1-amaliy mashg`ulot topshirig`i

SO'Z  BIRIKMALARI  TASNIFI
So'z birikmalari hokim so'zning ifodalanishiga ko'ra otli so'z 
birikmalari va fe’lli so'z birikmalariga boiinadi.
Otli birikmalarda 
-
 hokim so'z ot va otlashgan so'zlar, harakat 
nom i  bilan  ifodalanadi.  Otli  birikm alarda  hokim   so'zning 
ifodalanishi:
ot  bilan  — 
g o ‘zal 
o'lka, 
shahar 
ko'chalari, 
m aktab 
bolalari, 
fakultet 
o' qituvchilari;
sifat bilan - 
asalning
shirini, 
lalabalarning
a ’lochisi, 
hammadan 
katta;
olmosh  bilan  — 
qizlarning 
har biri, 
o ‘tirganlarning 
hammasi, 
shularning 
barchasi;
son  bilan  — 
olm aning 
yarm i, 
topshiriqning  uchdan 
biri, 
talahalaruing 
uchtasi;
7

taqlid  so‘z  bilan  — 

shamolning 
giuv-giuvi, 
mashinaning 
pat- 
pati, 
yulduzning 
yalt-yulti;
harakat nomi bilan: 
maktabda 
o‘qish, 
piyoda 
yurish, 
ko'chada 
sayr qilish
Fe’lli  birikmada
 
— hokim  so‘z  fe’lning  vazifadosh  shakllari 
(sof fe’l,  sifatdosh,  ravishdosh)  shakllari  bilan  ifodalanadi:
sof fe’lb ila n   — 
daftarga 
yozmoq, 
stulda 
oi tir moq, 
o ‘rnidan 
turmoq;
ravishdosh  shakli  bilan  — 
tez-tez 
yurib, 
darsdan 
qaytguncha, 
ко ‘chada 
yura-yura;
sifatdosh shakli bilan -  
mehnatda 
sinalgan, 
oftobda toblangan, 
и m id bilan 
yashayotgan.
SO'Z  BIRIKMASI  VA 
UNGA  YONDOSH  HOLATLAR
Quyida berilgan birliklami so'z birikmalaridan farqlash lozim.
❖ 
Qo'shm a so‘zlardan: 
Yangiyo ‘I,  Navro ‘z  bayrami, Amerika 
Q o ‘shma  Shtatlari,  Buyuk  Britaniya  ,  O'zbekiston  Respublikasi, 
G'arbiy  Yevropa,  Birlashgan Arab Amirligi,  havorang.
  So‘z birikmasi 
va qo'shma so‘zda qismlar birikuvi shakliy jihatdan o'xshash boiadi. 
Lekin  so'z  birikmasidagi  qismlar  m a’no  mustaqilligini  saqlagan 
boiadi. Qo'shma so‘z qismlari esa m a’no mustaqilligini saqlamaydi, 
bitta umumiy lug'aviy m a’no anglatadi.  So'z birikmasidagi qismlar 
orasida grammatik aloqa sezilib turadi, qo'shma so'z qismlari orasida 
esa  grammatik aloqa bo'lmaydi,  bitta urg’u bilan aytiladi.  Qiyos 
qiling:  Yangiyo'l  (qayer?)  -   yangi  (qanday?)  yo'l;  bilaguzuk 
(nima)  —  tilla  (qanday)  uzuk.
❖ 
Iboralardan: 
kapalagini  uchirmoq,  tarvuzi  q o ‘ltig‘idan 
tushmoq,  qulog‘iga quymoq,  boshiga yetmoq.
So'z birikmasi qismlari 
o'zaro  erkin bog'langan b o iad i — tushuncha anglatadi;  iboralar 
esa  turg'un bog'lanm alar b o iib ,  ular yaxlit  bitta  lug'aviy m a’no 
anglatadi.  Masalan: 
Bola qushlarga qarata 
tosh otdi. 
—  Yutuqlarini 
ко ‘rolmasdan  do ‘stiga  ham 
tosh  otdi.
So'z birikmasi va turg'un bog'lanma gapda ayni shaklda qo'llanishi 
mumkin: 
boshiga yetmoq,  yaxshi k o ‘rmoq,  qulog‘iga  quymoq,  o ‘z 
yog ‘ida  qovurmoq,  po'stagini  qoqmoq,  to'nini  teskari  kiym oq, 
bo ‘yniga  q o ‘ym oq,  tarvuzi  q o ‘ltig‘idan  tushmoq,  kapalagi  uchib 
ketmoq
 kabi birliklar erkin birikma bo lg an d a tushuncha, turg'un 
bog'lanma bolganda bitta lug'aviy m a’no anglatadi.
78

❖ 
Ko‘makchili  qurilmalardan: 

mehnatiga  yarasha,  hunari 
tufayli,  k o ‘cha  bo'ylab,  yorug‘lik  tomon,  uyga  qarab,  qilmishiga 
y a r a s h a .
  Bu  b ir lik la r n in g   ik k in c h i  q ism i  v a z if a d o s h  
ko‘m akchilardan  tashkil  topgan  b o ‘lib,  so‘z  birikmasi  ikkita 
mustaqil so‘zning birikuvidan tuzilishi lozim.
❖  Gaplardan: 
Atrof go ‘zal.  Kitob  qiziqarli.  Bolalar uchta.
  So‘z 
birikmasi ham, gap ham so‘zlaming grammatik aloqaga kirishuvidan 
yuzaga  keladi.  So‘z  birikmasi  narsa-buyum,  belgi,  ish-harakatni 
ariiqlashtirgan holda  ifodalab, so‘z kabi gap tuzish, uni kengaytirish 
uchun xizmat qiladi: 
baland bino,  tezyurmoq.
  Gap esa m a’lum fikr 
ifodalab,  tugallangan  ohang  bilan  aytiladi: 
Bino  baland.  Mashina 
tez yuradi.