1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

Dispers sistemalar.

Egerde bir eritiwshini alip, misali suw onda bir zatti eritsek, misali as

duzin yamasa qant bólekshelerin, ol waqitta bul zatimiz sol eritiwshide toliǵi menen erip, yaǵniy molekula darejesine deyin maydalanip ketedi, natiyjede ápiwayi kóz,
mikroskop, eritiwshi menen erigen zatti ayira almaytuǵin eritpe payda boladi. Bul
payda bolǵan eritpe shin yamasa gomogen eritpe dep ataladi. Al, biz sol eritiwshige erimeytuǵin zat salsaq misali: qolimizdaǵi por bólekshelerin, bul bóleksheler sol
zamatta-aq shókpege tusedi. Al endi usi pordiń bolekshelerin maydalay bersek, sol darejege deyin maydalasaq, bul bóleksheler shókpege tuspesten eritiwshiniń
tiniqliǵin ózgertip, ilaylanip tiniq emes eripe payda etse, bul payda bolǵan eritpe
geterogen eritpe dep ataladi. Bul eritpe eritiwshi ortaliqtan hám sol ortaliqta
aralasqan zattan turǵan sistema bolip, dispers sistema dep ataladi. Bul zattiń
maydalaniw protsessi disperslew dep atalip sol zattiń maydalaniw darejesin
kórsetedi. Misali: 1 cm³ keletuǵin kóbiktiń salistirmali beti 6 sm² boladi, yaǵniy 6 qabirǵasi bolip, bul kóbikti kóbik fomasinda onga, juzge, mińǵa, juz mińǵa, millionǵa maydalasaq, kóbiklerdiń sani hám salistirmali beti de óse baslaydi.

Kóbiktiń tarepinen Kóbikler sani Salistirma beti

Uzinliǵi,sm sm²

1 1 6

1x10 -1(1 mm) 10 ³ 60

1 x10 -³ 10 ⁹ 60 x 10³

1 x 10 -⁵ ( 0,1mkm) 10 ¹⁵ 6 x 10 ⁵ (60 m²)

1 x 10 -⁷(1 nm) 10 ²¹ 6 x 10 ⁷ (6000 m²)
Demek, dene qansha maydalanǵan sayin onda bóleksheler sani sonsha kóp bolip, salistirmali beti de sonshelli ósedi. Bólekshelerdiń razmerleri 10² sm ge teń dispers sistemalar qopal dispers (grubo dispers) sistemalar dep atalip, bul bóleksheler jay kózge kórinedi, eger suyiqliqta olar aralastirilǵanda olar aste shókpege tuse baslaydi yamasa qalqip shiǵadi, bóleshelerdiń razmerleri 10-³-10-⁴ sm ge teń bóleksheleri bar sistema mikrogeterogen sistema dep atalip olar tek mikroskopta kórinedi, gaz yamasa suyiqliq ortaliqta bul bólekshelerde tasir etiw menen shogedi yamasa qalqiydi.

Endi razmerleri 10^-5 -10^-7 sm ge teń bóleksheler uslaǵan geterogen sistemada bul boleksheler apiwayi mikroskopta kórinbeydi, sebebi bul bólekshelerdiń razmerleri kórinetuǵin nurdiń tolqin uzinliǵinan kishi bolip keledi. Bunday sistemalarda geterogenlik barliq kólemde toliǵi menen saqlanip, kolloid sistemalar dep ataladi, hám usi razmerdegi bóleksheler kolloid razmerdegi bóleksheler delinedi.

Kolloid sistemalardiń bóleksheleriniń har biri bir neshe kóp sandaǵi molekulalardan turip, oz aldina fazani quraydi. Ortaliq molekulalari colloid

oleksheleri tarqalǵan, ekinshi fazani quraydi. Solay etip kolloid sistema geterogenli, kóp (eki) fazali boladi. Bul sistemaniń jasawiniń eń tiykarǵi sharti bir fazaniń bóleksheleri ekinshi fazada erimewi esaplanadi.

Maydalanǵan bólekshelerdi quraytuǵin faza dispers faza dep, al sol faza tarqalǵan ortaliq dispers ortaliq dep ataladi hám dispers fazadan oziniń tutasliǵi menen ajralip turadi. Dispers sistemaniń maydalaniw dárejesi bólekshelerdiń kese koldenen razmeri a menen xarakterlenip, al oǵan keri shama 1/a disperslik dep ataladi, bóleksheniń razmeri qansha kishi bolsa, disperslik sonsha joqari bolip sistemaniń salistirmali beti de sonsha ulken bolip keledi.

Kolloid bólekshelerdiń betinde jaylasqan dispers fazaniń bóleksheleri belgili potentsial energiyaga iye bolip, ol disperslik artqan sayin ósip baradi, yaǵniy salistirmali bet kóbeygen sayin, usi sebepli sistemaniń betiniń energiya zapasi artip baradi. Bizlerge termodinamika kursinan belgili betiniń artiqsha energiya zapasina (izoxor-izotermiyaliq potentsial) iye bolǵan sistemalar turaqsiz boladi. Sol sebepli ulken salistirmali betke hám betiniń artiqsha energiya muǵdarina iye bolǵan kolloid sistemalar turaqsiz sistemalar bolip keledi hám olar óz erkinshe fazaliq betin, yaǵniy dispersligin kemeytiwge urinip otiradi. Kolloid sistemalardiń bólekshelerdiń razmerlerin ulkeytip agregatlaniwi agregativlik turaqsizliq dep ataladi. Al bóleksheleriniń razmerlerin turaqli etip uslap turatuǵin sistemalar agregativlik turaqli sistemalar delinedi.

Usi dispers sistemalardiń nizamliqlarin olardiń qásiyetlerin uyrenetugin fizikaliq ximiyaniń bir bólimi, óz aldina ilimniń bir turi bolip kolloid ximiya dep ataladi. Kolloid ximiya dispers sistemalardiń fizik-ximiyaliq mexanikasi dep te ataladi.