon boʻsh”;
- bitta qizil koʻrsatkich – “Toʻxta! Signaldan oʻtish taʻqiqlanadi”.
Temir yoʻllarda AB tizimida uch qiymatli signalizatsiya keng tarqaldi. Bunda 
uchta signal asosiy hisoblanadi (1.1-rasm):
- bitta yashil ko‘rsatkich – “Oʻrnatilgan tezlik bilan harakatlanishga 
ruxsat beriladi; oldinda ikki va undan koʻp blok-uchastka boʻsh”;
- bitta sariq koʻrsatkich – “Toʻxtashga tayyor holda harakatlanishga 
ruxsat beriladi; keyingi svetofor yopiq”;
- bitta qizil koʻrsatkich – “Toʻxta! Signaldan oʻtish taʻqiqlanadi”.
Shahar atrofi temir yoʻl uchastkalarida toʻrt qiymatli signalizatsiya 
qoʻllaniladi. Bunda asosiy signal sifatida toʻrtta signaldan foydalaniladi:
- bitta yashil ko‘rsatkich – “Oʻrnatilgan tezlik bilan harakatlanishga 
ruxsat beriladi; oldinda uch va undan koʻp blok-uchastka boʻsh”;
- bitta yashil va bitta sariq ko‘rsatkichlar – “Harakatlanishga ruxsat 
beriladi; oldinda ikkita blok-uchastka boʻsh”;
- bitta sariq koʻrsatkich – “Toʻxtashga tayyor holda harakatlanishga 
ruxsat beriladi; keyingi svetofor yopiq”;
- bitta qizil koʻrsatkich – “Toʻxta! Signaldan oʻtish taʻqiqlanadi”.
Stansiyalarda kirish, marshrut va chiqish svetoforlarining asosiy signal 
koʻrsatkichlari strelka o‘tkazgichi bo‘yicha ogʻish bilan harakatlanishda 
tezlikni kamaytirish kerakligini koʻrsatuvchi koʻrsatkichlar bilan toʻldiriladi. 
Bundan tashqari, mashinistga keyingi svetofordan oʻtish tezligi haqida ma’lumotni 
uzatishga harakat qilinadi. Shunday qilib, svetoforning har bir signal koʻrsatkichi
asosiy va ogohlantiruvchi qiymatlarga ega.
Buning uchun svetoforlarda har biri ikki-uchta linza majmuasiga ega ikkita 
kallak, qiya markali krestovinali strelka oʻtkazgichi (1/18, 1/22) boʻlganida– bitta 
yoki ikkita yashil tasma oʻrnatiladi. 

---

Svetoforlar quyidagicha tasniflanadi:
- vazifasi boʻyicha – kirish, chiqish, marshrut, oʻtish, toʻsiq, berkitish, 
ogohlantiruvchi, takrorlovchi, lokomotiv, manevr, tepalik; bunda bitta svetofor 
bir nechta vazifani birgalikda bajarishi mumkin: kirish va chiqish, chiqish va 
manevr, marshrut va chiqish va b.;
- ishlash usuli boʻyicha (avtomat, yarim avtomat);
- ta’qiqlovchi koʻrsatkichdan oʻtish tartibi boʻyicha (absolyut, toʻxtab ruxsat 
beruvchi, shartli ruxsat beruvchi);
- tuzilishi boʻyicha – machtali va karlik (pakana), shuningdek koʻpriklar 
va konsollarda oʻrnariladigan;
- optik tizimi qurilmasi boʻyicha – linzali, projektorli va svetodiodli;
- signal koʻrsatkichlarini uzatish boʻyicha – me’yoriy yonuvchi (poyezd 
holatidan qatʻiy nazar doimiy yonivchi) va me’yoriy yonmaydigan (svetofor
oldidagi hududga poyezd harakat tarkibi kirishi bilan ishga tushadi va ushbu
hududdan poyezd chiqishi bilan oʻchadi), miltillamaydigan va miltillovchi 
(davriy 1s yonuvchi va 0,5s oʻchuvchi).
Vazifasi bo‘yicha svetoforlar quyidagilarga bo‘linadi: